گروه تاریخ مشرق- هاوارد، معاون شرق سفارت انگليس در فروردين 1302، ايران را به سوي انگليس ترك كرد و در دی ماه همان سال به ايران بازگشت. سر پرسي لورن، وزيرمختار انگليس در تهران، از اين كارگزار كهنه كار و آشنا به امور ايران خواست كه مشاهدات خود را از تغييرات صورت گرفته در اين مدت روي كاغذ بياورد.
گزارش تهيه شده توسط هاوارد، روز 5 دی 1302 به لرد كرزن وزير امور خارجه انگليس ارسال شد. هاوارد در اين گزارش مي‌گويد كه چگونه رضاخان توانست فضاي ضدانگليسي حاكم بر ايران را برطرف كند و از بدبيني‌هاي پديد آمده علیه انگلیسی‌ها بكاهد. نظر به اهميت اين مشاهدات بخشي از آن نامه را می آوریم:
در آغاز بايد بگويم كه اوضاع در همه جنبه‌ها بهبود يافته است. به ياد مي آوريد كه وقتي من در آوريل اينجا را ترك گفتم احساسات ضدانگليسي كه از زمان كودتاي سيدضياءالدين رو به رشد گذارده بود، در اوج بود. چند سالي بود كه خصومت مشخصي نسبت به بريتانياي كبير وجود داشت، اما هيچگاه به ابعاد همه جانبه اي كه بعد از سيدضياء به وجود آمد، نبود. در دو سال پس از آن رويداد، خصومت با انگليسيها به نقطة اوج خود رسيد. دولت در پي دولت، تلاشي براي رفع اين خصومت صورت ندادند؛ برخي از آنها حتي آشكارا به آن دامن زدند؛ و مطبوعات مزدور و بي قيد و بند آشكارا آن را تغذيه ميكردند؛ و اين عموماً به عنوان نشان هاي از ميهن پرستي نمايندگان مجلس چهارم ايران تلقي شده و موجب سوءاستفاده از بريتانياي كبير ميگرديد. پس از بازگشت، ديدم كه بخش زيادي از اين احساسات نادرست از ميان رفته اند و من حتي به اين فكر فرو رفتم كه آيا اين فضا واقعي است؟ اگر چنين است، دليل آن چيست؟ فكر ميكنم از ميان رفتن اين احساس، واقعي است . چند دليل براي آن وجود دارد؛ مهمترين آنها مردي است كه هيچيك از مزخرفات هموطنانش را تاب نميآورد و مسئوليت سرنوشت ايران را به عهده گرفته است. يك حس مشترك دوستي و احترام ميان اين مرد و سفير اعليحضرت به وجود آمده و ايرانيان نيز اين امر را به سرعت دريافته اند. بسياري از هموطنان او ارادتمندانه سردارسپه را مي ستايند، و آنهايي كه او را نمي ستايند، از او هراسانند؛ و از اين رو كلام او قانون روي زمين است. با اين وجود بايد به ياد داشت كه هم اكنون مجلسي در تهران وجود ندارد، و گفتن اين كه سردارسپه تا كجا مي تواند ارادة خود را بر نمايندگان تحميل كند، سخت است. البته من هنوز تا به اين اندازه اميدوار نيستم. او در مواقع مختلف در برخورد با نمايندگان سركش مجلس پيشين لياقت و هوش بسياري از خود نشان داده است. من گمان نميكنم كه او با مجلسي كه تحت نفوذ خودش دارد مشكل بيشتري داشته باشد. او امروز در موقعيتي بسيار استوارتر از يك سال پيش خود قرار دارد؛ او به ايران احساس امنيت بخشيده است؛ حس امنيتي كه كمتر ايراني زنده اي آن را تجربه كرده است. هر اقدام او تاكنون به موفقيت انجاميده است. هموطنانش به او افتخار ميكنند. به نظر ميرسد تنها آرزوي هر كدامشان موفقيت او در رسيدن به اهدافش است. افكار عمومي معناي چنداني