به گزارش مشرق به نقل از عقیق، عالمان شیعه و بسیارى از عالمان اهل سنت بر این عقیده اند که تمام این سوره و یا دست کم، 22 آیه ابتداى آن در مدینه نازل شده است.[4] اما برخى از عالمان اهل سنت نیز هستند که همه سوره را مكى دانسته‏اند.[5]

 
شأن نزول این سوره
 
این سوره شأن ‏نزول مشهوری دارد که در منابع شیعه و سنی به نقل از ابن عباس اینگونه آمده است:

حسن و حسین علیهماالسلام بیمار شدند. وقتی رسول خدا صلى الله علیه و آله به همراه جمعى به عیادت آنان آمد به على علیه السلام پیشنهاد كرد تا براى شفاى فرزندان خود نذرى كند. على علیه السلام و فاطمه علیها السلام و خدمتگذارشان فضّه، نذر كردند كه اگر آن دو شفا یافتند سه روز روزه بگیرند. حسن و حسین علیهماالسلام سلامتی خود را باز یافتند و عمل به نذر که همان گرفتن روزه بود آغاز شد و این در حالی بود که چیزى در خانه نداشتند.
 
امام على علیه السلام از شمعون خیبرى سه صاع (حدود ده کیلو) جو قرض گرفت و فاطمه س یک سوم آن را آرد كرد و پنج عدد نان پخت. هنگام افطار نیازمندی بر در خانه آمد و گفت: سلام بر شما خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله؛ مسلمانی بی نوایم؛ غذایى به من دهید، خداوند به شما از غذاهاى بهشتى عطا كند. اهل خانه غذای خود را به او دادند و در آن شب جز آب ننوشیدند.
 
با همان حال روز دوم را هم روزه گرفتند. این بار به هنگام افطار یتیمى به در خانه آمد و آنها غذاى خود را به او دادند و در افطار روز سوم نیز ماجرا با اسیرى که بر در خانه آمد تکرار شد.
 
صبح روز بعد امام على علیه السلام دست حسن و حسین علیهما السلام را گرفت و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد. رسول خدا صلی الله علیه و آله دیدند كه از آنها شدت گرسنگى به خود مى‏لرزند. آن حضرت با دیدن این صحنه فرمود: مشاهده چنین حالى در شما براى من بسیار دشوار است. سپس برخاست و به همراه آنان وارد خانه فاطمه سلام الله علیها شد. وقتی وارد شد دخترش را دید كه در محراب ایستاده و آثار ضعف و گرسنگی در او نمایان است. غم رسول خدا صلی الله علیه و آله با دیدن حال دخترش بیشتر شد. در همین هنگام جبرئیل علیه السلام فرود آمد و بعد از ابلاغ تهنیت خداوند بر او خاندان پاکش، سوره "هل اتی" را برای آن حضرت خواند.[6]
 
این سوره از آیه اول تا 22 به آفرینش انسان از ابتدای شکل گیری او مى‏پردازد. بعد از خلقت بلافاصله درباره هدایت او سخن می گوید که: خداوند انسان را به راه سعادت دنیا و آخرت هدایت كرد و این انسان است که در برابر این هدایت یا آن را مى‏پذیرد و یا آن را رد می کند. آنگاه به عذاب هاى گوناگون كسانى كه در برابر هدایت الهى ایستادگى كرده و آن را انکار می کنند اشاره مى‏كند. بعد از آن به ویژگیهاى ابرار و نعمتهایى كه به آنها داده خواهد شد مى‏پردازد

این محتوا ثابت می کند که این سوره نمی تواند در مکه نازل شده باشد (آنگونه که برخی از اهل سنت معتقدند) ؛ زیرا حسن و حسین علیهماالسلام در مکه هنوز متولد نشده بودند. نشانه دیگری که علامه طباطبایی ره با آن بر مدنی بودن سوره پا می فشارد[7] وجود اسیر در بین اطعام شوندگان است. خلاصه سخن ایشان در این باره این است:

چون یکی از کسانی به در خانه آمد و به او غذا داده شد «اسیر» بود و ما می دانیم که مسلمانان در مکه اسیری در اختیار نداشتند پس این آیات در مدینه نازل شده و مدنى است.[8]

علامه امینى (ره) در کتاب الغدیر 34 نفر از دانشمندان اهل سنت را نام می برد كه این شأن نزول را گزارش كرده‏اند.[9]
 
مهمتر اینکه خود امیرالمومنین علیه السلام نیز در چند مورد به آیات این سوره بر فضیلت خود احتجاج كرده است.[10] برای همین است که این سوره در طول تاریخ نزول خود همواره یکی از فضایل اهل بیت علیهم السلام به شمار رفته است.


هدف این سوره
 
علامه طباطبایى(ره) هدف این سوره را بیان نعمتهاى گوناگونى می داند که به ابرار داده مى‏شود.[11] و از آنجا که هدف کلی قرآن هدایت انسانها به سوی کمالات انسانی است[12] می توان گفت که در این سوره با بیان پاداشهایی که خداوند به نیکان می دهد و اینکه آنها چه کردند که شایسته دریافت این جوایز شدند درصدد آنان است تا به روش ارائه الگو و تشویق، مردم را به همان راهی که ابرار و شایستگان در آن قدم نهادند رهنمون سازد.  

