سرویس فرهنگ و هنر مشرق - مبسوط‌ترین شرح و تفسیر قرآن که در جهان اسلام، همتا و سابقه ندارد، متعلق به آیت‌الله جوادی آملی است. حضرت استاد، تفسیر قرآن را از مهر ۱۳۵۹ آغاز کرد و در ۲۹ فروردین ۱۳۹۹ با تفسیر سورۀ ناس آن را به اتمام رساند. به این ترتیب، درس خارجِ تفسیر قرآن به بیان معظم له، چهل سال به طول انجامید و قریب پنج هزار جلسه برای آن برگزار شد. به همین مناسبت، مقرر است در  ۱۰ آبان ۹۹ مجلس بزرگداشتی در سالن اجتماعات مدرسه فیضیه (دار الشفاء) برگزار شود.

از آیت الله جوادی آملی بیشتر بخوانید:

اهمیت جوانگرایی و تجربه در نگاه آیت الله جوادی آملی

سال تحصیلی جدید، نخستین سالی است که دروس تفسیر معظم له در مسجد اعظم (قم) برگزار نمی‌شود. بنابراین، طلاب حوزه‌های علمیه و علاقمندان دیگر، باید از صوت و تصویر این دروس استفاده ببرند و البته خداوند علیم را شکر بگزارند که کل قرآن توسط حضرت استاد تفسیر شد. چنانکه معظم له نیز در پایان هر جلسه، «الحمد لله» می‌گفت.

******

عبدالله جوادی آملی، ۱۵ اردیبهشت ۱۳۱۲ شمسی در یک خانوادۀ روحانی در آمل به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را نزد پدرش میرزا ابوالحسن فرا گرفت. سال ۱۳۲۹ به تهران آمده در مدرسۀ مروی نزد اساتیدی مانند ابوالحسن شعرانی، محیی‌الدین الهی قمشه‌ای و محمدحسین فاضل تونی تلمذ کرد. پنج سال بعد یعنی سال ۱۳۳۴ شمسی به قم هجرت نمود و از محضر استادانی چون سید حسین بروجردی، سید محمد محقق داماد، میرزا هاشم آملی، امام خمینی و علامه طباطبایی بهره گرفت.

استاد جوادی آملی، دروس فقهی‌ را نزد امام خمینی و آیت‌ الله محقق داماد آموخت. اما در فلسفه و تفسیر قرآن، از محضر علامه طباطبایی بهره برد. عمده درس‌هایی که آیت الله جوادی تدریس می‌کنند نیز در همین سه موضوع است: فقه، فلسفه و تفسیر. اما تفسیر قرآن او، نه تنها در حوزه‌های علمیۀ ایران بی‌نظیر است بلکه در جهان اسلام نیز همتا ندارد.

بیشتر بخوانید:

تعاریف و تفاوت‌های عرفان و اخلاق از منظر آیت‌الله جوادی آملی

تفسیر موضوعی

حضرت استاد جوادی آملی، از مهر ۱۳۵۹ (ذی القعده ۱۴۰۰ هجری) درس تفسیر قرآن را آغاز کرد. سال‌های ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ به «تفسیر موضوعی» و «مقدمات تفسیر قرآن» گذشت و برای هر کدام به طور تقریبی، ۶۰ جلسه برگزار شد. دروس تفسیر موضوعی، به تدریج در ۱۸ مجلد با این عناوین به چاپ رسید:

قرآن در قرآن (ج ۱)

ـ توحید در قرآن (ج ۲)

ـ وحی و نبوت در قرآن (ج ۳)

ـ معاد در قرآن (ج ۴ و ۵)

ـ سیرۀ پیامبران در قرآن (ج ۶ و ۷)

ـ سیرۀ رسول اکرم (ج ۸ و ۹)

ـ اخلاق در قرآن (ج ۱۰ و ۱۱)

ـ فطرت در قرآن (ج ۱۲)

ـ معرفت‌شناسی در قرآن (ج ۱۳)

ـ صورت و سیرت انسان در قرآن (ج ۱۴)

ـ حیات حقیقی انسان در قرآن (ج ۱۵)

ـ هدایت در قرآن (ج ۱۶)

ـ جامعه در قرآن (ج ۱۷)

ـ ادب توحیدی انبیاء در قرآن (ج ۱۸)

 درس‌های سال ۱۳۶۰ با عنوان «مقدمات تفسیر قرآن»، در ابتدای جلد اول از تفسیر تسنیم در سال ۱۳۷۸ به طور خلاصه منتشر شد. الباقی مجلد اول، به تفسیر سورۀ حمد اختصاص یافت (این مجلد، قریب ۶۴۰ صفحه دارد).

