ویژه نامه نوروزی مشرق؛

مقدمه

سال 91 دوروزی است که به پایان رسیده و جای خودش را به سال 92 داده است. سیاست بین الملل در سالی که گذشت شاهد وقوع رویدادها و حوادث متعدد در عرصه های مختلف وجود در مناطق گوناگون جهان بوده است.

سال 1391را در مقام مقایسه با سال قبل( سال1390 که تقریباً سالی آرام و به دور از چالش های فراگیری بود) که از نظر وقوع رویدادهای بزرگ در مناطق مختلف جهان از جمله انقلاب های عربی- اسلامی، جنبش تسخیر وال استریت، بحران شدید اقتصادی در حوزه یورو و همچنین بحران اقتصادی در آمریکا، سالی پرالتهاب، تنش زا و چالش برانگیز برای تمامی دولت ها و بازیگران سیاسی و نهادها و سازمان های بین دولتی در نظام بین الملل بود.

البته در این سال شاهد موفقیت ها و دستاوردهای بزرگی نیز برای جمهوری اسلامی و گروه های مقاومت اسلامی در منطقه بوده ایم، که تأثیرات آن حتی فراتر از سطوح منطقه ای گام نهاده و در برخی عرصه ها نظام جهانی را نیز تحت تأثیر خود قرار داد. بنابراین، در ادامه به برخی از مهمترین رویدادهای سیاسی ایران و جهان و خاستگاه جغرافیایی آنها که دارای تأثیرات جهانی بوده است، اشاره می شود.

جمهوری اسلامی ایران

از جمله رویدادهای مهمی که در سال 1391 اتفاق افتاد، برگزاری شانزدهمین اجلاس جنبش عدم تعهدها در ایران بود، که بازتاب های مهم بین المللی نیز با خود به همراه داشت.

از 5 تا 10 شهریورماه( 26 تا 31 آگوست 2012) سالی که گذشت تهران، پایتخت جمهوری اسلامی ایران، میزبان اجلاس کشورهای عضو جنبش عدم تعهد بود. در این راستا، ده ها تن از رؤسای جمهوری کشورهای عضو و صدها تن از مقامات ارشد دولتی این کشورها در این اجلاس حضور یافتند. 

مهمانانی از حدود 120 کشور عضو در این اجلاس شرکت داشتند. کارشناسان برگزاری چنین اجلاسی در تهران در شرایطی که جمهوری اسلامی ایران هدف هجمه های تبلیغات منفی غربی ها و رژیم صهیونیستی قرار داشت، را نقطه عطف و موفقیت بزرگی برای جمهوری اسلامی می دانند.

در واقع، برگزاری جنبش عدم غیر متعهدها در ایران و حضور 120 کشور در این اجلاس که با سخنان بسیار مهم مقام معظم رهبری آغاز شد، باعث گردید که این جنبش پس از 50 سال جایگاه اصلی خود را کسب کند. 

همچنین در تیرماه( ژوئن) این سال آمریکایی ها و متحدان اروپایی آنها در راستای مهار برنامه هسته ای ایران، دور جدیدی از تحریم ها علیه جمهوری اسلامی اعمال نمودند، تا از طریق فشار بر جمهوری اسلامی، تهران را وادار به عقب نشینی از مواضع مسلم خود نمایند.

***

نفوذ پهباد ساخت ایران به قلب سرزمین های اشغالی، شکار یکی از هواپیماهای جاسوسی آمریکا( آرکیو 70) در آب های خلیج فارس و برگزاری مقتدرانه رزمایش دریایی ولایت 91 و همچنین تقویت پیشرفت های علمی و تکنولوژیکی و بویژه دستیابی ایران به تکنولوژی ساخت پهبادهای فوق مدرن و پیشرفته، که برتری ایران را یکبار دیگر به غرب نشان داد، از دیگر رویدادهای مهم جمهوری اسلامی در سال 91 بود، که دارای بازتاب های گسترده منطقه ای و بین المللی بوده است.

در حقیقت، دستیابی ایران به تکنولوژی برتر ساخت و تولید پهپادهای فوق مدرن باعث تغییر در قدرت‌های منطقه ای می شود و در درازمدت بر اقتصاد منطقه و همچنین سیاست های ابرقدرت‌ها تاثیر خواهد گذاشت.

