در منابع تاریخی آمده است زندان‌های قرن نوزدهم اروپا و آمریکا نخستین کتابخانه زندان‌ها بوده‌اند که زندانیان در شرایط خاصی می‌توانستند از آنها استفاده کنند. کشور هلند هم در سال 1841 قانونی را تصویب کرد که به موجب آن هر زندان باید کتابخانه‌ای داشته باشد و در این کشور پیش از احداث کتابخانه عمومی، کتابخانه در زندان شکل گرفت.
*کتابخانه زندان‌ها در نگاه چارلز دیکنز
چارلز دیکنز نویسنده صاحب نام انگلیسی هم در کتاب «یادداشت‌های امریکایی» که در سال 1842 نوشته درباره مشاهدات خود از یک زندان آورده است: «زندانی کتاب مقدس، انجیل، لوحه، و مداد در اختیار دارد و به‌طور محدود اجازه دارد از سایر کتاب‌ها نیز استفاده کند و قلم و جوهر و کاغذ نیز تحت‌شرایطی در اختیار وی قرار می‌گیرد.»
در اینجا می‌توان اشاره کرد که از سال 1842 در زندان‌های امریکا مجموعه‌های کتاب بوده است اما ارائه خدمات کتابخانه‌ای به زندانیان از سال 1900 شکل می‌گیرد و با تاسیس انجمن کتابخانه‌های زندان در امریکا در سال 1932 کتابخانه زندان‌ها رسمیت پیدا می‌کنند و خدمات کتابخانه‌ای در زندان‌ها و موسسات بازپروری در نیمه دوم قرن بیستم رخ می‌دهد.
کتابخانه‌های زندان نوعی کتابخانه عمومی محسوب می‌شوند که کتاب‌های موجود در آن با دقت بیشتری برگزیده می‌شوند. هر کتابی برای ورود به بخش کتابخانه در اداره فرهنگی زندان‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد و پس از تایید اجازه ورود پیدا می‌کنند.
زندان اوین یکی از مجموعه‌های سازمان زندان‌ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور که به متهمین و محکومین جرائم مالی مانند مهریه، کلاهبرداری، نفقه، شرکت‌های هرمی، چک بلا محل، ورشکستگی، تصادفات غیر عمد و ... اختصاص یافته است. این زندان در هر اندرزگاه کتابخانه‌ای را در خود جای داده است که کتاب‌های آنها در حوزه‌های مختلف دسته بندی شده‌اند و مددجویانی که علاقه‌مند به کار کتابداری هستند و از سطح تحصیلات بالاتری برخوردارند هماهنگی و مسئولیت‌های مختلف در این کتابخانه را بر عهده گرفتند.
روزی به دیدار زندانیان و کتابخانه زندان اوین که در سال گذشته به عنوان کتابخانه برگزیده سازمان زندان‌ها معرفی شد رفتیم و گفت‌وگویی با کتابخوانان زندانی داشتیم.
*به سلامتی زندانی
شاید بر روی دیوار دل این مددجویان این جملات نقش بسته‌اند: « سلامتی سه تن ... ناموس و رفیق و وطن ... سلامتی سه کس ... زندانی و سرباز و بی کس ... سلامتی آزادی ... سلامتی زندونی های بی ملاقاتی ....»
*زندانی‌های آزاد شده به یاد ایام تنهایی، کتاب هدیه می‌دهند
یکی از مددجویانی که دارای مدرک دکترا است و به عنوان کارشناس فرهنگی در کتابخانه اندرزگاه چهار زندان اوین فعالیت می‌کند، در گفت‌وگو با خبرنگار فارس با بیان اینکه با توجه به رشد سواد آموزی و اینکه متهمان و محکومین زندان اوین عموما با سواد هستند، گفت: هر اندرزگاه کتابخانه‌ای دارد و کتابخانه این بخش هم با بیش از 5 هزار جلد کتاب را در خود جای داده است که به فراخور موضوعات آنها را دسته بندی کردیم.
