در سايه تبليغات گسترده‌اي كه غربي‌ها براي نشان دادن احترام به آزادي بيان دارند، طرح اين سؤال كه چه ميزان كتاب در غرب سانسور مي‌شود، در نگاه اول مي‌تواند بي‌معنا باشد، اما با كمي دقت و كمي جست‌وجو به نتايج جالب توجهي از سانسور برمي‌خوريم. در اين گزارش تلاش نداريم قوانين مربوط به مميزي كتاب را در ساير نقاط جهان مورد ارزيابي قرار دهيم ولي براي نمونه چند عنوان كتاب را كه دچار سانسور شده‌اند، معرفي مي‌كنيم. با آنكه لزوماً معرفي اين كتاب‌ها به معناي مخالفت با سانسور آنها يا عدم مخالفت نيست. به همين دليل ابتدا نگاهي كوتاه به مميزي و مصاديق آن در كشورمان داريم.

علي جنتي، وزير ارشاد معتقد است مميزي، كلمه محترمانه سانسور است. سانسور از كلماتي است كه بار منفي زيادي را با خود به همراه دارد و حتي سانسورچي نمونه‌اي از فحش‌هاي روشنفكرانه است كه مي‌توان در ادبيات قشر نويسنده به آن برخورد كرد. اين روز‌ها بحث اينكه چرا كتاب‌ها مميزي مي‌شوند و اينكه مميزي بر حق است يا خير، منتشر مي‌شود. مميزي طرفداران سرسخت و مخالفان پيگيري دارد. وزارت ارشاد نيز در اين ميان بي‌ميل نيست كه مسئوليت مميزي كتاب را از دوش خود بردارد. جالب اينجاست كه وظيفه مميزي كتاب‌ها در پيش از انقلاب نيز بر عهده وزارت فرهنگ بوده است. هم اكنون نيز طبق مصوبه شوراي عالي انقلاب فرهنگي طي مصوبه 660 مورخ 24 فروردين 89، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي موظف به اجراي قانون «اهداف، سياست‌ها و ضوابط نشركتاب» است و هرگونه تغيير در آن نيز تنها با مصوبه شوراي عالي انقلاب فرهنگي ممكن است. در ماده 4 اين قانون تصريح شده است كه« نشر كتاب همان گونه كه ممكن است مظهر و نمودي از آزادي‌هاي اجتماعي و انساني تلقي شود، چه بسا مورد سوء‌استفاده و اشاعه لاابالي‌گري فكري و اخلال در حقوق عمومي قرار گيرد» و در ذيل آن در سه بخش « دين و اخلاق»، «سياست و اجتماع» و «حقوق و فرهنگ عمومي» موارد مميزي درج شده است. به طور مثال در بخش دين و اخلاق، ترويج خرافات و مخدوش كردن چهره اسلام مصداق مميزي است يا در سياست و اجتماع، تبليغ صهيونيزم و انواع ديگر نژادپرستي جزو مواردي است كه ارشاد موظف به مميزي آن است و در آخر توهين و تمسخر زبان، فرهنگ و هويت اقوام و اقليت‌هاي ديني و قومي، در بخش حقوق و فرهنگ عمومي آمده است كه مصاديق آن مورد مميزي قرار خواهند گرفت.

پيش از پرداختن به مصاديق كتاب‌ها بايد اين نكته را يادآوري كنيم كه به دليل فشار‌هاي بيش از حد لابي‌هاي صهيونيست‌ها در غرب، هرگونه نقد هولوكاست به شدت مورد سانسور قرار مي‌گيرد. همان طور كه روژه گارودي فيلسوف فرانسوي به خاطر نگارش كتاب «اسطوره‌هاي بنيانگذار سياست اسرائيل» در فرانسه به دادگاه كشانده شد. دادگاه فرانسوي انتشار مجدد اين كتاب را ممنوع و گارودي را به پرداخت 240 هزار فرانك جريمه محكوم كرد. اين در حالي است كه گارودي دست به يك تحقيق علمي زده و كتابش بر اساس اسناد و مدارك گردآوري شده بود. ساير افرادي كه به هولوكاست اعتقادي ندارند نيز چنين سرنوشتي را تجربه مي‌كنند. سانسور كتاب در غرب به خصوص در ايالات متحده امريكا آنقدر گسترده است كه مدافعان آزادي بيان برنامه‌اي را به عنوان « Banned books week» (هفته كتاب‌هاي سانسور شده) برگزار مي‌كنند و گزارش‌هايي از عملكرد دستگاه‌هاي سانسور غربي منتشر مي‌گردد. در ليست اين كتاب‌ها به نام‌هاي بسيار آشنايي برخورد مي‌كنيم؛ كتاب‌هايي كه معمولاً فيلم‌هاي سينمايي بسيار مشهوري بر اساس آنها ساخته شده است و نمي‌توان به راحتي نام كتاب و نويسنده آن را از دنياي ادبيات و نويسندگي حذف كرد.