بیشتر بخوانید:

تفاوت انتقاد و نصیحت به روایت آیت‌الله جوادی آملی

ویژگی‌های تفسیر آیت الله جوادی آملی

از مهر ۱۳۶۱، دروس تفسیر ترتیبی از ابتدای قرآن و با سورۀ حمد آغاز شد و ۳۸ جلسه به طول انجامید (هر جلسه در حدود ۴۰ دقیقه). سپس سورۀ بقره تفسیر شد و ۵۸۱ جلسه برای آن برگزار گردید. و آنگاه نوبت به سوره‌های آل‌عمران، نساء و... رسید؛ به ترتیب فهرست قرآن.

از همان آغاز یعنی سال ۱۳۶۱ صوت جلسات، ضبط می‌شد. ضبط تصویری (ویدئویی) از سال ۱۳۶۳ انجام شد و تا جلسۀ آخر ادامه یافت. در این روزهای آخر که دروس حوزه‌ها و دانشگاه‌ها به دلیل کرونا تعطیل شد، استاد رضایت داد که نیمۀ پایانی از جزء ۳۰ قرآن بدون حضور شاگردان ضبط شود. به این ترتیب، ۴۸ جلسه باقی مانده از تفسیر قرآن، در ۴۸ روز متوالی در اسفند ۹۸ و فروردین ۹۹ تصویربرداری شد. آخرین جلسه نیز روز ۲۹ فروردین ضبط و در سایت معظمٌ له، بارگذاری گردید.

حضرت استاد در ضمن تفسیر آیات، هر سخنی که در مورد آن آیه، قابل طرح است مطرح می‌کند. از ادب، معانی، اشتقاق، فقه، اصول، منطق، دین‌شناسی، علوم، کلام، تاریخ، عرفان، حدیث، قرائات مختلف آیه و حتی رسم الخط.

یکی از روش حضرت آیت الله که به جامع الاطراف شدنِ مباحث می‌انجامد، استناد و ارجاع به حدود ۳۰ عنوان از کتب تفسیر قرآن است. حضرت استاد در حین درس، سخن آن مفسر را نقل، و سپس نقد یا تأیید می‌کند. عمده‌ترین تفاسیر مورد بحث، عبارتند از:

الف. تفاسیر اهل سنت: طبری (تفسیر طبری)، زمخشری (کشاف)، فخر رازی (تفسیر الکبیر)، قرطبی (الجامع)، سید محمود آلوسی (روح المعانی) و محمد عبده (المنار).

ب. تفاسیر شیعه از قبیل: علی بن ابراهیم قمی (تفسیر قمی)، عیاشی (تفسیر عیاشی)، شیخ طوسی (تبیان)، امین الاسلام طبرسی (مجمع البیان)، فیض کاشانی (صافی)، سید هاشم بحرانی (البرهان)، حویزی (نور الثقلین) و محمدحسین طباطبایی (المیزان)، جواد بلاغی (آلاء الرحمن).

در این میانه مهمترین تفسیر، المیزان است که متن درسی طلاب این سلسله دروس محسوب می‌شود. به عبارت دیگر، طلاب باید قبل از شروع درس، تفسیر المیزان را مرور کرده باشند؛ لااقل در خصوص آیات مورد بحث. به این ترتیب، می‌توان گفت که تفسیر آیت الله جوادی آملی، شرح‌گونه‌ای بر تفسیر شریف المیزان است؛ شرحی مبسوط که ۲۰ جلد المیزان را به ۸۰ مجلد تفسیر تسنیم تبدیل کرده است.

از آیت الله جوادی آملی بیشتر بخوانید:

چه کسی می‌تواند تحریم کند؟

اگر تفسیر المیزان در آیات ۱۱۶ تا ۱۲۰ از سورۀ مائده، از «ادب انبیاء» بحث کرده باشد، حضرت استاد نیز این موضوع را ذیل همان آیات موکول می‌کند. البته این بدان معنا نیست که ایشان صد در صد با آراء استادشان علامه طباطبایی موافق هستند. مواردی هم وجود دارد که آراء علامه را با اقامۀ برهان، نپذیرفته و نظر خاص خودشان را مطرح کرده‌اند.

