وضعیت عمومی پاکستان

پاکستان با نام رسمی «جمهوری اسلامی پاکستان»، کشوری واقع در جنوب غربی آسیا که پایتخت آن اسلام‌ آباد نام دارد. این کشور در جنوب، مرز آبی هزار کیلومتری با دریای عمان دارد و از غرب با ایران، از شمال با افغانستان، از شرق با هندوستان، و از شمال شرق با جمهوری خلق چین هم ‌مرز است. دین رسمی پاکستان اسلام بوده و در میان کشورهای اسلامی، دومین کشور از نظر تعداد مسلمانان محسوب می‌شود.

این کشور در سال ۱۹۴۷ به عنوان یک دولت و کشور جدید از هند مستقل شد و در سال ۱۹۷۱ جنگ داخلی موجب جدایی پاکستان شرقی با نام بنگلادش از این کشور گردید. از زمان استقلال، پاکستان دوره‌های رشد نظامی و اقتصادی و همچنین بی‌ ثباتی را همگام با جدا شدن بنگلادش از خود، تجربه کرده‌است. پاکستان از لحاظ بزرگی نیروهای مسلح، در رده هفتم جهان است و تنها کشور اسلامی دارنده جنگ‌افزار هسته‌ای می‌باشد.

پاکستان بر اساس برآورد سال ۲۰۱۲ با بیش از ۱۸۰ میلیون نفر جمعیت ششمین کشور پرجمعیت دنیاست. نوع حکومت این کشور جمهوری پارلمانی فدرال است و از ۴ ایالت و چهار قلمرو فدرالی تشکیل می‌شود. پاکستان هم از نظر زبانی و قومی و هم از نظر جغرافیایی کشور متنوع است. اردو و انگلیسی زبان‌های رسمی این کشور، اسلام آباد پایتخت و کراچی بزرگترین شهر پاکستان است.

مسلمانان پاکستان

در میان مسلمانان پاکستان، اهل سنت که غالبا حنفی مذهب هستند، اکثریت را تشکیل می دهند. اهل سنت به سه گرایش مختلف تقسیم می شوند: گرایش اول «دیوبندی»‌ها هستند و دسته‌ی دیگر «بریلوی»‌ها هستند که معمولا صوفی مسلک و معتقد به تقدس اولیا و رهبران مذهبی بوده و زیارت قبور اولیا و شفاعت و یاری طلبیدن از ارواح آنان را در حل مشکلات و برآوردن حاجات خود موثر می دانند. گرایش سوم، گرایش اهل حدیث است که گروهی به شدت سنتی و محافظه کار، شبیه گروه اخباری در میان شیعیان می باشند که روابط نزدیکی با وهابیان عربستان دارند.

پس از اهل سنت، دومین گروه مذهبی عمده را شیعیان تشکیل می دهند. شیعیان پاکستان به دو گروه دوازده امامی و اسماعیلیه تقسیم می شوند که اکثریت قاطع شیعیان جزو گروه اول هست.

پیشینه تشیع در منطقه پاکستان

بر اساس برخی شواهد تاریخی، تشیّع در نیمه اول قرن یکم هجری به سرزمین شبه قاره هند راه پیدا کرده است. به طوری که در دوران حکومت حضرت علی علیه السلام نیروهای عرب که از مرزهای سند عبور کرده بودند موجب شده بود بخشی از مردم «جات» ارادتی عمیق به حضرت پیدا کنند.

«شنسب جد غوریان» که فاتح شمال هند بود به دست حضرت علی (ع) اسلام آورد و با امام پیمان وفاداری بست و از ایشان مقررات و دستورالعمل هایی را گرفت. در مراسم تاج گذاری حاکم جدید، میثاقی که توسط حضرت علی (ع) نوشته شده بود، به زمامدار جدید تحویل داده شد و او نیز متعهد شد که به شرایط و مفاد آن عمل کند. آنان مریدان حضرت علی بودند و عشق آن حضرت و اهل بیت پیامبر عمیقا در عقایدشان ریشه دوانده بود.

مردم سند پس از تشرّف به اسلام، روابط خود را با اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله حفظ کردند. به گفته ابن قتیبه، یکی از همسران امام سجّاد علیه السلام به نام حمیدان از اهالی سند بود و زید شهید نیز از فرزندان همسر سندی امام سجّاد علیه السلام بوده است. در عصر امام صادق (ع) نیز افراد زبده ای از ناحیه سند نزد امام صادق (ع) مشغول فراگیری علوم اسلامی بودند که از آن میان می توان به ابان سندی، خلاد سندی و فرج سندی اشاره نمود.

