بخش اول: تحریم‌ها و برجام

به تعبیر مقام معظم رهبری لغو تحریم‌ها مهمترین هدف و اساسا علت مذاکرات از نظر ایران است. موضوع رفع تحریم‌ها در سه بخش از توافق جامع هسته‌ای (برجام) مدنظر قرار گرفته است:

مقدمه و متن اصلی برجام که عمدتا به صورت کلی بر موضوع رفع تحریم‌ها تکیه کرده است.

ضمیمه 2 برجام که به توضیح موضوع تحریم‌ها و حدود حقوقی مرتبط با هر یک اشاره کرده است.

ضمیمه 5 برجام که به نحوه زمانبندی رفع تحریم‌ها پرداخته است.

به این ترتیب بررسی سرنوشت تحریم‌ها مستلزم توجه به هر سه بخش و به طور ویژه ضمیمه 2 و 5 برجام است.

خطوط قرمز نظام در محور تحریم‌ها

به منظور جلوگیری از وقوع توافق بد (توافقی که منافع ملت ایران را نادیده بگیرد) خطوط قرمزی از سوی مقام معظم رهبری ترسیم شده است. اهم صحبت‌های معظم‌له پیرامون خطوط قرمز عبارتند از:

«تحریم‌های اقتصادی، مالی و بانکی چه مربوط به شورای امنیت، چه کنگره آمریکا و چه دولت آمریکا باید فوراً هنگام امضای موافقتنامه لغو و بقیه تحریم‌ها هم در فواصل معقول برداشته شود.»

«در این جزئیّات مذاکراتـ ـ که خیلی هم این چند ماه آینده مهم است ــ اتّفاقی که باید بیفتد این است که تحریمها به ‌طور کامل و یکجا بایستی لغو بشود. اینکه یکی از آنها میگوید تحریمها شش ماه دیگر لغو میشود، یکی میگوید نه ممکن است یکسال هم طول بکشد، یکی دیگر میگوید ممکن است از یکسال هم بیشتر بشود، اینها بازیهای متعارف معمول اینها است؛ این ها هیچ قابل اعتناء و قابل قبول نیست؛ تحریمها بایستی ــ اگر چنانچه حالا خدای متعال مقدّر فرموده بود و توانستند به یک توافقی برسند ــ در همان روز توافق به‌طور کامل لغو بشود؛ این باید اتّفاق بیفتد. اگر قرار باشد که لغو تحریمها باز متوقّف بشود بر یک فرایند دیگری، پس چرا ما اصلاً مذاکره کردیم؟ اصلاً مذاکره و نشستن پشت میز مذاکره و بحث کردن و بگو مگو کردن برای چه بود؟ برای همین بود که تحریمها برداشته بشود؛ این را باز بخواهند متوقّف کنند به یک چیز دیگری، اصلاً قابل قبول نیست.»

«یک نکته‌ی اساسی دیگر اینکه لغو تحریمها منوط به اجرای تعهّدات ایران نیست؛ نمی‌شود بگویند: شما رآکتور آب سنگین اراک را خراب بکنید، سانتریفیوژها را به این تعداد کاهش بدهید، این کارها را بکنید، آن کارها بکنید، بعد که کردید، بعدآن ‌وقت آژانس بیاید شهادت بدهد، گواهی کند که شما راست میگویید و این کارها را انجام داده‌اید، بعد ما تحریمها را برداریم! نه، این را ما مطلقاً قبول نداریم؛ لغو تحریمها منوط به اجرای تعهّداتی که ایران میکند نیست. البتّه لغو تحریم یک مراحل اجرائی‌ای دارد، ما این را قبول داریم؛ اجرائیّات لغو تحریم با اجرائیّاتی که ایران به عهده میگیرد، باید متناظر باشند؛ بخشی از این در مقابل بخشی از آن، بخش دیگری از این در مقابل بخش دیگری از آن.»

