به گزارش مشرق، امیرکبیر بنیان گذار انتشار روزنامه و روزنامه‌نگاری در ایران نبود؛ اما او را باید نخستین کسی بدانیم که سنگ بنای یک روزنامه، در معنا و مفهوم امروزی آن را گذاشت.

«وقایع اتفاقیه» روزنامه‌ای بود که به مدت ۵۷ سال منتشر شد و کمتر جریده‌ای در تاریخ مطبوعات ایران، چنین رکوردی از خود به جا گذاشته‌است.

البته وابسته بودن روزنامه به دولت و نیز، علاقه شخصی ناصرالدین‌شاه به مقوله انتشار مطبوعات – که می‌توان آن را در جریان اقداماتی مانند انتشار روزنامه، سفر وی به مشهد و ... دید – را می‌توان در این انتشار طویل‌المدت دخیل دانست.

طولانی بودن دوره انتشار، باعث ایجاد شخصیت برای جریده و عنوان آن می‌شود و با این شخصیت، قادر است اعتماد عمومی را به خود جلب کند و «وقایع اتفاقیه» از این حیث جایگاه خوبی داشت.

شاید بد نباشد که در آغاز کلام، به این موضوع هم اشاره کنیم که نخستین روزنامه فارسی زبان جهان، در هندوستان منتشر شد. اوایل قرن ۱۹ میلادی بود که «رام مهان‌روی»، استاد زبان فارسی و ناشر دیوان حافظ در هند، نخستین روزنامه را به زبان فارسی منتشر کرد که شماره‌هایی از آن به ایران نیز ارسال شد.

در ایران، هرچند گزارش‌های محدودی درباره انتشار نخستین روزنامه به زبان ارمنی یا آشوری وجود دارد، اما نخستین روزنامه با خط و زبان فارسی، روزنامه «کاغذ اخبار» به مدیریت میرزا صالح شیرازی است.

مدیر این روزنامه که به خرج دولت ایران و در دوره فتحعلی‌شاه، برای فراگیری فن چاپ به اروپا فرستاده شد، این روزنامه را با کمک دولت منتشر کرد که البته، چندان پایدار نبود و به دلیل عمر کوتاهش، مانند وقایع اتفاقیه جریان‌ساز و تأثیرگذار نشد.

جایگاه روزنامه در اندیشه امیرکبیر

امیرکبیر از تأثیر رسانه بر مردم و نقشی که می‌تواند در ارتقای فرهنگ عمومی ایفا کند، به خوبی آگاه بود. پیش از انتشار روزنامه در عصر او، به فرمان امیرکبیر، مرکزی برای بایگانی جراید خارجی تأسیس شد که وظیفه آن، تهیه روزنامه‌های اروپایی و روسی و ترجمه تیترها و اخبار مهم آن برای صدراعظم بود.

امیرکبیر با این شیوه از اوضاع و احوال دنیا باخبر می‌شد و می‌توانست برنامه‌های خود را مطابق واقعیات روز دنیا، طراحی کند.

امیر گزارش‌های تنظیم شده را به صورت منظم می‌خواند و شاه را هم وادار به مطالعه آن ها می‌کرد. نمونه‌ای از این گزارش‌ها با عنوان «ترجمه روزنامه فرنگستان»، در مرکز اسناد کتابخانه ملی ایران نگهداری می‌شود.

کار ترجمه روزنامه‌ها را، فردی به نام «ادوارد برجیس» انجام می‌داد و عبدا... ترجمه‌نویس، آن ها را به فارسی روان تحریر می‌کرد. با این حال، امیر مُصِر بود که فرهنگ مطالعه و روزنامه‌خوانی را در ایران رایج کند تا از این رهگذر، سطح اطلاعات عمومی و فهم سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مردم ایران را ارتقا بخشد.

در همین زمینه، فرمان تأسیس روزنامه‌ای را داد که عنوان آن «وقایع اتفاقیه» بود. تفاوت بارز این روزنامه با روزنامه میرزا صالح شیرازی، در عنوان آن هویداست.

«کاغذ اخبار»، ترجمه واژه به واژه کلمه «newspaper» بود، اما وقایع اتفاقیه، در واقع نوعی جعل واژه با بن‌مایه‌های فرهنگ ملی محسوب می‌شد. بنیان اداره روزنامه وقایع‌اتفاقیه، بر اداره ترجمه امیرکبیر استوار بود و در واقع، همان دو کارمندی که عهده‌دار مسئولیت ترجمه روزنامه‌های فرنگی بودند، نخستین تحریریه روزنامه را در ایران، تشکیل دادند.

چرا «وقایع اتفاقیه» منتشر شد؟

نخستین شماره روزنامه وقایع اتفاقیه، روز جمعه، ۵ ربیع‌الثانی سال ۱۲۶۷ (۱۸ بهمن ۱۲۲۹) منتشر شد.

صفحه اول، منقش به نشان شیر و خورشید، با جمله «یا اسدا... الغالب» در بالا و عبارت «روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران» در پایین بود.