در ايران ندارد، و آن چه به اين معنا در اينجا وجود دارد معمولاً در دستان افراد اندكي است كه آن را به سوي اهداف خود هدايت ميكنند. حتي در آن زمان تنها يك اقليت پر سر و صدا وجود داشت كه اكثريت خاموش و مطيع را مي هراساند. اين اقليت پر سر و صدا، زندانيان آزاد شده پس از گريختن سيدضياء از كشور را، به شدت مورد بهره كشي قرار دادند. همه فكرمي كردند كه كودتاي سيدضياء را انگليسي ها طرح ريزي كرده بودند و زندانيان آزاد شده تصميم گرفتند تا جماعتي پر سر و صدا و بيكارالدوله را به كار بگيرند تا عليه انگليس فرياد استثمار سر دهند و به اين شكل انتقام خود را از بريتانياي كبير بگيرند. آنها اميدوار بودند تا به اين وسيله خود را در جايگاه پيشين خود دوباره مستقر كنند و محبوبيتي را كه به دنبالش بودند دوباره به دست آورند. اكثر آنها اكنون ديده اند كه دستاوردشان بي حاصل بوده است و پولي كه براي اين تبليغات خرج كرده اند بازگشت نداشته و امروز جيبشان خالي تر است، هر چند كه عقلشان سر جايش آمده است. وقتي كه سر كيسه ها محكم بسته شد، مطبوعات مزدور نتوانستند به كارشان ادامه دهند و امروز بيشتر از سه يا چهار روزنامه نيستند كه به حيات رقت آور خود ادامه ميدهند. اينها بخشي از دلايل تغيير احساس امروز است، اما دليل ديگري نيز وجود دارد كه نبايد ناديده گرفته شود، و آن اتخاذ موضع موقرانه دولت اعليحضرت در طي اين چند سال اخير بوده است، محكم ايستادن در برابر باج خواهي و توجه جدي اي كه صرفاً به امور خود مبذول داشت. موضعي كه روسيه شوروي اتخاذ كرد تنها به تقويت وقار دولت اعليحضرت انجاميد.
منبع:هدایت الله بهبودی ، روزشمار تاریخ معاصر ایران ، ج 3 ص 498
گزارش تهيه شده توسط هاوارد، روز 5 دی 1302 به لرد كرزن وزير امور خارجه انگليس ارسال شد. هاوارد در اين گزارش مي‌گويد كه چگونه رضاخان توانست فضاي ضدانگليسي حاكم بر ايران را برطرف كند و از بدبيني‌هاي پديد آمده علیه انگلیسی‌ها بكاهد. نظر به اهميت اين مشاهدات بخشي از آن نامه را می آوریم:
در آغاز بايد بگويم كه اوضاع در همه جنبه‌ها بهبود يافته است. به ياد مي آوريد كه وقتي من در آوريل اينجا را ترك گفتم احساسات ضدانگليسي كه از زمان كودتاي سيدضياءالدين رو به رشد گذارده بود، در اوج بود. چند سالي بود كه خصومت مشخصي نسبت به بريتانياي كبير وجود داشت، اما هيچگاه به ابعاد همه جانبه اي كه بعد از سيدضياء به وجود آمد، نبود. در دو سال پس از آن رويداد، خصومت با انگليسيها به نقطة اوج خود رسيد. دولت در پي دولت، تلاشي براي رفع اين خصومت صورت ندادند؛ برخي از آنها حتي آشكارا به آن دامن زدند؛ و مطبوعات مزدور و بي قيد و بند آشكارا آن را تغذيه ميكردند؛ و اين عموماً به عنوان نشان هاي از ميهن پرستي نمايندگان مجلس چهارم ايران تلقي شده و موجب سوءاستفاده از بريتانياي كبير ميگرديد. پس از بازگشت، ديدم كه بخش زيادي از اين احساسات نادرست از ميان رفته اند و من حتي به اين فكر فرو رفتم كه آيا اين فضا واقعي است؟ اگر چنين است، دليل آن چيست؟ فكر ميكنم از ميان رفتن اين احساس، واقعي است . چند دليل براي آن وجود دارد؛ مهمترين آنها مردي است كه هيچيك از مزخرفات هموطنانش را تاب نميآورد و مسئوليت سرنوشت ايران را به عهده گرفته است. يك حس مشترك دوستي و احترام ميان اين مرد و سفير اعليحضرت به وجود آمده و ايرانيان نيز اين امر را به سرعت دريافته اند. بسياري از هموطنان او ارادتمندانه سردارسپه را مي ستايند، و آنهايي كه او را نمي ستايند، از او هراسانند؛ و از اين رو كلام او قانون روي زمين است. با اين وجود بايد به ياد داشت كه هم اكنون مجلسي در تهران وجود ندارد، و گفتن اين كه سردارسپه تا كجا مي تواند ارادة خود را بر نمايندگان تحميل كند، سخت است. البته من هنوز تا به اين اندازه اميدوار نيستم. او در مواقع مختلف در برخورد با نمايندگان سركش مجلس پيشين لياقت و هوش بسياري از خود نشان داده است. من گمان نميكنم كه او با مجلسي كه تحت نفوذ خودش دارد مشكل بيشتري داشته باشد. او امروز در موقعيتي بسيار استوارتر از يك سال پيش خود قرار دارد؛ او به ايران احساس امنيت بخشيده است؛ حس امنيتي كه كمتر ايراني زنده اي آن را تجربه كرده است. هر اقدام او تاكنون به موفقيت انجاميده است. هموطنانش به او افتخار ميكنند. به نظر ميرسد تنها آرزوي هر كدامشان موفقيت او در رسيدن به اهدافش است. افكار عمومي معناي چنداني در ايران ندارد، و آن چه به اين معنا در اينجا وجود دارد معمولاً در دستان افراد اندكي است كه آن را به سوي اهداف خود هدايت ميكنند. حتي در آن زمان تنها يك اقليت پر سر و صدا وجود داشت كه اكثريت خاموش و مطيع را مي هراساند. اين اقليت پر سر و صدا، زندانيان آزاد شده پس از گريختن سيدضياء از كشور را، به شدت مورد بهره كشي قرار دادند. همه فكرمي كردند كه كودتاي سيدضياء را انگليسي ها طرح ريزي كرده بودند و زندانيان آزاد شده تصميم گرفتند تا جماعتي پر سر و صدا و بيكارالدوله را به كار بگيرند تا عليه انگليس فرياد استثمار سر دهند و به اين شكل انتقام خود را از بريتانياي كبير بگيرند. آنها اميدوار بودند تا به اين وسيله خود را در جايگاه پيشين خود دوباره مستقر كنند و محبوبيتي را كه به دنبالش بودند دوباره به دست آورند. اكثر آنها اكنون ديده اند كه دستاوردشان بي حاصل بوده است و پولي كه براي اين تبليغات خرج كرده اند بازگشت نداشته و امروز جيبشان خالي تر است، هر چند كه عقلشان سر جايش آمده است. وقتي كه سر كيسه ها محكم بسته شد، مطبوعات مزدور نتوانستند به كارشان ادامه دهند و امروز بيشتر از سه يا چهار روزنامه نيستند كه به حيات رقت آور خود ادامه ميدهند. اينها بخشي از دلايل تغيير احساس امروز است، اما دليل ديگري نيز وجود دارد كه نبايد ناديده گرفته شود، و آن اتخاذ موضع موقرانه دولت اعليحضرت در طي اين چند سال اخير بوده است، محكم ايستادن در برابر باج خواهي و توجه جدي اي كه صرفاً به امور خود مبذول داشت. موضعي كه روسيه شوروي اتخاذ كرد تنها به تقويت وقار دولت اعليحضرت انجاميد.
منبع:هدایت الله بهبودی ، روزشمار تاریخ معاصر ایران ، ج 3 ص 498