به گفته وی میانگین سنین افرادی که از کتابخانه استفاده می‌کنند بین 25 تا 35 هستند که در مقاطع مختلفی تحصیل کرده‌اند و به فراخور رشته تحصیلی یا حال و هوای خود از این کتاب‌ها استفاده می‌کنند.
وقتی در محوطه کتابخانه این اندرزگاه نگاهی گذرا به کتاب‌ها کردیم بیشتر آنها را قدیمی دیدیم که سالیان سال از چاپ آنها گذشته است، از اینرو از یکی دیگر از کارشناسان فرهنگی سراغ کتاب‌های تازه منتشر شده را گرفتیم، وی گفت: اکثر کتاب‌ها اهدایی هستند و خیرین و برخی از خود زندانیان پس از آزاد شدن کتاب‌هایشان را به این نهاد تقدیم کرده‌اند و در موضوعات مختلفی هستند و سال چاپ کتاب‌ها هم به اهداها وابسته است.
وی افزود: کتاب‌هایی که اهدا می‌شوند به اداره فرهنگی زندان می‌روند و از آنجا که کتاب‌ها مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دارند عموما برای ورود به کتابخانه زندان مشکل خاصی ندارند اما برخی از انها طبق شرایط حاکم اجازه ورود پیدا نمی‌کنند و باز می گردند.
*اما در نهایت این مددجو هم می‌داند...
در کتابخانه سکوتی حکمفرماست و وقتی به جوانانی که گاه بر سر اشتباهاتی کوچک اسیر این دیوارها شده‌اند نگاه می‌کنی، دلگیر می‌شوی. روزها در بند اسارت با این دیوارهای بلند به راحتی نمی گذرند. جوانی که با هزار و یک ارزو در این اوضاع ن ابه سامان اقتصادی تصمیم به تشکیل خانواده می‌گیرد و به جای آنکه در خانه خود بر سر سفره‌ای بنشینند و لقمه نانی را با مهر و امید بخورد بر رسم ناجوانمردی روزگار پشت دیوارهای قدبرفراشته زندان جای گرفته‌اند و روزها را می‌گذرانند و شاید این روزها به اندازه چندین برابر روز عادی باشد.
این اهالی در این کنج تنهایی و عزلت رو به کتاب که با عنوان یار مهربان در ذهن‌ها نقش بسته است، می‌آورند و وقت خود را پر می‌کنند. این هفته سراغ کتاب شعر می‌روند و هفته دیگر در کتاب حقوق به دنبال ماده تبصره‌ای می‌گردند که شاید بتوانند از خود دفاعی کنند.
به افرادی که به کتابخانه رفت‌و آمد می‌کنند با دلی آزرده از این رسم روزگار نگاه می‌کنم و در خود غرق می‌شوم. جوانی که شاید خوب می‌داند این سکوت حزن انگیز ناشی از چیست سعی بر عوض کردن فضای ذهنی می‌کند و با شوری خاص از مسابقات کتابخوانی در زندان یاد می‌کند و می‌گوید: ما در اینجا به مناسبت‌های مختلف مسابقات کتابخوانی برگزار می‌کنیم و برخی از مسابقات ما در چند سطح دسته بندی می‌شوند که برگزیدگان ان از امتیازاتی مانند ملاقات یا مرخصی می‌توانند استفاده کنند.
این مددجو با اشاره به مسابقه اطلاعات ورزشی که در حال برگزاری آن هستند، خاطرنشان کرد: خیری تعدادی لباس ورزشی به زندان اهدا کرده است، از اینرو ما از مجلات ورزشی مسابقه‌ای را طراحی کردیم تابه نفرات برگزیده این لباس‌های ورزشی اهدا شود.
*کاش ماهنامه و مجلات ورزشی به طور مداوم به کتابخانه زندان می‌آمد
از وی پرسیدم که ماهنامه‌های ورزشی و نشریات وزشی به صورت مرتب به کتابخانه زندان آورده می‌شود و او پاسخ می‌دهد: نه، بسیاری از افرادی که به کتابخانه رفت‌وآمد می‌کنند علاقمند به مطالعات مجلات ورزشی هستند اما به صورت منظم آورده نمی‌شود.