«لغو تحریم‌ها نباید به اجرای تعهدات ایران منوط شود، نگویند شما تعهدات را انجام دهید بعد آژانس گواهی دهد تا تحریم‌ها لغو شود، ما این مسئله را مطلقاً قبول نداریم. اجرائیات لغو تحریم‌ها باید با اجرائیات تعهدات ایران متناظر باشد.»

مطابق خطوط قرمز نظام، رفع تحریم‌ها در سند برجام باید مبتنی بر چهار ویژگی زیر انجام شود:

تمامی تحریمهای اقتصادی باید رفع شود و نه بخشی از تحریم‌ها.

تحریم‌های بانکی و مالی باید در روز امضای توافق یکجا برداشته شود و نه تدریجی در زمانهای آتی.

تحریمها باید لغو شود و نه تعلیق.

اجرائیات لغو تحریمها باید همزمان و متناظر با شروع اجرای تعهدات ایران باشد و نه بعد از اتمام تعهدات و راستی آزمایی آژانس.

به عبارت دیگر از آنجا که بازگشت پذیری در اکثر تعهدات ایران نظیر (1) از کار انداختن قلب راکتور اراک، (2) کاهش 98 درصدی ذخائر غنی شده 5 درصد و (3) برچیدن سانتریفیوژها بسیار زمان بر (حداقل 2 تا 8 سال) و منوط به هزینه‌های هنگفت است (بر خلاف بازگشت پذیری سریع و کم هزینه تحریمها در طرف مقابل)، باید همزمان با تعهد حقوقی ایران به توافق نهایی، بخشی از تحریمها (تحریم‌های بانکی) به طور یکجا برداشته شود و اجرائیات رفع سایر تحریم‌ها نیز متوازن و متناظر با اقدامات ایران باشد.

نسبت خطوط قرمز نظام و محور تحریم‌ها

بعد از بیانیه لوزان یکی از انتقادات به تیم هسته ای عبور از خطوط قرمز نظام در محور تحریم‌ها بود. متن فکت شیت آمریکا و بیانیه لوزان حاکی از تعلیق تدریجی تحریمهای آمریکا و اروپا و آنهم بعد از اجرای تعهدات ایران و راستی آزمایی آژانس بود.

در متن بیانیه لوزان به جای استفاده از عبارت تعلیق تحریم‌ها از عبارت لغو اجرای تحریم‌های اروپا و توقف اجرای تحریم‌های ثانویه آمریکا استفاده شده بود. همچنین گرچه عبارت همزمانی (simultaneously) به کار گرفته شده بود اما زمان تعلیق تحریم‌ها همزمان با اعلام نتایج راستی آزمایی اجرای تعهدات ایران تنظیم شده بود و نه زمان اجرای تعهدات ایران.

همین مفاهیم از نحوه رفع تحریم‌ها به طور شفاف‌تر و با استفاده از کلمه صریح تعلیق (suspend) در فکت شیت آمریکایی‌ها لحاظ شده بود و موضوع بازگشت پذیری تحریم‌ها (snap back) نیز مورد تاکید قرار گرفته بود.

در آن زمان تیم ایران با اتکا به تفسیر خود از بیانیه لوزان بر گزینه لغو تحریمها تاکید میکرد و منتقدین را به سوء برداشت از متن متهم می‌کرد. اما متاسفانه بررسی محور تحریم‌ها در سند برجام نشان می‌دهد تمامی ایرادات وارد بر بیانیه لوزان و فکت شیت آمریکا در این سند اصلاح نشده و به عبارت دقیقتر متن توافق نهایی در راستای فکت شیت آمریکایی‌ها تدوین شده است:

1- نقض خط قرمز «رفع همه تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای و نه بخشی»

علی رغم تاکید مقام معظم رهبری بر رفع همه تحریمها، بخش قابل توجهی از تحریمها و حتی تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای که از نیمه دهه هشتاد به بعد وضع شده همچنان فعال باقی می‌ماند. تحریم‌های پابرجا به دو گروه تقسیم می‌شوند: گروه اول اصلا قرار نیست متوقف شود و گروه دوم تحریم‌هایی است که تا 8 سال آینده فعال است و بعد از آن تعلیق یا لغو می‌شود.