عنوان وقایع اتفاقیه، هنوز روی صفحه اول قرار نداشت و در شماره‌های بعد اضافه شد. در شماره نخست، نویسنده به عزم حکومت برای انتشار روزنامه رسمی، با هدف اطلاع رسانی به «رعایا» اشاره و به همین دلیل، از شاه تشکر کرده است.

نام روزنامه، به مدت ۱۰ سال و تا ۱۲۷۷ هـ. ق، وقایع اتفاقیه باقی ماند و پس از آن، به «روزنامه دولت عِلّیه ایران» و مدتی بعد به «روزنامه ایران» تغییر نام داد و تا انقلاب مشروطه هم دوام آورد.

این روزنامه، به صورت هفتگی منتشر می‌شد.

در نخستین ستون چاپ شده در روزنامه وقایع اتفاقیه می‌خوانیم: «قرار شد که هفته به هفته احکام همایون و اخبار داخله مملکتی و غیره را که دول دیگر گازت می‌نامند، در دارالطباعه دولتی زده شود و به کل شهرهای ایران منتشر گردد ... از جمله محسنات این گازت یکی آن‌که سبب دانایی و بینایی اهالی این دولت عِلّیه است. دیگر این‌که اخبار کاذبه اراجیف که گاهی برخلاف احکام دیوانی و حقیقت حال در بعضی از شهرها و سرحدات ایران پیش از این باعث اشتباه عوام ... می‌شد، بعد از این به واسطه روزنامچه، موقوف خواهد شد.» وقایع اتفاقیه گاه انعکاس دهنده خواسته های مردم و حتی پاسخ‌های نیم‌بند حکومت به آن ها نیز، بود.

تلاش برای ارتقای فهم عمومی

برخورد جامعه با روزنامه وقایع اتفاقیه که نخستین روزنامه دولتی و رسمی در ایران بود، بسیار جالب توجه است. باور عمومی این بود که روزنامه توسط دولتی‌ها منتشر می‌شود تا برای آن ها منفعت مالی حاصل شود.

نویسنده روزنامه، در شماره هفتم این جریده به این نوع نگرش عمومی اشاره می‌کند و می‌نویسد: «بعضی مردم نفهمیده و نمی‌دانند که حُسن این روزنامه چیست و مصرفش چه می‌باشد؟ پاره‌ای اشخاص خیال می‌کنند که کاری است که دیوانیان عظام راه‌انداخته‌اند به جهت منفعت و مداخل و برخی چنین تصور می‌کنند که این روزنامه مثل منصبی است که به کسانی که از دیوان اعلی اسامی آن ها معین شده، باید برسد و به دیگران نباید برسد و لیکن هیچ‌یک از این‌ها نیست ... این اخبار به جهت تربیت خلق و اطلاع آن ها از امورات دیوانی و غیره و اخبار دول خارجه و منفعت خاص و عام است.» به نظر می‌رسد بی‌اعتمادی مردم به دیوانیان، در نگرش آن ها به چاپ و انتشار روزنامه نیز، تأثیر داشته است.

چاپ منظم روزنامه و تغییر بهای آن

روزنامه وقایع اتفاقیه، به صورت هفتگی چاپ می‌شد. به دستور امیرکبیر، تا شماره ۱۷، آن را صبح روز جمعه منتشر می‌کردند، اما از شماره ۱۸ به بعد، امیر دستور داد کار چاپ روزنامه، به پنج شنبه‌ها موکول شود و این رویه تا شماره ۶۵۶ ادامه داشت و پس از آن، به دلیل مشکلات مالی، روزنامه گرفتار بی‌نظمی شد.

وقایع اتفاقیه را با چاپ سنگی طبع می‌کردند و نثر آن، برخلاف نثرهای پرتکلف این دوره که عرصه خودنمایی اهل قلم و ادب بود، از شیوه‌ای ساده و روان پیروی می‌کرد؛ به طوری که هر باسوادی می‌توانست از محتوا و منظور آن مطلع شود.

بهای روزنامه در سراسر ایران، ۱۰ شاهی(هر ریال معادل ۲۵ شاهی و هر تومان معادل ۲۰۰ شاهی) بود و اشتراک سالانه هم، قبول می‌کرد.

امیرکبیر مدیریت روزنامه را به حاجی میرزا جبار ناظم‌المهام سپرد و او، نخستین مدیرمسئول روزنامه وقایع اتفاقیه محسوب می‌شود. کار چاپ روزنامه نیز، در چاپخانه یا مطبعه حاجی عبدالمحمد مطبعه‌چی انجام می‌گرفت.

نخستین شماره روزنامه وقایع اتفاقیه که در ۵ ربیع الثانی سال ۱۲۶۷ منتشر شد.
امیر کبیر مُصِر بود که فرهنگ مطالعه و روزنامه‌خوانی را در ایران رایج کند تا از این رهگذر، سطح اطلاعات عمومی و فهم سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مردم ایران را ارتقا بخشد. به همین دلیل، فرمان تأسیس روزنامه «وقایع اتفاقیه» ‌ را صادر کرد.

نویسنده : جواد نوائیان رودسری

منبع:روزنامه خراسان