البته 27 عنوان روزنامه به صورت روزانه به کتابخانه‌های زندان اوین می‌روند و در اختیار زندانیان قرار می‌گیرند اما مجلات و ماهنامه‌ها گاه گداری و برخی از آنها ماه‌ها پس از انتشار که در آرشیوهایشان مانده به زندان‌ها اهدا می‌شود که آنها دیگر پاسخگوی نیازهای زندانیان نیستند.
*کتاب‌های حقوق مرجع است
کتاب‌های اندرزگاه‌ها در سیستم کامپیوتری ثبت شده‌اند و هر مددجو می‌تواند کتاب‌هایی که مرجع نباشند را تا یک هفته به اتاق خود ببرد. البته در کتابخانه زندان‌ها کتاب‌های حقوقی هم مرجع محسوب می‌شوند. البته همین کتاب‌ها که بسیاری از زندانیان به سراغ آنها می‌روند قدیمی بوده و تغییرات و تحولات جدید در قوانین و تبصره‌ها را دربرندارند، از لحاظ تعداد هم بسیار محدود هستند.
یکی از کارشناسان کتابخانه درباره شیوه جستجو برای یافتن کتاب مورد نظر مددجویان گفت: همه کتاب‌ها در سیستم‌ها ثبت شده‌اند و قفسه‌ها هم طبقه بندی موضوعی شده‌اند اما برگه‌دان کتاب‌ها را نداریم، البته افرادی که در کتابخانه فعالیت می‌کنند با همه کتاب‌ها آشنا هستند و اگر فردی دنبال کتابی بگردد، می‌توانیم به وی معرفی کنیم.
*بیشتر کتاب‌ها در چه حوزه‌ای هستند؟
احکام، معارف اسلامی، علوم قرآنی و اسلام شناسی با بیش از 2100 جلد کتاب بیشترین کتاب در کتابخانه زندان اوین هستند. کتاب‌های روانشناسی و علوم اجتماعی هم با 400 جلد کتاب بیشتری فراوانی را در این اندرزگاه دارند. کتاب‌های شعر نو 170جلد و شعرهای کلاسیک 90 جلد، رمان ایرانی 250 جلد، رمان خارجی 280جلد، تاریخ ایران و جهان 240 عنوان، علوم اجتماعی، ریاضیات، جغرافیا و ... در 200 جلد، اقتصاد و مهندسی 180 عنوان، پزشکی و تغذیه 270 جلد، فرهنگ اقوام و لغت‌نامه 150 جلد، سینما 70 جلد، تئاتر 100 جلد، فیلمنامه نویسی و داستان‌نویسی 100 جلد و کتاب‌های ورزشی در 60 جلد در این اندرزگاه نگه‌داری می‌شوند.
*خبرنامه یکی از فعالیت‌های اهالی کتابخانه زندان اندرزگاه 4
خبرنامه‌ای از فعالیت‌های فرهنگی و مسابقات به همراه حکایت‌ها و امثال و حکم با مطالب سرگرم کننده در 16 صفحه در قطع A5 توسط همین اهالی کتابخانه برای زندانیان اندرزگاه چهار آماده شده است. البته تهیه گاهنامه‌های موضوعی هم بخش دیگری از فعالیت‌های اهالی این اندرزگاه است. به طور نمونه برای ماه مبارک رمضان گاهنامه‌ای دربرگیرنده دعاها و اعمال شب‌های ماه مبارک رمضان به مددجویان اهدا شده است.
این کتابخانه تنها به کتاب و کتابخوانی اختصاص نیافته است و در خود جای دهنده کلاس‌های آموزشی متنوعی هم هست. از این کلاس‌های آموزشی که توسط خود مددجویان تحصیل‌کرده اداره می‌شوند می‌توان به مدیریت استرس، مدیریت برنامه‌ریزی در بحران مالی، اصول حسابداری، کامپیوتر، معرق، زبان، کارآفرینی هم اشاره کرد. در اینجا افراد هر تخصصی که دارند را اعلام و برای هم بندان خودکلاس‌هایی را تشکیل می‌دهند تا امکان بازگشت مددجویان به جامعه فراهم شود و از سویی از بیماری هایی مانند افسردگی جلوگیری شود.