1-1- تحریم‌هایی که هیچگاه رفع نمی‌شود

گرچه برخی از تحریم‌های ثانویه آمریکا بر اساس برجام تعلیق و یا متوقف می‌شود اما برخی تحریمهای آمریکا بدون هیچ محدودیتی ادامه خواهد یافت. این تحریم‌ها شامل موارد زیر است:

1-1-1- تحریم‌های جامع تجاری-مالی اولیه آمریکا

بر اساس پینوشت شماره 6 ضمیمه 2 و پینوشت شماره 2 ضمیمه 5 برجام، تحریمهای اولیه آمریکا یعنی تحریمهای مستقیم آمریکا علیه اشخاص ایرانی ادامه خواهد یافت. تحریم‌های اولیه آمریکا شامل تحریم‌ صادرات به ایران، صادرات مجدد به ایران، واردات از ایران و سرمایه‌گذاری در ایران برای اشخاص آمریکایی که بر اساس چهار دستورهای اجرایی در طی سالهای 1366 تا 1376 وضع شده همچنان در دوران پسابرجام باقی می‌ماند.

1-1-2- تحریم دسترسی به دلار

آمریکا از سال 2008 (1387) تحریم جدیدی علیه ایران وضع کرد که بر اساس آن امکان پرداخت بانکی دلار برای بانک‌ها و نهادهای ایرانی ممنوع شد. این تحریم بر اساس «مقررات تراکنش‌های ایرانیان» (ITR[1]) وزارت خزانه‌داری آمریکا از 10 نوامبر 2008 اعمال شد.

خزانه‌داری آمریکا به موجب این مقررات بانک‌های آمریکایی را ملزم نمود از تسویه وجوه دلاری (U-Turn) برای اشخاص ایرانی اجتناب کنند.

مقررات ITR رئیس جمهور آمریکا: تحریم‌های چرخه دلار

گرچه پیش از این روابط تجاری ایران و آمریکا تحریم بود، اما امکان دریافت پول نفت به صورت دلار در حساب‌های بانکی نزد بانک‌های غیر آمریکایی و پرداخت و حواله آن به شرکتها و بانک‌های غیر آمریکایی فراهم بود.

از آنجا که تحریم تسویه دلار یعنی محرومیت ایران از پرداخت دلاری جزو تحریم‌های تعلیق شده در برجام نیست، این تحریم همچنان پابرجا بوده و بانک‌ها و نهادهای ایرانی کماکان امکان پرداخت دلاری نخواهند داشت.

1-1-3- تحریم ثانویه هسته‌ای اشخاص غیر آمریکایی

بر اساس بند 4 دستور اجرایی 13628 رئیس جمهور آمریکا که در سال 2012 (1391) وضع گردید، تمامی شرکتها و بانک‌های غیر آمریکایی که تحت کنترل اشخاص آمریکایی قرار داشته باشند ملزم به رعایت تحریم‌های جامع اولیه آمریکا یعنی قطع کامل روابط اقتصادی، مالی و بانکی با ایران هستند. علی رغم اینکه برخی بندهای کم اهمیت (بندهای 5-7 و 15) دستور اجرایی 13628 طبق ماده 17 ضمیمه 5 برجام در «روز اجرا» (حدوداً زمستان 94) لغو خواهد شد، اما بند 4 این دستور باقی می‌ماند.

بنابر این تحریم ثانویه مرتبط با هسته‌ای 13628 (بند 4) که یکی از آخرین ابداعات تحریمی آمریکاست، بدون محدودیت در دوران پسا برجام ادامه خواهد یافت و چنانچه یک شخص حقیقی و حقوقی آمریکایی بتواند سهام مدیریتی شرکتها و بانک‌های غیر آمریکایی را تصاحب کند، ملزم به قطع کامل روابط آن شرکت یا بانک با ایران خواهد بود.