سرزمین های اشغالی

رویداد مهم دیگری که در آواخر آبان ماه سال 1391 اتفاق افتاد، جنگ هشت روزه غزه و پیروزی گروه های مقاومت اسلامی بر رژیم اسرائیل بود، که توانست تابوی شکست ناپذیر بودن رژیم اسرائیل را بشکند.

جنگ هشت روزه رویداد بسیار مهمی بود، زیرا فلسطینیان توانستند شرایط آتش بس را به اسرائیل تحمیل کنند. رژیم صهیونیستی پیش از این، هر زمان که می خواست به ایران فشار بیاورد، با حمله به غزه این کار را انجام می‌داد. 

پیروزی مقاومت در این نبرد باعث شد که اسرائیل اهرم فشار خود را از دست بدهد. دستاورد این پیروزی، تضعیف جایگاه اسرائیل در منطقه بود در حالی که جایگاه فلسطین در منطقه و عرصه بین الملل مستحکم شد؛ کما اینکه حماس توانست با پیروزی در این جنگ ماوزنه قوا در خاورمیانه را نیز تغییر دهد.

ناکامی رژیم صهیونیستی در شکست دادن حماس موجب اعلام استعفای « ایهود باراک»، وزیر جنگ این رژیم شد. بروز برخی اختلاف نظرها میان احزاب مختلف در تل آویو نیز باعث شد، بنیامین نتانیاهو با برگزاری انتخابات پارلمانی زود هنگام موافقت نموده و مجدداً انتخابات را برگزار نماید.

  ***

از رویدادهای دیگر جهان در سال 1391 که در سرزمین های اشغالی اتفاق افتاد، ارتقای جایگاه فلسطین در سازمان ملل از یک نهاد ناظر به یک دولت غیرعضو ناظر با 138 رأی موافق، 9 رأی مخالف و 14 رأی ممتنع بود که در آذر ماه اتفاق افتاد، که بلافاصله پس از اعلام این مصوبه پرچم فلسطین برای نخستین بار در سازمان ملل به اهتزاز در آمد و اراده جامعه بین المللی در سطح سازمان ملل با این رأی بر این تعلق گرفت که فلسطین یک کشور یا دولت(state) باشد.

سوریه

از دیگر رویدادهای مهم سیاسی جهان در سال 1391 بحران سوریه بوده است. بحران سوریه از جمله موضوعات مهم بین المللی در سال 91 بود؛ در حالی که تک گزینه ای نیست و ابعاد پیچیده‌ای دارد.

از یک طرف، عوامل غربی بر بحران تأثیرگذارند و از طرف دیگر بحران داخلی وجود دارد. به علاوه پس از جنگ جهانی دوم، این نخستین بار است که بخاطر بحران سوریه شکاف تصمیم‌گیری در شورای امنیت بین اعضای دائمی به وجود می‌آید. 

در سالی که گذشت کوفی عنان، نماینده ویژه سازمان ملل در سوریه، چون نتوانست اقدامی در جهت پایان درگیری های داخلی این کشور انجام دهد، از سمت خود استعفا کرد و متعاقب آن اخضر ابراهیمی در ماه ژوئن به عنوان نماینده جدید سازمان ملل متحد و اتحادیه عرب رسیدگی به امور سوریه را بر عهده گرفت.

همچنین، در این سال همه پرسی قانون اساسی در این کشور با کسب 4 .57 درصد آراء به تصویب رسید.     

  ***

فلذا، بحران سوریه یکی از مهمترین رویداد جهان بود، زیرا علاوه بر سطح داخلی و منطقه ای، سطح بین الملل را نیز درگیر خود کرد. کما اینکه خاورمیانه در این بحران صف‌بندی شد و به داغ ترین بحران سیاسی در نظام بین الملل تبدیل شد.

