یك كتابِ خوبِ فراموش‌شده؛ تا جایی كه ناشر هم انگیزه‌ای برای توزیع و تجدید چاپش ندارد. سه‌گانه‌ی «پیامبری» نوشته‌ی آقای جلال‌الدین فارسی. با خواندن مجموعه‌ی سه‌جلدی «پیامبری» با یك تیر، سه هدف مهم زده‌اید؛ هم یك دوره تاریخ صدر اسلام را مرور كرده‌اید، هم با ترجمه و مفاهیم آیات قرآن كریم و شأن نزول آیات آشنا شده‌اید و هم مروری بر زندگی و سیره‌ی پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم از تولد تا رحلت ایشان داشته‌اید. «پیامبری و انقلاب»، «پیامبری و جهاد» و «پیامبری و حكومت» عناوین این مجموعه‌ی سه‌جلدی است؛ كتاب‌هایی از جلال‌الدین فارسی كه در دهه‌ی شصت منتشر شد، اما آن‌چنان كه شایسته‌ی آن بود در مجامع علمی و گفت‌وگوهای اهالی فرهنگ به آن پرداخته نشد. اثری كه نویسنده در مقدمه‌ی چاپ نخست آن در اردیهشت سال ۱۳۶۱ می‌گوید ثمره‌ی ده‌سال تحقیق او بوده‌است. امری كه با دیدن پانویس‌های كتاب و ارجاعات مكرر به آثاری همچون سیره‌ی ابن‌اسحاق، سیره‌ی ابن‌هشام، مغازی واقدی، طبقات ابن‌سعد، اسباب‌النزول واحدی و منابع متعدد دیگر می‌توان آن را تصدیق كرد.
 
تاریخ پیامبر به روایت قرآن كریم
در این كتاب وقایع زندگی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم براساس سیر نزول آیات قرآن كریم مرتب شده است. در هر بخش از تاریخ زندگی رسول اعظم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم ترجمه‌ی آیات نازل‌شده آمده و باعث شده تا كتاب كمی قدری حجیم شود. «پیامبری و انقلاب» كه به ۱۳ سال اول بعثت می‌پردازد ۴۵۰ صفحه، «پیامبری و جهاد» كه به حوادث ۵ سال اول پس از هجرت اختصاص دارد، ۵۲۵ صفحه و جلد سوم یعنی «پیامبری و حكومت» كه به ۵ سال آخر حیات بابركت نبی مكرم اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌پردازد، ۶۰۷ صفحه دارد. با مطالعه‌ی این دوره‌ی سه‌جلدی، گویی خواننده یك‌بار ختم قرآن كرده است. علاوه‌بر آن با جزئیات وقایعی كه زمینه‌ساز نزول آیات مختلف شد و اتفاقات مهم دیگری كه در خلال نزول وحی در صدر اسلام برای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم رخ داد، آشنا می‌شود. موضوع دیگری كه خواندن كتاب را ساده می‌كند، زبان روان كتاب است. در متن كتاب، زبان رایج تفسیر و علوم قرآنی را نمی‌بینیم و حتی زبان رایج متون تاریخی هم در كتاب غلبه ندارد. در بیشتر صفحات، زبان كتاب با شرح زمان و مكان اتفاقات و توصیف گفت‌وگوهای بین افراد به «زبان داستان» نزدیك می‌شود؛ زبانی كه در تصویری كلان، اتفاقات زندگی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را روایت می‌كند و برای هر مخاطب علاقمند به موضوع كتاب جذاب و خواندنی است. بنابراین برای استفاده از این كتاب لازم نیست حتماً خواننده‌ی تخصصی تاریخ اسلام باشید یا مباحث اسباب‌النزول مطرح در علوم قرآنی را به‌صورت تخصصی دنبال كنید.

مؤلف می‌گوید منبعش برای ترتیب نزول آیات، مقدمه‌ی تفسیر مفاتیح‌الاسرار و مصابیح‌الابرار شهرستانی و ترتیب نزولی است كه در آن‌جا از مصحف منسوب به امام صادق علیه‌السلام آمده است. ترتیبی كه با سوره‌ی علق و ماجرای نزول وحی در غار حراء آغاز می‌شود و با آیات پایانی سوره‌ی مائده خاتمه می‌یابد. مؤلف می‌گوید این ترتیب با ترتیب مشهور نقل‌شده از ابن‌عباس نیز مطابقت دارد.
 
كتاب عمل، رفتار و سیاست
جلال‌الدین فارسی می‌گوید قرآن كتاب عمل و رفتار و سیاست است و با شاهد آوردن فرمایشی از علامه‌ی طباطبایی اضافه می‌كند «فراگیری مؤمنان در دوران وحی به فراگیری دانشجویانی می‌ماند كه پزشكی را با استاد خویش در بالین بیماران و در اتاق عمل می‌آموزند.» گویا او با نوشتن این كتاب به دنبال این بوده كه این صحنه‌ها را به زبانی ساده برای خواننده‌ی امروزی بازسازی كند تا مخاطبش بتواند به فهم دقیق‌ و عمیق‌تری از تاریخ زندگی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و قرآن كریم به عنوان بك برنامه‌ی عملی زندگی برسد. بیان تاریخ به‌نحوی كه بتواند برای امروز مسلمانان و امت اسلامی پیامی داشته‌ باشد، از دغدغه‌های قدیمی نویسنده است كه می‌توان آن را در اثر قدیمی‌تر و معروف او یعنی «انقلاب تكاملی اسلام» دید. كتابی كه در سال ۱۳۴۹ منتشر و تا قبل از پیروزی انقلاب، ۲۷بار مخفیفانه تجدید چاپ شد. نام‌گذاری مجلدات و برخی اصطلاحات مجموعه‌ی پیامبری را نیز باید در این چهارچوب و تعلق نویسنده به عالَم انقلاب اسلامی تحلیل كرد؛ مانند همین انتخاب «پیامبری و انقلاب» برای عنوان جلد اول این مجموعه كه به شروع بعثت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم اختصاص دارد.