در زمان منصور، خلیفه دوم عباسی، عمرو بن حفص به فرمان داری سند منصوب شد. او یکی از طرفداران جدّی حضرت علی(ع) بود و از قیام محمّد «نفس زکیّه» حمایت کرد و برای عبدالله اشتر، فرزند محمّد، که در بصره مشغول جمع آوری سلاح و تجهیزات بود، پول هایی فرستاد تا اسب و شمشیر تهیه کند.

بدین ترتیب شیعیان تدریجا در سده های بعد، قدرت بیشتری کسب کردند. آن ها در نواحی گوناگون هند، به ویژه شمال آن، حکومت های مستقلی تأسیس نمودند. سلسله حکومت های شیعی «اوده»، «بیجاپور» و «عادل شاهان» در هند معروفند.

میزان جمعیت شیعه

پاکستان پس از ایران دومین کشورِ دارای بیشترین جمعیت شیعه در جهان است. با اینکه شیعیان در پاکستان دومین گروه مذهبی را از لحاظ جمعیت تشکیل می دهند، اما آمار دقیقی از میزان جمعیت آنها وجود ندارد. محققان و کارشناسان مسائل پاکستان ارقام بسیار متفاوتی ذکر کرده اند که از 10 تا 25 درصد جمعیت پاکستان را در برمی گیرد. در دایرة المعارف مسیحی جهان در سال 1980، جمعیت شیعیان 5/14 درصد ذکر شده است. دانشنامه جهان اسلام میزان جمعیت شیعیان این کشور را بین 15 تا 20 درصد تخمین زده است. نویسنده دایرة المعارف تشیّع در سال 1373 جمعیت شیعه را 6/20 درصد ذکر کرده که در مجموع 16/885/000 نفر از کل جمعیت 83 میلیونی آن کشور را در دو دهه قبل تشکیل می داده اند. فرانسوا توال جمعیت شیعی پاکستان را 30/000/000 نفر نیز تخمین زده است.

در پاکستان، ارائه آمار دقیق از پیروان مذاهب اسلامی بسیار مشکل است؛ زیرا برخی پیروان مذاهب اسلامی به دلایل مذهبی و یا سیاسی، هویّت مذهبی خود را پنهان نگه می دارند، چنان که عده ای از شیعیان روستایی ایالت سرحد، که در مناطق سنّی نشین هم مرز با افغانستان واقع شده اند و همچنین برخی روستانشینان شیعه مذهب بلوچستان و سند همیشه در تقیّه زندگی می کنند و شیعه بودن خود را مخفی نگه می دارند. اما آنچه که مسلم است شیعیان دومین گروه مذهبی در پاکستان می باشند.

توزیع جمعیت شیعه

بر خلاف بسیاری از کشورهای اسلامی که شیعیان در آن ها از نوعی تمرکز جغرافیایی برخوردارند، در پاکستان چنین چیزی به چشم نمی خورد. شیعیان این کشور در تمام شهرها و شهرستان ها پراکنده اند و این پراکندگی در سطح روستاها نیز به چشم می خورد. مهم ترین شهرهایی که شیعیان در آن ها سکونت دارند، عبارتند از: کراچی، لاهور، ملتان، راولپندی، اسلام آباد، جنگ، سیالکوت، حیدرآباد، پیشاور، پاراچنار، کوهات، اسکردو و کویته.

همین عامل، عدم تمرکز جغرافیایی و پراکندگی جمعیتی شیعه، خود یکی از مهم ترین عواملی است که مانع از نقش آفرینی بهتر شیعیان در این کشور شده است.

سیاست و شیعیان

نظام سیاسی کشور و دولت پاکستان یک نظام باز است که تبعیضات مذهبی کم تر در آن اعمال می شوند. شیعیان گرچه در میان اکثریت سنّی، اقلّیت به شمار می روند، اما از نظر سیاسی، از موقعیت خوبی برخوردار بوده اند. گفته می شود که قائد اعظم محمدعلی جناح، بنیانگذار پاکستان که موجب شد پاکستان از هند جدا گردد، شیعه بوده و همچنین اسکندر میرزا، رئیس جمهور بین سال های 1955 تا 1958 م، نیز شیعه مذهب بوده است. هرچند در چند دهه اخیر تمام رؤسای جمهور و نخست وزیران این کشور از میان سنّیان انتخاب شده اند، اما شیعیان در سطوح پایین تری در تمام نهادهای دولتی حضور دارند. امروز افسران و ژنرال های زیادی از شیعیان در ارتش مشغول خدمتند و در مجلس سنا و ملّی نیز شیعیان کم و بیش حضور دارند.

