تغییر اسامی اماکن در انقلاب اسلامی بر حسب ظاهر قبل از پیروزی انقلاب آغاز
شده است. دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه ای، بتازگی خاطره ای را
از ایشان در مورد تغییر اسم یک ورزشگاه در مشهد به نام غلامرضا تختی منتشر
کرده که زمان آن حدودا سه ماه قبل از انقلاب است. با این حال با شکل گیری
نظام جدید پس از انقلاب، روند تغییر نام، شتاب بیشتری به خود گرفت.
پیش از انقلاب اسلامی، به گفته یک محقق، تهران شهر شاه شده بود. 66 خیابان
تهران در آن روزها به نام شخص شاه یا خاندان پهلوی بود، در حالی که بعد از
انقلاب فقط چهار خیابان به نام بنیانگذار انقلاب یا نزدیکان ایشان نامگذاری
شد که با توجه به اقبال مردم به رهبرشان، امری طبیعی است.
در عین حال در تهران قبل از انقلاب، مذهب و بخصوص مذهب اسلام جایی نداشت،
اما جالب است بدانید در همان دوره در بخش هایی از تهران بویژه در جنوب این
شهر، مردم نام شخصیت های مردمی را روی محلات خود می گذاشتند؛ از نام
شاعران مبارز گرفته تا تختی؛ ورزشکاری که در اذهان مردم آن روزگار و حتی
زمان ما به عنوان یک قهرمان شناخته می شود. نقل است که در آن زمان حتی اگر
نام شهری روی یک خیابان بود، مردم از در مخالفت با دولت نام ساکنان شهر را
روی آن می گذاشتند. دولت می گفت شیراز، مردم می گفتند شیرازی ها.
محققان آغاز تحول در نام خیابان های تهران را به دولت موقت نسبت می دهند که
با تشکیل شورایی به نام شورای نامگذاری شهرداری در مدت کوتاهی از اردیبهشت
58 تا آبان 59 نام 500 معبر از شهر تهران را تغییر داد و فقط نام خیابان
هایی چون دماوند، بهارستان، راه آهن و کریمخان زند به نام سابق باقی ماند.
گفتنی است در این دوره نقش مردم بسیار پررنگ است. بسیاری از تغییر اسامی
توسط مردم یا حداقل با خواست جدی آنان صورت می گیرد و پس از تغییر نام هم
با همکاری مردم در از یاد بردن نام سابق و به یاد سپردن نام جدید، در مدت
کوتاهی نام سابق از میان می رود. این موضوع بخصوص در مورد نامگذاری در
شهرهای کوچک جلوه بیشتری دارد، چرا که در آن شهرها مثل تهران دولت جدید
تسلط نداشته و اکثر امور به صورت مردمی اداره می شده است.
یک پژوهشگر با بررسی اسامی خیابان های تهران قبل و بعد از انقلاب اسلامی به
این نتیجه رسیده که بعد از انقلاب به جای تاکید بر اسامی خاندان پهلوی،
نزدیکان این رژیم و اسامی شخصیت های پیش از اسلام بخصوص شاهان، بر اسامی
شهدا و مبارزان صدر اسلام، شخصیت های مبارز با رژیم پهلوی و شهدای انقلاب
اسلامی و نیز ائمه(ع) تاکید شده است. از این منظر است که نام خیابان پهلوی
در تهران به خیابان مصدق تغییر می کند (این خیابان این روزها نام ولی عصر
بر خود دارد)، نام اتوبان و پارک شاهنشاهی به اتوبان مدرس و پارک ملت تغییر
می کند، خیابان شاه، خیابان جمهوری اسلامی می شود، خیابان بوذرجمهری به
نام 15 خرداد خوانده می شود، نام خیابان قوام السلطنه به 30 تیر و خیابان
کورش کبیر به دکتر شریعتی تغییر می کند. (نام برخی دیگر از معابر را به
همراه نام جدید در جدول ببینید)
جالب است بدانید نامگذاری اسامی خارجی بر خیابان های تهران و نیز
نامگذاری اسامی جغرافیایی بر معابر جزو سیاست های نامگذاری در هر دو دوره
قبل و بعد از انقلاب اسلامی است.
این موضوع از این منظر قابل تحلیل است که در مورد اسامی خارجی هر دو دولت ـ
البته با رویکردهای مختلف ـ در پی یافتن دوستان یا نشان دادن سیاست خود
بودند و از این نظر مثلا نام خیابان کاخ به خیابان فلسطین تغییر می کند یا
نام استالین برداشته می شود و از آن پس به آن معبر، خیابان میرزا کوچک خان
گفتند. در عین حال نامگذاری اسامی جغرافیایی می تواند نمادی از چندپارگی
فرهنگی در شهر تهران و مساله مهاجرت باشد که هم قبل از انقلاب وجود داشت و
هم این روزها در این شهر بزرگ دیده می شود.
نامگذاری معابر تهران البته پس از انقلاب هم دستخوش وقایعی شد. مثلا نام بابی ساندز بر کوچه کناری سفارت انگلیس گذاشته شد.
نام خیابان خالد اسلامبولی برای همیشه نمادی از رابطه قطع شده ایران و مصر
بود و البته با بیش از 200 هزار شهید جنگ تحمیلی اکثر معابر تهران بخصوص
کوچه ها به نام این شهیدان نامگذاری شد. با این حال هم نفس تغییر نام ها پس
از پیروزی انقلاب و هم به یاد ماندن برخی اسامی قدیمی با وجود تغییر رسمی
آن نشان داد آنچه نام خیابان ها را تغییر می دهد ذهن مردم است، نه نوشته
روی تابلوها.
* تیتر مطلب شعری از قیصر امین پور
در نگارش این مطلب از دو مقاله زیر استفاده شده است:
1 ـ نامگذاری کوچه ها و خیابان ها در تهران دیروز و امروز، محمدحسین
پاپلی یزدی، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 33، تابستان 1373.
2 ـ گفتمان نامگذاری خیابان های تهران پس از انقلاب اسلامی، مرجان بدیعی، فصلنامه ژئوپلیتیک، شماره 14، بهار و تابستان 1388.