*و کتاب‌هایی که روزی منتشر خواهند شد
یکی از همین مددجویان بسیار جوان دفتری را هم آماده کرده است که زندانیان خاطرات خود از ایام زندان یا کتاب‌هایی که در کتابخانه مطالعه کردند را در آن می‌نویسند و قول‌های مساعدی برای انتشار این کتاب خاطرات گرفته است.
یکی دیگر از مددجویان هم که کارشناسی مکانیک دارد و 6 سال است به دلیل مشکل مالی که برای وی پیش آمده در اندرزگاه 7 به سر می برد از تالیف کتاب‌هایی که پس از آزادی از بند منتشر خواهد کرد، می‌گوید: در مدتی که اینجا هستم 7 جلد کتاب نوشته‌ام که یکی از آنها دیکشنری آموزش لغات است که نمونه آن در بازار نیست. باقی کتاب‌ها هم در مورد رابطه علم و قرآن است که از منابع زیاد و مختلفی برای تالیف آن استفاده کردم.
وی درباره انتشار آنها هم گفت: یکی از مدیران انتشاراتی دولتی یک بار از اینجا بازدید کرد و به من قول داد پس از آزادی کتابم را منتشر کند، البته نمی‌دانم پس از آزادی مرا به یاد خواهند آورد یا نه.
این زندانی که تا چند ماه آینده به دلیل اعسار از زندان آزاد شده و به دامان خانواده باز می‌گردد بیشتر اوقات خود در روز را در این کتابخانه سپری می‌کند. وی سعی کرده زمان را به ارزش تبدیل کند و دوبار هم از سوی ماهنامه اوین مورد تشویق واقع شده است.
*نگذاریم کتاب‌ها در کتابخانه‌های شخصی خاک بخورد
به اندرزگاه 7 که کتابخانه آن نسبت به کتابخانه‌ای دیگر زندان اوین گسترده‌تر است و به نوعی کتابخانه مرکزی محسوب می‌شود می‌آییم. این اندرزگاه مددجویان زیادی را در خود جای داده است و کتابخانه نسبتا مجهزی دارد. ردی کوچک و محدودی از کتاب‌های تازه منتشر شده هم در این کتابخانه می‌توان یافت که از سوی خیرین اهدا شده است.
کاش سنت اهدای کتاب و حتی قفسه‌های کتابخانه در میان مردم جایی باز کند و به جای اینکه کتاب‌ها در کتابخانه شخصی خاک بخورند و چند سال یکبار هم به آنها گوشه نگاهی نشود، این کتاب‌ها را اهدا کنند تا شمار بیشتری از افراد از انها استفاده کنند.
کاش انتشاراتی‌های دولتی هم که بخش عظیمی از هم و غم خود را بر روی بیلان کاری و ارائه گزارش گذاشته‌اند به یاد آورند که کتاب‌هایشان با بودجه دولتی منتشر شده است و زندانیان هم سهمی از این آثار تازه منتشر شده داشته باشند. به یاد آورند که عده‌ای به صورت غیر عمد و یا حتی به عمد دچار معضلاتی شده‌اند و در پشت این دیوارهای بلند به کتاب و کتابخوانی روی آورده‌اند. به یاد آورند که در اینجا می‌توان عده زیادی را با کتاب انس داد تا پس از رهایی از بند امکان بازگشت آنها به محیط‌های این چنینی با کاهش قابل قبولی مواجه شود.
اندرزگاه هفت 17 هزار عنوان کتاب را در 73 قفسه جای داده است و روزانه بیش از 220 نفر به کتابخانه رفت‌وآمد می کنند. این کتابخانه هر سه ماه یکبار گزارشی از تغییر و تحولات در کتابخانه و میزان استقبال مددجویان هر سالن را به صورت مجزا بررسی می‌کند.