خوشه‌هاي خشم: جان اشتاين بك، نويسنده نام‌آشناي امريكايي در كتاب خوشه‌هاي خشم به داستان بي‌عدالتي‌ها و زندگي فلاكت‌بار خانواده‌اي امريكايي مي‌پردازد. انتشار اين رمان كه جزو برترين رمان‌هاي قرن بيستم به شمار مي‌آيد، در امريكا ممنوع و حتي نسخه‌هاي آن به آتش كشيده شد.

موش‌ها و آدم‌ها: جان اشتاين بك پيش از نوشتن «خوشه‌هاي خشم»، موش‌ها و آدم‌ها را نوشت؛ كتابي كه باز هم در مورد فقر و تنگدستي مردم امريكا بود. اين كتاب به دلايلي چون توهين‌هاي نژادي، ناسزا و ترويج كشتن از سر ترحم از كتابخانه‌هاي عمومي امريكا جمع‌آوري و مطالعه آن در مدارس ممنوع شد.

برباد رفته: رمان مشهور مارگارت ميچل كه به خاطر آن جايزه ادبي پوليتزر را به دست آورد و يكي از مهم‌ترين فيلم‌هاي كلاسيك تاريخ سينما بر اساس آن ساخته شد. اين كتاب به رغم شهرت جهاني‌اش در ايالات متحده ممنوع‌الانتشار شد؛ ممنوعيتي كه هنوز هم پابرجاست. دليل اين ممنوعيت پرداختن به مباحث تبعيض نژادي عنوان شده است.

پرتقال كوكي: استنلي كوبريك فيلم پرتقال كوكي را بر اساس رماني به همين نام نوشته آنتوني برگس، توليد كرد. اما هم كتاب و هم فيلم در امريكا مورد سانسور قرار گرفتند و كاتوليك‌ها عليه آن موضع تندي اتخاذ كردند. انتشار اين كتاب به دليل خشونت بيش از حد كه باعث ايجاد اضطراب عمومي و شوك به مخاطب مي‌شود، ممنوع اعلام شد.

هري پاتر: نوشته جي‌كي رولينگ كه مجموعه چند را شامل مي‌شود. با آنكه همه نسخه‌هاي آن به فيلم‌هاي سينمايي تبديل شده‌اند اما اين كتاب‌ها كه در ايران خوانندگان زيادي نيز دارد در امريكا و انگلستان به دليل ترويج جادوگري ممنوع اعلام شده است!

قلعه حيوانات( مزرعه حيوانات): جورج اورول نويسنده انگليسي با نام دو كتابش يعني قلعه حيوانات و «1984» يكي از پر بحث‌ترين نويسندگان معاصر به شمار مي‌آيد. مي‌گويند اورول اين كتاب را در هجو انقلاب كمونيستي شوروي نگاشته است به همين دليل روس‌ها انتشار آن را در شوروي ممنوع اعلام كردند. حالا سال‌ها است كه شوروي از هم متلاشي شده است اما اين بار خواندن كتاب قلعه حيوانات در امارات متحده عربي ممنوع اعلام شده است!

جادوگر شهر اوز: در اوايل قرن گذشته «ال فرانك بوئم» رماني را براي كودكان نوشت به نام جادوگر شهر اوز بر اساس اين كتاب تا به حال هم فيلم سينمايي و هم چند مجموعه انيميشن توليد شده اما در برخي از ايالات امريكا به دليل چيزي كه ترويج سوسياليسم خوانده مي‌شد، خواندن جادوگر شهر اوز ممنوع اعلام شد.

ماجراهاي هاكلبري‌فين: رمان مارك تواين كه ادامه رمان «تام ساير» به شمار مي‌رفت، در سال 1884 منتشر و درست يك سال بعد انتشار آن ممنوع شد. يكي از دلايل اين كار، توهين‌هاي نژادي و نشان دادن نابرابري‌هاي نژادي عنوان شده است.

در كنار اين نام‌ها مي‌توان «كلبه عمو تم»، «100 سال تنهايي»، «كد داوينچي»، « مرگ فروشنده» و چند كتاب ديگر را اضافه كرد كه نمي‌توان آنها را در كتابخانه‌هاي عمومي امريكا پيدا كرد.

گزارشگران بدون مرز در سال 2013، آزادي بيان در امريكا را كه اصل آزادي بيان را به عنوان يكي از اصول قانون اساسي خود عنوان كرده است، در رتبه 32 جهان عنوان كرد. كميته مك كارتي در دهه 50 به عنوان «كميته فعاليت‌هاي ضد امريكايي» باعث توقيف و سانسور بسياري از كتاب‌ها شد. پيش از آن نيز و طي جنگ جهاني دوم فرانكلين روزولت رئيس‌جمهور وقت امريكا رسماً دستور ايجاد «دفتر سانسور» را داد. اين مقايسه كوتاه با آنچه در بازار نشر ايران مي‌گذرد، فرصت خوبي است براي درك آنچه در كشور ما و غرب مي‌گذرد، علاقه‌مندان مي‌توانند ليست بلند بالاي كتاب‌هاي ممنوع شده در غرب را در سايت‌هاي ضدسانسور جست‌وجو كنند.

هادی عسکری، روزنامه جوان