احزاب شیعیان

شیعیان تا اوایل دهه 80 میلادی فاقد یک حزب سیاسی مستقل بودند. حضور آن ها در سیاست از طریق عضویت در احزاب «مسلم لیگ» و «مردم» و یا به صورت آزاد تأمین می شد، اما در سال 1979 شیعیان حزب «نهضت اجرای فقه جعفری» را در شهر «بکر» تأسیس کردند. مفتی جعفر حسین روحانی، انقلابی خوش نام کشور، ریاست این حزب را به عهده گرفت. او اولین حرکت سیاسی خود را در ژوییه 1980 با راه اندازی راهپیمایی بزرگی در اسلام آباد با پیروزی به پایان برد. پس از او شهید عارف حسین حسینی، که در دهم فوریه 1984 به رهبری حزب برگزیده شده بود، روند مشارکت فعّال تر شیعیان در سیاست را تسریع بخشید. او در کنگره حزبی سال 1987 در لاهور، با ایجاد اصلاحات جدّی در «نهضت اجرای فقه جعفریه» آن را به سطح یک حزب رسمی سیاسی ارتقا داد اما شهید حسینی در پنجم اوت 1988 بر اثر یک اقدام تروریستی در پیشاور به شهادت رسید و پس از او حجة الاسلام والمسلمین ساجد علی نقوی معاون اول او به جانشینی او تعیین گردید.

 در دوران رهبری ساجد علی نقوی، فعالیت «تحریک جعفریه» در صحنه سیاسی همچنان ادامه پیدا کرد. شیعیان تحت رهبری «تحریک» در انتخابات  و جریان های سیاسی حضور پیدا می کردند اما پس از حادثه 11 سپتامبر آمریکا و بسیج جامعه جهانی برای مبارزه با احزاب تندرو اسلامی، گروه‌های تندرو اسلامی در پاکستان را غیر قانونی اعلام کردند که این حکم شامل «تحریک جعفریه» نیز گردید اما این در حالی بود که این حزب نه شاخه ی نظامی برای اقدامات انتحاری تشکیل داده بود و نه در صدد ناامن کردن فضای پاکستان بود به طوری که سابقه ی فعالیت های این حزب هم تاییدی بر این موضوع بود. بنابراین، شیعیان پاکستان اکنون فاقد یک حزب قانونی مستقل فعّال در صحنه سیاسی هستند، اما تشکیلات «تحریک» و رهبری آن به فعالیت های زیر زمینی خود ادامه می دهند.

بزرگترین گردهمایی شیعیان پاکستان

در سال ۱۹۸۰م گردهمایی سراسری شیعیان در اسلام آباد به رهبری علامه مفتی جعفر به منظور اعتراض به نادیده گرفته شدن فقه جعفری در قوانین اسلامی کشور و تحمیل فقه حنفی بر شیعیان برگزار شد. شیعیان از سراسر کشور به سوی اسلام آباد آمدند و جمعیتی بیش از یکصد هزار نفر دست به تظاهرات زدند. آنها در اسلام آباد راه ها و خیابان های منتهی به وزارت خانه ها را به مدت ۳ روز بستند و دبیرخانه دولت مرکزی پاکستان را به اشغال در آوردند.

این اقدام شیعیان علیه دولت وقت از چند جنبه بی سابقه و حتی در تاریخ پاکستان بی نظیر بود. نخست اینکه این حرکت اولین اعتراض بزرگ شیعیان علیه دولت وقت بود. دیگر اینکه ضمن نشان دادن خروج شیعیان از انزوا، تأثیرگذاری آنها بر سیاستگذاری های کشور را به حکومت گوشزد کرد. از سوی دیگر شیعیان بدین باور رسیدند که می توانند با هماهنگی و اقدام جمعی به اهداف و خواسته های خود دست یابند. تأثیر دیگر این بود که شیعیان موفق به القاء خواسته های خود به دولت شدند و ضیاءالحق، جانشین رئیس جمهور وقت که با کودتا برسرکار آمده بود، اعلام کرد که در آینده در همه قوانین کشور فقه جعفری را لحاظ خواهد کرد و قانونی مخالف آن تصویب و اجرا نخواهد شد.

تاثیر انقلاب اسلامی بر شیعیان پاکستان

انقلاب اسلامی ایران در بدو امر، کل جامعه پاکستان را تحت تأثیر خود قرار داد. آنچه در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران واقع شد، بارقه امیدی را در جان مسلمانانی که خواستار تشکیل حکومت اسلامی و اجرای احکام اسلامی در کشورشان بودند برافروخت. متفکرانی چون علامه ابوالاعلی مودودی رهبر جماعت اسلامی پاکستان از انقلاب اسلامی حمایت کردند و آن را پدیده ای امید بخش و رهایی بخش در جهت اجرای دستورات اسلام خواندند.