صوت تفسیر به همراه متن پیاده‌شده، در دو صفحه از سایت مؤسسه اسراء بارگذاری شده است:

ـ فایل صوتی جلسات تفسیر، از سورۀ حمد تا سورۀ دخان (سورۀ ۴۴) همراه با متن پیاده‌شدۀ دروس

ـ فایل صوتی جلسات تفسیر، از سورۀ زخرف (۴۳) تا سورۀ ناس (۱۱۴) همراه با متن پیاده‌شدۀ دروس

این فهرست هنوز کاربردی نشده است. زیرا لازم است که در مقابل هر جلسه از درس، شمارۀ آیات مرود بحث نیز درج شود.

تفسیر ۸۰ جلدی «تسنیم»

مؤسسه إسراء در سال ۱۳۷۲ به جهت تنظیم و نشر آثار آیت الله جوادی آملی تأسیس شد. تا قبل از آن، آثار استاد در انتشارات مختلف، مانند نشر الزهراء و نشر رجاء منتشر می‌شد. یکی از زیر مجموعه‌های مؤسسه إسراء، واحد انتشارات است که از سال ۱۳۷۸ اولین مجلد از تفسیر تسنیم را منتشر کرد. این تفسیر توسط شاگردان آیت الله جوادی آملی تنظیم می‌شود و از نظر معظم له می‌گذرد.

تاکنون ۵۴ جلد از تفسیر تسنیم به چاپ رسیده است. آخرین مجلد مربوط به تفسیر سورۀ طه (سورۀ ۲۰) از قرآن است. انتظار می‌رود که تعداد مجلدات تفسیر تسنیم، به ۸۰ تا ۸۵ جلد بالغ شود.

پخش از صدا و سیما

صوت و تصویر دروس تفسیر آیت الله جوادی آملی از چهار شبکه از شبکه‌های صدا و سیما پخش می‌شوند. بسیار نیکو است که مخاطبان گران‌مایه یک یا دو برنامه را انتخاب کرده و به طور مستمر آن را استماع کنند. خواهند دید که برکت عجیبی به زندگی آنها وارد خواهد شد و عالم هستی را به گونه‌ای دیگر مشاهده خواهند کرد. راقم خود به این طریق عمل نموده و در طول ۲۰ سال اخیر، یک دور تفسیر را از ابتدا تا انتهای قرآن با معظم له همراهی کرده و یادداشت برداری نموده است. و باید گفت که این بزرگترین برکت در زندگی این حقیر بوده و شکر آن را نمی‌توان به جای آورد.

رادیو سراسری (ایران) از اواخر دهۀ ۱۳۶۰، پخش تفاسیر آیت الله جوادی را آغاز کرد. کنداکتور آن برنامه، برای سحرها تنظیم شده بود. اما زمانی که رادیوهای تخصصی به وجود آمدند، رادیو ایران پخش دروس را متوقف کرد. نخستین رادیوی تخصصی، رادیو قرآن بود که در دی ۱۳۷۶ به ۲۴ ساعت پخش روزانه افزایش یافت.

۱. رادیو قرآن

نام برنامه: سروش هدایت

پخش کنونی: سورۀ قمر (سورۀ ۵۴)

زمان: شنبه تا چهارشنبه/ ساعت ۲۲

رادیو قرآن، از سال ۱۳۷۶ پخش جلسات تفسیر را از ابتدای قرآن آغاز کرد و هم‌اکنون به آیات سورۀ قمر رسیده است. سردبیر این برنامه، آقای حسین خانی است. متأسفانه باید گفت که از سال گذشته، زمان برنامه به نصف کاهش یافته (حداکثر ۲۰ دقیقه). برای این رادیو ۲۴ ساعته، جای بسی تأسف است که نه تنها کنداکتور پخش مجدد برای این برنامه قرار نداده، بلکه همان یک نوبت را نیز با قلع و قمع فراوان پخش می‌کند. استدلال آقای محمدزاده مدیر سابق رادیو قرآن این بود که مخاطبان برنامه، اندک هستند. در حالیکه چنین نیست. بنده به او متذکر شدم که دروس تفسیر آیت الله جوادی آملی در رادیو معارف، بیشترین مخاطبان را دارد. امید است که مسئولان رادیو قرآن اصلاح کنند.

