به گزارش مشرق، برای رسیدگی به وضعیت دهان و دندان باید هر ۶ ماه تا یک سال به صورت منظم به دندانپزشک مراجعه کرد اما کیست که نداند برای بسیاری، هزینه‌های دندانپزشکی چنان سنگین است که تا مجبور نشوند و به اصطلاح تا به عصب نرسد دست به کار نمی‌شوند و از این میان، خیلی‌ها توانایی ترمیم ندارند و ناگزیر به کشیدن دندان می‌شوند.

البته این اوضاع مختص کشور ما نیست و در شبکه‌های اجتماعی پر است از کیلپ‌هایی که مهاجران ایرانی می‌گویند دندانتان را ترمیم کنید و بعد دست به مهاجرت بزنید چون هزینه‌های دندانپزشکی خارج از ایران قابل مقایسه با داخل نیست.

به هر ترتیب اوضاع به گونه‌ای است که باید ضمن احصای چالش‌های حوزه بهداشت دهان و دندان، به فکر راهکارهایی برای برون‌رفت از این چالش‌ها بود. در این پیوند، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در پژوهشی با عنوان «خدمات بهداشتی و درمانی دهان و دندان در ایران؛ چالش‌ها و راهکارها» [۱] یه ترسیمی از وضعیت این حوزه بهداشتی و درمانی پرداخته که در ادامه گزیده‌ای از آن را می‌خوانیم؛

وضعیت سلامت دهان و دندان در ایران

میانگین ملی دندان‌های پوسیده، از دست رفته و پرُ شده dmft و DMFT [۲] در کودکان ۶ و ۱۲ ساله به ترتیب ۸۴.۵ و ۸۴.۱ است.

در بین ۳۱ استان کشور، استان کردستان در هر دو رده سنی کودکان ۶ و ۱۲ سال دارای بیشترین تعداد در شاخص میانگین دندان‌های پوسیده، از دست رفته و پر شده است.

استان تهران در رده سنی کودکان ۶ سال و هرمزگان در رده سنی کودکان ۱۲ سال، دارای کمترین تعداد در شاخص مذکورند.

نتایج پیمایش صورت گرفته در زمینه سلامت دهان و دندان می‌گوید ۹۰.۹ درصد از کودکان ۶ ساله و ۹۲.۱ درصد از کودکان ۱۲ ساله دندان‌های خود را با مسواک تمیز می‌کردند، در حالی که تنها ۱۱ درصد از کودکان ۶ساله و ۱۸.۶ درصد از کودکان ۱۲ ساله از نخ دندان استفاده داشتند. همچنین مسواک زدن بیش از یک بار در روز به ترتیب ۴۷.۹ و ۵۵.۲ درصد در بین دانش‌آموزان ۶ و ۱۲ ساله گزارش شده است.

میزان استفاده از خدمات دندانپزشکی پیشگیرانه نیز در کودکان ۶ ساله، صرفاً ۱۶.۶ درصد و در کودکان ۱۲ ساله، ۱۱ درصد بوده است.

نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که مسواک زدن بیش از یک بار در روز و استفاده از مراقبت‌های پیشگیرانه با نمرات DMFT و dmft رابطه منفی و معناداری دارد. بنابراین اجرای سیاست‌های بهداشت عمومی و پیشگیرانه عاملی تأثیرگذار برای ارتقای سلامت دهان و دندان است.

سیاست‌های حمایتی مبتنی بر سلامت دهان و دندان در برنامه‌های جامع ملی کودکان؛ مانند بسته‌های ویژه بهداشت دهان و دندان و برنامه‌های آموزشی بهداشت دهان و دندان به ویژه برای کسانی که با نابرابری‌های اقتصادی مواجه می‌شوند، می‌تواند آگاهی در مورد بهداشت دهان و دندان را افزایش دهد، رفتارهای بهداشت دهان و دندان را بهبود بخشیده و در نهایت عادات بهداشت دهان و دندان را حفظ کند.