رویداد مهم دیگری که در رابطه با بحران سوریه روی دادند عبارتند از، مخالفت مشترک چین و روسیه با قطعنامه های ارائه شده از سوی کشورهای غربی علیه سوریه و وتوی آنها بود، که برای نخستین بار پس از 23 یا 24 سال مسکو و پکن به طور مشترک با قطعنامه های ارائه شده از سوی کشورهای غربی مخالفت می کردند.

مصر

تحولات مصر و همچنین انتخاب مرسی به عنوان رئیس جمهوری مصر، به علت ابعاد منطقه ای و فرامنطقه ای این مسایل، از اتفاقات مهم جهان در سال 1391 بود. 

در این راستا، محمد مرسی پیش نویس قانون اساسی مصر را به همه پرسی گذاشت و با کسب اکثریت آرای مثبت آن را به تصویب رساند. دادگاه عالی قاهره نیز در ماه ژوئن حکم حبس ابد را برای حسنی مبارک صادر کرد و احمد شفیق، آخرین نخست وزیر وی، نیز از کشور گریخت.  

آمریکا

 انتخاب مجدد اوباما به ریاست جمهوری ایالات متحده با توجه به داخلی بودن این موضوع، یکی از رویدادهای مهم بین المللی در سال 1391 بود.

در این راستا، انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده آمریکا (۲۰۱۲) پنجاه و هفتمین انتخابات ریاست‌جمهوری در تاریخ این کشور بود، که در روز سه‌شنبه، مورخ ۶ نوامبر ۲۰۱۲ (۱۶ آبان ۱۳۹۱) برای انتخاب چهل و پنجمین رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا به همراه معاون او برگزار شد و با پیروزی باراک اوباما پایان یافت. 

همچنین، استعفای « هیلاری کلینتون» و انتخاب « جان کری» به عنوان وزیر امور خارجه جدید این کشور نیز دارای اهمیت ویژه ای بوده است، که تأثیرات بین المللی با خود به همراه داشته است.

علاوه بر موارد قبلی، مقامات آمریکایی در ماه های پایانی سال 2012 موضوع انجام مذاکرات مستقیم سیاسی با ایران را مطرح کردند. 

همچنین، انتشار فیلم موهن توهین آمیز به پیامبر اسلام و شعله ور شدن آتش خشم مسلمانان در سراسر جهان و نیز رسوایی اخلاقی پترائوس، رئیس سازمان سیا آمریکا که منجر به استعفای او شد، از دیگر وقایع آمریکا در سال 1391 بود.

همچنین، سفر سه روزه اوباما به سرزمین های اشغالی که قرار است روز 20 مارس سال جاری میلادی (30 اسفند 1391) انجام پذیرد، نیز از دیگر رویدادهای مهم منطقه ای و بین المللی جهان می باشد، که دارای ابعاد بین المللی نیز می باشد. بخصوص اینکه باید توجه داشت که اوباما نخستین رئیس جمهوری در تاریخ ایالات متحده است که در چهار سال حضور خود در کاخ سفید هیچ سفری به اسرائیل نداشته است.

روسیه

حضور دوباره پوتین در کاخ کرملین به عنوان رئیس جمهور منتخب روسیه، یکی دیگر از مهمترین رویدادهای سیاسی جهان در سال 1391 بوده است.

پوتین در 4 سال گذشته نخست وزیر روسیه و جانشین دمیتری مدودف بود. او وی پیش از انتخابات اعلام کرده بود در صورت پیروزی، بار دیگر مدودف را نخست وزیر فدراسیون روسیه خواهد کرد، که این کار را نیز انجام داد.

پوتین 2 دوره 4 ساله از سال 2000 تا 2008 رئیس جمهور روسیه بود. نکته قابل توجه در این زمینه این بود که، حضور مجدد وی در کاخ کرملین بدلیل اینکه وی از رویکردهایی غرب ستیزانه برخوردار می باشد، با ترس و نگرانی غربی ها و آمریکا مواجه شد.

عراق

مهمترین رویدادهای سیاسی عراق در سال 1391 که دارای آثار منطقه ای و فرامنطقه ای بوده است، را به شرح ذیل می توان بیان داشت: بیست و نهم نوامبر( 8 آذر) در پی انفجار چندین بمب در حله و کربلا در عراق، 30 تن کشته و 100 تن دیگر نیز زخمی شدند.