نثر كتاب همراه با قلم‌فرسایی متكلفانه یا بیان جملات احساسی نیست و برخلاف رویكرد رایج برخی آثار مذهبی، سیاق و لحن خطابی ندارد. مخاطب با یك پژوهش و روایت نوی تاریخی روبه‌روست كه به‌صورت مستند و مبتنی بر اقوال مشهور و مورد قبول قاطبه‌ی علما تنظیم شده است.

جلد اول یعنی «پیامبری و انقلاب» با عنوان «نیاكان رسول خدا» شروع می‌شود و پس از ترسیم مختصری از زندگی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم تا ۴۰سالگی و رسیدن به نبوت در ۲۰صفحه‌ی ابتدایی كتاب، به ماجرای نزول نخستین آیات قرآن كریم به ایشان می‌رسد:

«محمد فرشته‌ی وحی -آن روح امین- را كه در هاله‌ای از نور است، آن طاووس فرشتگان را می‌نگرد كه به سوی او فرود آمده‌است ... می‌گوید ای محمد بخوان! می‌پرسد چه بخوانم؟ می‌گوید: ای محمد! اقْرَ‌أْ بِاسْمِ رَ‌بِّكَ الَّذِی خَلَقَ، خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ. اقْرَ‌أْ وَرَ‌بُّكَ الْأَكْرَ‌مُ الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ، عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ‌يَعْلَمْ؛ بخوان بنام پروردگارت كه آفرید (از نیستی)، آدمی را از لخته‌ای آفرید، بخوان و پروردگارت آن گرامی‌ترین است كه با قلم آموخت، آدمی را آن‌چه ندانست آموخت.»

در ادامه و پس از ذكر شواهد تاریخی، خواننده درمی‌یابد كه آیات ابتدایی سوره‌ی قلم كه نسبت جنون را از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم رفع می‌كند، پس از این آیات و درپی تحول عظیم روحی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و نگرانی ایشان از چنین نسبت‌هایی از سوی قریش، در بامداد ۲۳ ماه رمضان سال بعثت نازل شده است. سیر كتاب به این ترتیب به پیش می‌رود و در این بین، همه‌ی ماجراهای مهم تاریخی صدر اسلام طرح می‌شود. آخرین فراز آخرین جلد كتاب، صحنه‌ی گریه‌ی اطرافیان بر بالین پیامبر را توصیف می‌كند:
«ام‌ایمن هم اشك می‌ریزد. به او می‌گویند: «بر پیامبر خدا گریه می‌كنی؟» می‌گوید: «من كه گریه می‌كنم نه از آن‌ است كه ندانم او به جایی رفته است كه برایش خیلی بهتر از دنیاست، بلكه من بر این گریانم كه جریان خبری كه از آسمان می‌آمد قطع شد.»
 
ایده‌ای خلاق و متنی ساده
كتاب از لحاظ ویرایشی و نگارشی نیز با دقت و وسواس تنظیم شده است. نمونه‌اش همین به‌كاربردن علامت‌های كاما (ویرگول) و نقطه در متن عربی آیات ابتدایی سوره‌ی علق است. نویسنده در علامت‌گذاری‌ها دقت زیادی به خرج داده تا مخاطب، اسامی و كلماتی مانند «قُصَیّ بن‌كلاب» یا «جِعِرّانَه» را اشتباه نخواند. این موضوع از آن جهت جالب توجه است كه كتاب اوایل دهه‌ی ۶۰ منتشر شده است و حتی در سال‌های اخیر نیز كه با افزایش كمّی و كیفی كتاب‌های مذهبی مواجهیم، كمتر این‌گونه دقت‌ها را می‌بینیم.

همان‌طور كه گفته شد، این كتاب آن‌چه را كه در زندگی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و ۲۳ سال نبوت ایشان در صدر اسلام گذشته است، به ترتیب وقوع بیان كرده و در خلال آن، به شأن نزول آیات در حوادث مرتبط پرداخته است. در این بین چنان‌چه برخی منتقدان این اثر اشاره داشته‌اند، ممكن است برخی اشكالات به‌خصوص در بیان ترتیب و توالی آن‌ها وجود داشته باشد، چنان‌چه حتی در بیان تاریخ وقایع انقلاب اسلامی خودمان نیز كه به‌لحاظ تاریخی مدت زیادی از آن نگذشته است، ممكن است در خصوص یك حادثه، گاه گزارش‌های متضادی از منابع معتبر مختلف موجود باشد. آن‌چه جالب توجه است تلاش و ایده‌ی خلاقانه‌ی این كار و رجوع مؤلف به منابع و كوشش برای ارائه‌ی متنی ساده و مبتنی بر منابع دست اول است كه باعث می‌شود خواننده با رغبت به سراغ تاریخ عصر نبوی برود و ماجراهایی كه بر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و یارانشان گذشته است را قدم‌به‌قدم دنبال كند. دوره‌ی سه‌جلدی «پیامبری» جلال‌الدین فارسی، خوانندگانش را به حال و هوای صدر اسلام و زمان پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌بَرَد و انسان را به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم و فضای نزول قرآن نزدیك می‌كند و علاوه‌بر این‌كه اطلاعات زیادی به خواننده می‌دهد، روح و قلب مخاطبش را به پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نزدیك می‌كند.

*khamenei.ir