1-1-3- تحریم ثانویه هسته‌ای سپاه پاسداران و برخی اشخاص دیگر

طبق تعهدات آمریکا لیست اشخاصی که در Attachment شماره 3 و 4 ضمیمه 2 برجام قید شده به ترتیب در دو بازه زمانی «روز اجرا: حدوداً زمستان 94» و «روز انتقال: 8 سال بعد» از لیست سیاه تحریم هسته‌ای (NPWMD) و تحریم‌های ثانویه مرتبط خارج خواهند شد. اما نام بسیاری از نهادهایی که به بهانه هسته‌ای تحت تحریم قرار گرفته‌اند در این فهرست ذکر نشده و همچنان در تحریم باقی خواهند ماند. از جمله این اشخاص، دانشگاههای امام حسین، دانشگاه بقیه الله، دانشگاه مالک اشتر، سپاه پاسداران، قرارگاه خاتم الانبیاء، بنیاد تعاون سپاه، بانک انصار و بانک مهر و شرکت تایدواتر است. بر اساس توضیح مندرج در پانوشت شماره 10، 16 و 17 ضمیمه 2 از آنجا که این شخاص در لیست سیاه تحریم باقی می‌مانند، علاوه بر تحریم‌های اولیه، تحریم‌های ثانویه نیز علیه آنها پابرجاست.

1-1-4- تحریم انسداد دارایی بانک مرکزی، دولت ایران و بانک‌های ایرانی

در سال 2012 (1391) رئیس جمهور آمریکا با صدور دستور اجرایی شماره 13599 تمامی اموال و دارایی‌ بانک مرکزی ایران، دولت ایران و بانک‌ها و موسسات مالی ایرانی در آمریکا را توقیف نمود. علی رغم اینکه این تحریم مرتبط با موضوع هسته‌ای است، در برجام مورد توجه قرار نگرفته و بدون توقف ادامه خواهد داشت.

بر اساس ماده 502 از قانون تحریمی ITRSHRA کنگره آمریکا که در سال 2012 (91) وضع شد، دادگاههای آمریکا مجاز شده اند تا از منابع مسدودی بانک مرکزی در این کشور برای پرداخت مطالبات شاکیان استفاده کنند. این تحریم بی‌سابقه و گستاخانه همچنان در دوران پسابرجام ادامه داشته و تعلیق یا لغو نخواهد شد.

1-1-5- تحریم‌های ثانویه هسته‌ای کنگره

در سند برجام تنها بخش محدودی از تحریم‌های ثانویه کنگره در چارچوب اختیار اعطایی کنگره به رئیس جمهور آمریکا تعلیق می‌شود و مابقی کماکان به قوت خود باقیست. در جدول زیر فهرست تحریم‌های ثانویه و ابدی کنگره آمریکا در موضوع هسته‌ای (اشاعه) ارائه شده است:

1-1-6- تحریم شبکه بانکی ایران

وزارت خزانه‌داری آمریکا در سال 91 (2012) بانک مرکزی و بانک‌های ایران را به عنوان «منطقه پولشویی» موضوع بخش 311 قانون پاتریوت قرار داد که به موجب آن بانک‌های خارجی در صورت تراکنش و ارتباط با بانک‌های ایرانی مشمول مجازات محرومیت از دسترسی به دلار خواهند شد. این تحریم که دارای آثار ثانویه است و در اوج موضوع هسته‌ای ایران وضع شده، جزو تحریمهای کاهش یافته در سند برجام نیست و همچنان در دوران پسابرجام باقی مانده و ریسک ارتباط با بانک‌های ایرانی را حفظ خواهد کرد.