در خصوص میزان تأثیرگذاری انقلاب اسلامی بر جامعه پاکستان می توان به این نکته اشاره کرد که پس از اشغال سفارت امریکا در تهران، پاکستان دومین کشوری بود که سفارت آمریکا در این کشور مورد هجوم قرار گرفت. استقبال بی نظیری که مردم پاکستان از آیت الله خامنه ای (رئیس جمهور وقت) در سال ۱۳۶۴ ه.ش به عمل آوردند، قابل وصف نیست. ده ها هزار تن از مسلمانان شیعه و سنی پاکستان در حالی که عکس هایی از حضرت امام (ره) و آیت‌الله خامنه ای در دست داشتند، در طول مسیر ۷ کیلومتری از فرودگاه تا محل اقامت ریاست جمهوری با شعارهای درود بر خمینی و مرگ بر آمریکا و مرگ بر اسرائیل و زنده باد انقلاب اسلامی و .... از رییس جمهور وقت ایران استقبال کردند.

تأثیر خاص انقلاب اسلامی بر شیعیان پاکستان را می توان این گونه تبیین کرد. شیعیان پاکستان قبل از انقلاب اسلامی ایران شیعه بودن خود را مخفی می کردند، بدلیل عدم آگاهی شیعیان از مکتب تشیع و خلاصه شدن فهم آنها از تشیع اثنی عشری در عزادرای ها باعث شده بود که شیعیان در محیط کار و اجتماع، مراکز آموزشی و دانشکده‌ها مورد تمسخر اطرافیان خود قرار گیرند. به دنبال انقلاب اسلامی ایران از یک سو ارتباط شیعیان پاکستان با حوزه های علمیه افزایش یافت و بدین ترتیب به طور نسبی آگاهی مذهبی عمیق تری پیدا کردند و از سوی دیگر اعتقاد به نفس لازم در آنها پدید آمد چون پیرو مکتبی هستند که رهبری مانند حضرت امام خمینی (ره) را پرورش داده که با الهام از تعالیم عالیه تشیع و حضرت امام حسین (ع) کشور ایران را از یوغ استعمار و استبداد شاهی نجات بخشید و عزت و سربلندی به مسلمانان بخشید.

تهدیدات شیعیان

جامعه شیعی پاکستان با برخی تهدیدها و آسیب‌ها روبه روست که تاکنون صدمات فراوانی از ناحیه آن‌ها متوجه شیعیان گردیده که بزرگ ترین تهدید و خطر، تهدید تروریسم فرقه ای می باشد که توسط «سپاه صحابه» و «لشکر جنگوی» هدایت می گردد. افراطیون مذهبی اهل سنت از سال 1985 به این طرف، به صورت سازمان یافته و فعال مبارزه با شیعیان را آغاز کرده‌اند. تاکنون چهره های سیاسی، مذهبی و اجتماعی زیادی قربانی این ترور گردیده اند که از آن جمله، می توان به ترور رهبر فقید شیعیان علاّمه عارف حسین حسینی (پنجم اوت 1988) و دبیر کل نهضت جعفریه، انور علی آخوندزاده (23 نوامبر 2000 / 3 آذر 1379) و ده ها عضو فعال دیگر «تحریک» اشاره نمود. خطر تروریسم مذهبی با این که یکی از خطرات بسیار جدی کشور پاکستان است، اما دولت این کشور تاکنون نتوانسته بر این بحران غلبه پیدا کند.

جمع بندی

باید توجه داشت که شیعیان پاکستان با همه کاستی ها و مشکلاتی که پیش رو دارند، می توانند از طریق شکل‌دهی جبهه ی واحد در عرصه های مختلف سیاسی و فرهنگی و تاکید بر وحدت و ایجاد یک هویت جمعیِ شیعی، نقشی اساسی در پاکستان را داشته و جز مهم ترین گروه هایی باشند که اساسی‌ترین  سیاست ‌های دولت و جریان‌ های مختلف را جهت ‌دهی کنند. البته به نظر دیدبان، شیعیان در پاکستان بسیار مهجور هستند و مرتبا در عملیات های ترورریستی تعداد زیادی از آن ها شهید می شوند. شیعیانی که بسیار خالصانه در مراسمات شیعی شرکت می کنند و همیشه در آستانه شهادت هستند.

*دیدبان

1) مقاله "شیعیان پاکستان" اکرم عارفی،محمد (http://www.noormags.com/view/fa/articlepage/350025)

2) http://www.navideshahed.com/fa/index.php?Page=definition&UID=205090