در هجدهم دسامبر( 28 آذر) جلال طالبانی، رئیس جمهور عراق، سکته کرد. متعاقب آن و به بهانه دستگیری محافظان رافع العیساوی، وزیر امور مالی عراق، به اتهام اقدامات تروریستی، استان سنی نشین الانبار عراق صحنه درگیری و اعتراضات سازمان یافته علیه دولت نوری المالکی شد.

استانی که بهترین معبر برای گروه های مسلح از خاک عربستان و برخی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به سوی سوریه است. جایی که با سه کشور عربستان، اردن و سوریه هم مرز است و مهم ترین جاده مواصلاتی بغداد به دمشق از آن می گذرد.

طارق الهاشمی، معاون فراری رئیس جمهور عراق، که به اتهام دخالت های تروریستی تحت تعقیب است، این اعتراضات را آغاز « بهار عراقی» خواند و از ترکیه و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس برای براندازی نوری المالکی کمک خواست.

  اتحادیه اروپا

از رویدادهای مهم سیاسی که در سال 1391 در قاره اروپا اتفاق افتاد و تأثیرات منطقه ای و بین المللی بدنبال آورد، می توان به موارد ذیل اشاره داشت:

انتخاب فرانسوا اولاند، شخصیت سیوسیالیست فرانسه، به عنوان رئیس جمهور این کشور به جای سارکوزی؛ شکست سنگین حزب آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان، در انتخابات ایالتی که موقعیت حزب دموکرات مسیحی و ائتلاف حاکم بر آلمان را خدشه دار نمود و زمینه برای خروج این اتئلاف از رأس حاکمیتی این کشور را خارج نمود.

تشدید گرایشات واگرایانه و جدایی طلبانه در برخی از کشورهای اروپایی از جمله اسپانیا و ایتالیا که از قبل هم در این زمینه دچار مشکل بوده اند؛ تداوم منازعات سیاسی و نظامی بین ناتو، به مثابه نهاد بزرگ نظامی غرب و روسیه، به عنوان کشوری ارواسیایی، بر سر استقرار سامانه های ضد موشکی در مناطق پیرامونی روسیه که از آن به عنوان سپر موشکی یاد می شود؛ و همچنین، جنگ افروزی فرانسه در مالی با چراغ سبز آمریکا به بهانه مبارزه با تروریسم و در اصل بخاطر بهره مندی از منابع اقتصادی در این کشور.

آسیای شرقی

منطقه آسیای شرقی در سال 1391 شاهد تحولات گوناگونی بود، که تغییر رهبران کشورهای قدرتمند این منطقه و تداوم اختلافات سرزمینی بخصوص تنش در شبه جزیره کره، در زمره مهمترین این رویدادها قرار می گیرد.

هجدهمین کنگره حزب کمونیست چین و تغییرات در سطح رهبری این کشور، یکی از مهم‌ترین تحولاتی بود که در سال 1391 رخ داد. علاوه بر این، می توان انتخابات پارلمانی در ژاپن و روی کار آمدن « شینزو آبه» را نیز رویداد مهم دیگری برشمرد، که در منطقه شرق آسیا به وقوع پیوست، که بدون شک تأثیرات زیادی بر آینده‌ این منطقه و کشور ژاپن خواهد داشت.

برگزاری سه مورد آزمایش اتمی در کره شمالی در ماه های آوریل( فروردین)، 12 دسامبر( 22 آذر) و 12 فوریه( 24 بهمن) را نیز باید از رویدادهای مهم سیاسی جهان در سال 1391 دانست، که دارای پیامدهای منطقه ای و بین المللی نیز بوده است. بخصوص اینکه موجب تشدید تنش ها در شبه جزیره کره و متعاقب آن لغو توافقنامه آتش بس 60 ساله نیز شده است.

کشورهای حوزه آ.سه.آن

کشورهای حوزه آ.سه.آن نیز در سال 1391 شاهد وقوع رویدادهای مهم سیاسی بوده اند، که بطور خلاصه می توان به دو واقعه مهم اشاره داشت.