چالش‌های ارتقای سلامت دهان و دندان

ارائه خدمات بهداشت دهان و دندان در شبکه بهداشت، با چالش‌هایی همراه است که در سه حوزه کلی به شرح زیر است:

- عوامل آموزشی: این عوامل خود در چند زمینه نمود می‌یابند از جمله برخی از دندانپزشکان به دلیل عدم وجود راهنمای مشخص برای ارائه خدمات و نداشتن بیمه مسئولیت، از ارائه خدمت دندانپزشکی به مادران باردار که در شرایط ویژه‌ای قرار دارند، اجتناب می‌کنند.

مراقبان سلامت، آموزش کافی را نه در دوره آموزش دانشگاهی و در دوره آموزش‌های بد و خدمت و ضمن خدمت در مورد سلامت دهان دریافت نمی‌کنند و بنابراین انگیزه و اعتماد به نفس کافی در ارائه خدمات بهداشت و پیشگیری دهان و دندان ندارند.

به دلیل دانش ناکافی زنان باردار در خصوص سلامت دهان و دندان، مشکلات دندانی دوران بارداری از عوارض طبیعی این دوره تلقی می‌شود. بنابراین تقاضای کافی از سوی آنها برای دریافت خدمات دندانپزشکی در دوره بارداری شکل نمی‌گیرد.

کمبود نیروی انسانی در مدارس نیز توسعه برنامه‌های بهداشت دهان و دندان مبتنی بر مدارس را با چالش‌هایی روبه‌رو می‌سازد. طبق آمارها سال ۱۴۰۱، در مجموع ۴هزار و ۴۴۳ نفر مراقب سلامت در رشته‌های مرتبط (پزشکی، مراقب بهداشت، سایر گروه‌های پزشکی و پیراپزشکی) و ۵ هزار نفر در رشته‌های غیرمرتبط در مدارس کشور فعالیت دارند.

این در حالی است که به ازای هر ۲ هزار و ۶۳۱ نفر دانش‌آموز، یک مراقب سلامت در کشور وجود دارد و به این اساس، کمبود نیروی مراقب سلامت در مدارس ۱۹ هزار ۹۱۳ نفر برآورد می‌شود.

- عوامل محیطی: زیرساخت‌های فیزیکی و تجهیزات موجود، مانند یونیت‌های دندانپزشکی، ابزار و مواد، در برخی از مراکز بهداشتی به دلیل قدیمی بودن برای ارائه خدمات دندانپزشکی، خدمات آموزش بهداشت دهان و دندان و غربالگری دندان مناسب نیستند. برخی بیماران در صورت مواجهه با تجهیزات و امکانات قدیمی و کهنه، از دریافت خدمات اجتناب می‌کنند.

در حوزه بهداشت مدارس نیز از مجموع ۱۰۶ هزار و ۴۹۱ مدرسه دولتی موجود در کشور، ۵۲ هزار و ۴۷۲ مدرسه ( ۸۳.۶۹ %) فاقد اتاق بهداشت مجهز و محل مسواک زدن گروهی هستند.

- عوامل سازمانی: این عوامل در دو بخش نمود می‌یابند: حقوق و دستمزد ناکافی ارائه دهندگان خدمات بهداشتی اولیه، به عنوان یکی از عوامل عدم انگیزه کافی برای بهبود عملکرد ایشان ذکر شده است.

کمبود منابع انسانی در شبکه‌های بهداشتی باعث می‌شود مراقبان سلامت و ماماها قادر به ارائه مشاوره لازم به مادران در مورد بهداشت دهان و دندان نباشند.

تفاوت قائل شدن میان مراقبین سلامت و سایر پرسنل اداری و آموزشی مدارس در بهره‌مندی از مزایای شغلی، اهمیت نداشتن این موضوع در نگاه برخی مدیران مدارس، نبود فضای کافی، نبود منابع مالی کافی برای تهیه لوازم و تجهیزات مرتبط، عدم همکاری مؤثر مراکز بهداشتی مناطق با مدارس و... ازجمله عواملی اعلام شده است که سبب بی‌انگیزگی نیروهای مراقب سلامت و عدم تمایل فارغ‌التحصیلان رشته‌های مرتبط به اشتغال در مدارس می‌شود.

مسائل حوزه درمان

- دسترسی مالی: بر اساس نتایج آخرین پیمایش هزینه-درآمد خانوار در سال ۱۴۰۰ در ایران، سهم خدمات دندانپزشکی از کل پرداخت از جیب هزینه‌های سلامت در سطح کل جمعیت، ۲۱.۱۴ درصد است. بدین ترتیب، پس از دارو (۳۱.۸۴ درصد)، خدمات دندانپزشکی در رتبه دوم سهم پرداخت از جیب قرار دارد.