آرشیو برنامه در سایت رادیو قرآن

۲. رادیو معارف

نام برنامه: بر کرانۀ نور

زمان پخش: ۶ صبح/ ۲۱:۳۰ دقیقه (تکرار)

شنبه تا دوشنبه: سورۀ بقره

سه‌شنبه تا پنج‌شنبه: سورۀ بروج (۸۵)

از سال ۱۳۷۷ همزمان با تأسیس رادیو معارف، پخش دروس تفسیر آیت الله جوادی آملی نیز آغاز شد. در سال‌های ابتدایی، روزهای پنجشنبه به سؤال و جواب اختصاص داشت. به این ترتیب که مخاطبان، سؤالات خود را در تماس با روابط عمومی مطرح می‌کردند. مسئولان برنامه نیز آنها را به حضرت استاد عرضه کرده و جواب معظم له را ضبط و از رادیو پخش می‌کردند. حضرت استاد تا حدود دو سال به این رویه ادامه داد. سپس دو نفر از شاگردان استاد جوادی آملی از جمله حجت الاسلام علی اسلامی برای این کار انتخاب شدند. اما از حدود ۱۰ سال قبل، این سؤال و جواب‌ها نیز متوقف شد. یک برهان این بود که آیات دیگر قرآن، جواب سؤالات را خواهد داد. زیرا آیات قرآن، همدیگر را تفسیر می‌کنند. سردبیر برنامه بر کرانۀ نور، آقای علی برخورداری است.

 از ابتدای امسال که پخش دروس تفسیر، به جزء ۳۰ قرآن رسید، برنامه را دو قسمت کردند. در نیمۀ نخست از هفته، دروس از ابتدای قرآن و سورۀ حمد و بقره پخش می‌شود، و در نیمۀ دوم هفته، ادامۀ جزء ۳۰.

رادیو معارف نیز متأسفانه کنداکتور خود را از ۴۰ به ۳۵ و سپس به ۳۰ دقیقه کاهش داده است. در حالیکه دروس آیت الله جوادی از۴۰ دقیقه کمتر نیست. امیدواریم که مدیران رادیو معارف و مخصوصاً سردبیر محترم، این برنامه را به جایگاه سابق خود برگردانند.

آرشیو برنامه در سایت رادیو معارف

۳. شبکه قرآن سیما

نام برنامه: سحاب رحمت

زمان: شنبه تا پنج‌شنبه، ۷:۱۵ دقیقه صبح

پخش کنونی: سورۀ صافات (سورۀ ۳۷)

تفسیر استاد جوادی آملی از حدود ۱۰ سال قبل، از شبکه قرآن سیما پخش می‌شود. در ابتدا، کنداکتور پخش برنامه، ساعت ۱۵ بود. چند نوبت تغییر کرد و اکنون به ساعت ۷:۱۵ دقیقه منتقل شده که زمان مناسبی هست. آیات تلاوت شده به صورت تصویری نشان داده می‌شوند و برای مخاطبانی که در محضر نسخۀ قرآن نیستند، مفید است.

۴. شبکه چهارم سیما

نام برنامه: صهبای تسنیم

زمان پخش: هر روز، ساعت ۶:۱۵ دقیقه صبح

پخش کنونی: سورۀ انبیاء (سورۀ ۲۱)

این برنامه تا سال گذشته، به صورت هفتگی پخش می‌شد و در ماه‌های مبارک رمضان به پخش روزانه می‌رسید. اما در مدیریت جدید، هر روز پخش می‌شود. به این سبب باید از دست اندر کاران شبکه تشکر کرد. تنها عیب ماجرا این است که با زمان پخش رادیو معارف، همپوشانی دارد.

سخن پایانی از سید الشهدا(ع)

کلام پایانی را از حضرت امام حسین(ع) نقل می‌کنیم که در خصوص قرآن چنین فرمود:

قَالَ الْحُسَیْنُ بْنُ عَلِیٍّ صَلَوَاتُ اللهِ عَلَیْهِمَا کِتَابُ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَی أَرْبَعَةِ أَشْیَاءَ، عَلَی الْعِبَارَةِ وَ الإشَارَةِ وَ اللَّطَائِفِ وَ الْحَقَائِقِ. فَالْعِبَارَةُ لِلْعَوَامِّ وَ الإشَارَةُ لِلْخَوَاصِّ وَ اللَّطَائِفُ لِلأوْلِیَاءِ وَ الْحَقَائِقُ لِلأنْبِیَاءِ (بحار، ج ۸۹، ص ۲۰).

کتاب خدا (قرآن) بر چهار چیز استوار است: عبارت، اشارت، لطائف (سخنان دقیق) و حقایق. عبارات برای عوام، اشارات برای خواص، لطائف برای اولیا و حقایق برای پیامبران است.

**امیر اهوارکی