نخست، افزایش تعاملات آمریکا با کشورهای منطقه در چارچوب راهبرد جدید سیاست خارجی آمریکا موسوم به «Asia Pivot» یا همان استراتژی گردش به سمت آسیا و تور دیپلماتیک چهار روزه اوباما در ماه نوامبر( آبان ماه) به کشورهای میانمار، تایلند و کامبوج و شرکت در بیست و یکمین نشست رهبران اتحادیه کشورهای جنوب شرقی آسیا آ.سه.آن؛ دوم، قتل عام و نسل کشی مسلمانان در میانمار که با واکنش شدید برخی کشورها، از جمله جمهوری اسلامی مواجه شد.

  سایر کشورها

ونزوئلا: در سالی که گذشت هوگو چاوز برای یک دوره شش ساله دیگر با کسب حداکثر آراء به عنوان رئیس جمهور ونزوئلا انتخاب شد، اما بیماری سرطان وی بار دیگر عود کرده و در نهایت منجر به فوت او گردید.

 عربستان: در تیر ماه این سال یکی از مهمترین رویدادهای سیاسی در عربستان نیز اتفاق افتاد و سلطان نایف بن عبدالعزیز، ولیعهد عربستان، درگذشت و سلمان بن عبدالعزیز، وزیر دفاع، با حفظ سمت به ولیعهدی این کشور منصوب شد.

ترکیه: در سال 91 رویدادهایی نیز در ترکیه و بخصوص در مناسبات این کشور با سوریه روی داد، که دارای ابعاد منطقه ای نیز بوده است. جنگنده ترکیه که به خاک سوریه وارد شده بود، مورد هدف موشک های سوری قرار گرفته و منهدم شد. همچنین، تبادل آتش خمپاره برای چند روز در مرزهای ترکیه و سوریه، مسایل حادی را پیش روی این دو کشور قرار داد. همچنین، در این سال رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه، با استقرار موشک های پاتریوت ناتو در مرز مشترک این کشور و سوریه موافقت کرد.

  پاکستان: تشدید عملیات های تروریستی علیه شیعیان مهمترین رویداد سیاسی پاکستان در سال 1391 بود، که اوج این عملیات ها در روز اربعین حسینی علیه شیعیان هزاره در کویته صورت گرفته و ده ها کشته بر جای گذاشت. گرچه این موضوع دارای ابعاد داخلی بوده است، ولی با این وجود ابعاد منطقه ای نیز به خود گرفت.

  ارزیابی نهایی

جهان در سال 1391 شاهد وقوع رخدادهای بزرگی بوده است. برگزاری جنبش عدم تعهدها در تهران، جنگ هشت روزه و پیروزی حزب الله بر رژیم اسرائیل، انتخابات های ریاست جمهوری در سه کشور جمهوری فدراتیو روسیه، فرانسه و ایالات متحده آمریکا، از جمله این رخدادهای از پیش معلوم شده هستند.

یکی از مناطق مهمی که این تحولات در آنجا به وقوع پیوست و یا در ادامه تحولات سال های قبل جریان یافت، منطقه حساس و ژئواستراتژیک خاورمیانه بود. در واقع، بخش مهم و البته تأثیرگذار مجموعه تحولاتی که در سال 1391، بخصوص در ابعاد سیاسی در نظام جهانی روی داد، شامل منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بود، که بایستی آن را از این منظر که دارای تأثیرات منطقه ای و جهانی بوده است، سالی پر اهمیت و مهم برای روابط بین الملل تلقی نمود.

بنابراین، با توجه به تحولات صورت گرفته در منطقه خاورمیانه و استمرار حرکت های اسلامگرایانه، بخصوص در مصر و برخی کشورهای دیگر، می توان گفت که سال 1391، بدون هیچ اغراق و غلوی، سال آغاز احیای تمدن اسلامی و آشکار شدن نشانه های افول تمدن غرب، به عنوان یک ابر رویداد دو وجهی و بسیارکلان بوده است، که این فرآیند بطور قطع و یقین تا تحقق نهایی خود در سال و یا سال های پیش رو نیز ادامه خواهد یافت.

 *حمید خوش آیند-کارشناس مسایل سیاسی