علاوه بر این، در شاخص هزینه‌های کمرشکن که بر اساس روش سازمان بهداشت جهانی به صورت بالاتر رفتن پرداخت‌های مستقیم از جیب از ۲۵ درصد از کل هزینه‌های مصرفی و ۴۰ درصد از ظرفیت پرداخت خانوار تعریف می‌شود، در سطح کل جمعیت و خانوارهای شهری، خدمات دندانپزشکی عامل بیشترین مواجهه با هزینه‌های کمرشکن سلامت بوده‌اند.

- دسترسی جغرافیایی: براساس آخرین آمار منتشر شده از سوی سازمان نظام پزشکی ایران، تعداد کل دندانپزشکان عضو این سازمان، ۴۴۵۴۳ نفر است که ۸۷ درصد (۳۸۷۳۵ نفر) دندانپزشک عمومی و ۱۳ درصد ( ۵۸۰۸ نفر) دندانپزشک متخصص هستند.

۵۱.۳ درصد ( ۲۲۸۴۸ نفر) از کل دندانپزشکان را مردان و ۴۸.۷ درصد ( ۲۱۶۹۵ نفر) از آنها را زنان تشکیل داده‌اند.

تخصص ارتودنسی بیشترین از سایر تخصص‌ها است. تخصص‌های درمان ریشه و جراحی لثه در رتبه دوم و سوم پس از تخصص ارتودنسی قرار دارند.

استان تهران با سرانه کل ۱۱۶ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، در رتبه نخست از نظر توزیع دندانپزشک در کشور قرار دارد. پس از آن، استان‌های یزد، اصفهان و فارس به ترتیب در رتبه‌های دوم تا چهارم قرار دارند. میانگین سرانه کل کشور نیز، ۴۴ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است.

استان تهران با سرانه کل ۱۱۶ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، در رتبه نخست از نظر توزیع دندانپزشک در کشور قرار دارد. پس از آن، استان‌های یزد، اصفهان و فارس به ترتیب در رتبه‌های دوم تا چهارم قرار دارند. سیستان و بلوچستان با سرانه ۱۸ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر محروم‌ترین استان از نظر تعداد دندانپزشک است

از بین ۳۱ استان کشور، ۱۱ استان سرانه‌ای بالاتر از میانگین سرانه دندانپزشک در کشور دارند. استان سیستان و بلوچستان با سرانه ۱۸ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، محروم‌ترین استان از نظر تعداد دندانپزشک است.

سرانه دندانپزشک کشور به تفکیک دندانپزشکان عمومی و متخصص، به ترتیب ۳۸ و ۶ در هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است. استان تهران و سیستان و بلوچستان به ترتیب با سرانه ۱۰۱ و ۱۵ دندانپزشک عمومی، ۱۶ و ۳ دندانپزشک متخصص به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت، به عنوان برخوردارترین و محروم‌ترین استان از نظر سرانه دندانپزشکان عمومی و متخصص در کشور محسوب می‌شوند.

اختلاف سرانه دندانپزشک عمومی و متخصص بین برخوردارترین استان و محروم‌ترین به ترتیب ۸۵ و ۱۲ دندانپزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است.

این توزیع ناعادلانه در نهایت منجر به کاهش دسترسی و در مواقع حادتر، عدم دسترسی به خدمت دندانپزشکی در مناطق محروم‌تر می‌شود. این مورد در کنار کاهش دسترسی مالی مردم به خدمت دندانپزشکی، می‌تواند سلامت دهان و دندان کودکان و بزرگسالان را تحت تأثیر قرار داده و بر افراد هزینه زیادی تحمیل کند و در مواردی منجر به عدم بهره‌مندی آنها از خدمات ضروری دندانپزشکی شود.

چالش‌های حوزه آموزش دندانپزشکی

دو چالش مهم که درخصوص آموزش دندانپزشکی می‌توان به آنها اشاره کرد، ناکافی بودن هیات علمی و درمان محور بودن آموزش‌های این حوزه است.