 
محتواى سوره

این سوره از آیه اول تا 22 به آفرینش انسان از ابتدای شکل گیری او مى‏پردازد. بعد از خلقت بلافاصله درباره هدایت او سخن می گوید که: خداوند انسان را به راه سعادت دنیا و آخرت هدایت كرد و این انسان است که در برابر این هدایت یا آن را مى‏پذیرد و یا آن را رد می کند. آنگاه به عذاب هاى گوناگون كسانى كه در برابر هدایت الهى ایستادگى كرده و آن را انکار می کنند اشاره مى‏كند. بعد از آن به ویژگیهاى ابرار و نعمتهایى كه به آنها داده خواهد شد مى‏پردازد.

ویژگی هایی که در این آیات برای نیکان شمرده شده عبارتند از:
 
وفای به نذر ؛ هراسناک بودن از عذاب گسترده قیامت ؛ بخشش غذایی که خود به آن نیازمندند به بینوا و یتیم و اسیر ؛ انجام کار فقط برای خشنودی خدا ؛ نداشتن توقع پاداش و یا حتی تشکر از کسی بعد از بیان ویژگی های ابرار به ذکر نعمتهایی می پردازد که ایشان از آن بهره مند خواهند بود. جالب است که قرآن کریم در اینجا و در بین نعمتهای گوناگونی که برای ابرار می شمرد سخنی از حور العین به میان نمی‌آورد با اینکه در آیات دیگر بارها از این نعمت یاد کرده است.[13]
 
آلوسی مفسر سنی مذهب می نویسد:

 و من اللطائف على القول بنزولها فیهم أنه سبحانه لم یذكر فیها الحور العین و إنما صرح عز و جل بولدان مخلدین رعایة لحرمة البتول و قرة عین الرسول[14]

بنابر اینکه آیه درباره آنها (امیرالمومنین و اهل بیت او علیهم السلام ) نازل شده باشد [که ثابت کردیم حق هم همین است] از لطائف این سوره این است كه خداى سبحان براى رعایت حرمت بتول و نور چشم رسول، حضرت فاطمه علیهاالسلام، در شمار نعمتهاى بهشتى از «حورالعین» سخن نگفته و به ذكر خدمتكاران جوان و جاویدان بسنده كرده است.
 
از آیه 23 تا آیه 31 پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله را مخاطب ساخته و او را به شكیبایى دعوت می کند. سپس پنج دستور مهم به او مى‏دهد:
 
از لطائف این سوره این است كه خداى سبحان براى رعایت حرمت بتول و نور چشم رسول، حضرت فاطمه علیهما السلام، در شمار نعمتهاى بهشتى از «حورالعین» سخن نگفته و به ذكر خدمتكاران جوان و جاویدان بسنده كرده است

 
1. در تبلیغ و اجراى حكم پروردگار شكیبا باشد.
2. از هوا و هوسهاى گناهكاران و كافران پیروى نكند.
3. پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان یاد كند.
4.  بخشى از شب را در پیشگاه خدا به سجده افتد.
5. شبها، خدا را به پاكى بستاید.

 
در ادامه سه نکته دیگر را هم یاد آور می شود:
 
1. كافران زندگى زودگذر دنیا را دوست دارند و همین سبب می شود از روز سختی که در پیش دارند غفلت کرده و یا به آن اعتنایی نکنند.
 
2. به کافران هشدار مى‏دهد كه به نیروى خود مغرور نشوند؛ زیرا خداوندی که آنها را آفریده و به آنها قوت و قدرت بخشیده هر زمان كه بخواهد می تواند آنها را نابود و گروه دیگرى را جایگزین آنان ‏كند.
 
3. این آیات، نوعى یادآورى و نشان دادن راه است تا هر کس که می خواهد قدم در آن نهاده و به سوی پروردگارش حرکت کند.

در پایان هم اشاره به اراده آمیخته با حکمت خود می کند و برای آنکه گمان نشود خدا راهی گسترده و به آن دعوت کرده و دیگر کاره ای نیست (آنگونه که یهودیان می پنداشتند)[15] می فرماید: هر كس را كه خدا بخواهد و شایسته ببیند (حکمت) وارد رحمت خودش می کند و در مقابل برای کسانی که با علم و اختیار از این راه برتافتند و قدم در بیراهه گمراهی نهادند سزای سختی فراهم ساخته است.


پی نوشت ها :

1. این سه نام برگرفته از آیه اول این سوره است.

2.مجمع‏ البیان 10/ 608
 
3.  التحریر والتنویر 29/369
 
4.زاد المسیر 8/427 ؛ تفسیر قرطبى 19/77
 
5.  تفسیر مقاتل 4/519 ؛ فى ظلال القرآن 6/3777

6. الكشاف 4/670 ؛ مجمع البیان 10/611- 614

7. ارزش این اثبات، رد سخن کسانی است که با مکی خواندن این سوره به دنبال آنند که بگویند این سوره در شان اهل بیت ع نازل نشده است.
 
8.المیزان 20/135
 
9. الغدیر 3/107- 111
 
10.الاحتجاج 1/164- 165
 
11. المیزان20/120

12. 185/بقره

13.المیزان20/131
 
14. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم 15/174
 
15. وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ : یهودیان گفتند که دستهای خدا بسته است. 64/مائده