به طور نمونه در گزارش فصل بهار در مقایسه تردد افراد در ماه فروردین با ماه خرداد آمده است: سالن یک: از 234 نفر به 339 نفر، سالن دو: از 169 نفر به 415 نفر، سالن سه: از 302 به 760، سالن چهار: از 538 نفر به 1787 نفر، سالن پنج: از 845 نفر به 769 نفر، سالن شش: از 1145 نفر به 1353 نفر. این آمارها دستخوش مولفه‌هایی زیادی است که مهمترین آنها تجهیز کتابخانه و زیباسازی محیط کتابخانه است.
مسئول اداره کتابخانه اندرزگاه هفت زندان اوین هم به برنامه‌های جنبی این کتابخانه اشاره می‌کند و می‌گوید: مسابقات مشاعره، شاهنامه خوانی، مسابقات فکری مانند شطرنج و حل جدول، مسابقات کتابخوانی و همچنین طرح خلاصه‌گویی بخشی از فعالیت‌های جنبی این کتابخانه است.
وی درباره روند طرح خلاصه گویی توضیح می‌دهد: چندین کتاب به افراد داده می‌شود و آنها پس از مطالعه خلاصه‌ای از آن را در میان جمع بیان می‌کنند و یک گروه 7 نفره به عنوان ناظر این خلاصه‌گویی‌ها را بررسی کرده و سه نفر به قید قرعه جوایزی می‌دهند.
*آمار ندهیم، نیازها در چه بخشی است؟
این کتابخانه با اینکه نسبتا کتاب های زیادی دارد اما عموم آنها قدیمی هستند و کتاب های آموزشی و کتاب‌های حقوقی که محل مراجعه بیشتر مددجویان است جای زیادی ندارند. به طور نمونه سال انتشار کتاب‌های حقوقی به سال 67 و 68 باز می‌گردد و فقط دو مورد از آنها جدید است.
مسئول اداره این کتابخانه در بخشی از سخنان خود به اهدای کتاب از سوی نهاد عمومی کتابخانه‌ها اشاره کرد و گفت: بیشتر کتاب‌های ارسالی با فضای فکری و روحیات مددجویان فاصله دارد و پاسخگوی نیازهای آنها نیست، به طور نمونه کتاب‌های آموزشی و حقوقی جای چندانی در کتاب‌ها اهدایی ندارند.
از اینرو نگاهی به کتاب‌های موجود در این کتابخانه از بعد آمار کردیم. کتاب‌های تاریخی 858 جلد، رمان ایرانی و خارجی 1340 جلد، پزشکی 552 جلد، حقوقی 635 جلد، فلسفه و عرفان 846 جلد، مذهبی و معارف 3450 جلد، روانشناسی 505 جلد، سیاسی 684 صفحه، انقلاب اسلامی 1036 جلد، آموزشی 306 جلد، اخلاق 266 جلد، کتاب‌های علمی 1122 جلد،هنر 554 جلد، روزنامه اطلاعات 110جلد و روزنامه حمایت 22 جلد.
یکی از مددجویانی که 30 ماه از عمر خود را در این اندرزگاه گذرانده و در کتابخانه هم همکاری داشته است، درباره کتاب‌ها می‌گوید: به اقتضای شرایطی که در این مقطع زندگی داریم از کتاب‌های حقوق استفاده بیشتری می‌کنیم اما در این بخش کتاب‌ها تکمیل نیستند و علیرغم تعداد قابل توجه از لحاظ کیفی نیازهای زندانیان را برآورده نمی‌کند. ما در اینجا سعی می‌کنیم مسائل موجود در پرونده‌هایمان را کتاب‌های حقوقی پیگیری کنیم و اطلاعاتی را کسب کنیم.
وی در پایان هم خواهش می‌کند: قضات از دادگاه‌های مختلف به زندان می‌آیند و ما از دادسرای انتظامی قضات هم تقاضامندیم که به دیدار ما بیایند.