درخصوص هیات علمی این حوزه قابل ذکر است که بخشی از ایشان از بین فارغ‌التحصیلان متعهد خدمت هستند که معمولا بعد از پایان دوره تعهدشان سمت هیات علمی را ترک کرده و برای مثال وارد حیطه ارائه خدمت در بخش خصوصی می‌شوند. همچنین، سازوکارهای مناسب جهت جذب و نگهداشت هیات علمی با انگیزه و دارای دستاوردهای علمی بالا پس از پایان دوره تعهد وجود ندارد.

درخصوص آموزش درمان محور دندانپزشکی در کشور نیز مطالعات نشان می‌دهد که طی چند دهه اخیر، تعداد دندانپزشک متخصص تربیت شده در کشور از کمتر از ۵۰ متخصص دندانپزشک پیش از انقلاب اسلامی به ۵ هزار و ۸۰۸ متخصص دندانپزشک در سال ۱۴۰۲ رسیده است. اما این افزایش تعداد دندانپزشکان متخصص منجر به ارتقای سلامت دهان و دندان مردم نشده است.

در مطالعه‌ای که درخصوص تجربه پوسیدگی دندان و وضعیت اجتماعی- اقتصادی در کودکان ایرانی در سال ۱۳۹۸ انجام شد مشخص شد که بین تعداد دندانپزشکان سرانه با شاخص دندان‌های پوسیده در کودکان ۶ ساله (dmft ) ارتباط مثبتی وجود دارد.

به این معنا که با وجود افزایش تعداد دندانپزشکان در سراسر کشور، خدمات بهداشت دهان و دندان به طور مطلوبی برای کودکان ۶ ساله قابل دسترس نیست.

راهکار چیست؟

۱- ایجاد سازوکارهای انگیزشی مناسب جهت تقویت ارائه خدمات پیشگیرانه در حوزه بهداشت دهان و دندان در مراکز بهداشتی.

طی چند دهه اخیر، تعداد دندانپزشک متخصص تربیت شده در کشور از کمتر از ۵۰ متخصص دندانپزشک پیش از انقلاب اسلامی به ۵ هزار و ۸۰۸ متخصص دندانپزشک در سال ۱۴۰۲ رسیده است. با وجود افزایش تعداد دندانپزشکان در سراسر کشور، خدمات بهداشت دهان و دندان به طور مطلوبی در دسترس نیست

۲- نوسازی و تقویت تجهیزات بهداشت دهان و دندان در مراکز بهداشتی کشور.

۳- اجرای برنامه افزایش و بهینه‌سازی اتاق‌های بهداشت و محل‌های مناسب برای مسواک زدن گروهی مجهز در سطح مدارس کشور.

۴- تقویت آموزش‌های مربوط به بهداشت دهان و دندان در کوریکولوم آموزشی رشته‌های مامایی و بهداشت و آموزش مراقبان سلامت در مورد بهداشت دهان و دندان.

۵- تقویت آموزش‌های مربوط به بهداشت دهان و دندان به مادران و زنان باردار.

۶- تدوین و ابلاغ راهنمای ارائه خدمات در مراکز بهداشتی.

۷- ایجاد سازوکار اطمینان درخصوص پوشش بیمه مسئولیت حرفه‌ای دندانپزشکان.

۸- تقویت پوشش بیمه‌ای خدمات ضروری دندانپزشکی.

۹- پیش‌بینی سازوکارهای انگیزشی با محوریت افزایش تمایل دندانپزشکان به ارائه خدمت در مناطق محروم و بازتوزیع دندانپزشک.

۱۰- تدوین و اجرای برنامه جذب و نگهداشت هیئت علمی حوزه دهان و دندان.

۱۱- تقویت برنامه‌های آموزشی دندانپزشکی با محوریت تقویت اقدامات پیشگیرانه.

پی‌نوشت

[۱] . «خدمات بهداشتی و درمانی دهان و دندان در ایران؛ چالشها و راهکارها»، تهیه و تدوین مهدیه دهقان بنادکی، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ۱۴۰۲.

[۲] . شاخص DMFT مربوط به دندان‌های و dmft مربوط به دندان‌های شیری لسا که شامل دندان‌های پوسیده (DECAY) کشیده شده (MISSING) و پر شده (FILLING)‌ به علت پوسیدگی می‌شود.