1-1-7- تحریم‌های غیر هسته‌ای (تروریسم و حقوق بشر)

برجام تنها به تعلیق بخشی از تحریم‌های هسته‌ای آمریکا پرداخته و سایر رژیم‌های تحریم که اتهام حمایت از تروریسم (حزب الله)، حمایت از سوریه و نقض حقوق بشر وضع شده باقی می‌ماند. فهرست تحریم‌های رئیس جمهور آمریکا در این رابطه که بعد از برجام بدون هیچگونه تغییری باقی می‌مانند، در بخش زیر ارائه شده است:

تحریم‌های غیر هسته‌ای رئیس جمهور آمریکا

علاوه بر دستورهای اجرایی رئیس جمهور آمریکا، تحریم‌های متعددی و عمدتا از نوع ثانویه از سوی کنگره به اتهام حمایت از تروریسم و نقض حقوق بشر علیه ایران وضع شده که در دوران پسابرجام ادامه خواهد داشت. تحریم‌های غیر هسته‌ای کنگره آمریکا که پابرجا خواهند ماند در جدول زیر ارائه شده است:

تحریم‌های غیر هسته‌ای کنگره آمریکا

مقامات آمریکایی و به خصوص وزیر خزانه‌داری آمریکا در نشست کنگره آمریکا، صراحتا بر حفظ و تشدید تحریم‌های غیر هسته‌ای آمریکا در دوران پسابرجام تاکید کرده‌اند:

«توافق هسته‌ای مانع از تشدید فشارهای اقتصادی و تحریمهای دیگر ما علیه ایران نخواهد بود. در این زمینه کاملا به ایرانیها شفاف گفته ایم که تحریمهای ما در موضوع تحرکات منطقه ای و تروریستی ایران ادامه خواهد داشت. تحریمهای ما علیه برنامه موشکی و سپاه پاسداران ایران نیز ادامه خواهد یافت. تحریمهای ما از توافق ژنو به بعد کم نشده. در این فاصله ما 100 نهاد و شخص مرتبط با ایران را تحریم کرده ایم. تحریمهای ما علیه نهادهای دفاعی ایران پابرجاست: وزارت دفاع، سازمان صنایع دفاعی، سازمان صنایع فضایی، گروه صنعتی شهید همت و گروه صنعتی شهید باقری همچنان تحریم هستند. بیش از 225 فرد و شرکت همچنان در لیست تحریم‌های ثانویه آمریکا باقی می‌مانند و اشخاص خارجی هم در صورت ارتباط با آنها تحریم میشوند. به عنوان مثال بانکهای خارجی که ارتباط و تراکنشی برای بانک صادرات ایران، شرکت هواپیمایی ماهان یا قرارگاه سازندگی خاتم الانبیاء داشته باشند، هدف تحریم ثانویه محرومیت از دلار آمریکا قرار خواهند گرفت».

1-2- تحریم‌هایی 8 سال بعد رفع می‌شود

بخشی از تحریم‌های آمریکا، اروپا و شورای امنیت 8 سال بعد در روز انتقال (Transition Day) تعلیق و یا لغو خواهد شد و تا آن زمان همچنان ادامه خواهد داشت. این تحریم‌ها شامل بخشی از تحریم‌های اقتصادی و بانکی، تحریم‌های مرتبط با اقلام دومنظوره و هسته‌ای، تحریم‌های تسلیحاتی و تحریم‌های موشکی است که تقریبا در تمامی رژیمهای تحریم شورای امنیت، آمریکا و اتحادیه اروپا حفظ شده است.

1-2-1- تحریم‌های 8 ساله آمریکا

بخشی از تحریم‌های آمریکا 8 سال بعد رفع خواهد شد. این تحریم‌ها عبارتند از:

1-2-1-1- تحریم‌ انسداد دارایی 43 فرد و شرکت

مطابق بند 3 ماده 21 ضمیمه 5 برجام 43 شخص مندرج در فهرست 4 ضمیمه 2 برجام 8 سال بعد از لیست سیاه تحریم خارج می‌شوند. شرکت‌هایی نظیر آلومینات، ایران سانترفیوژ، مارو صنعت، گروه صنعتی ندا و شرکت پرتو صنعت از جمله این اشخاص هستند. بر اساس توضیح پانوشت شماره 10، 16 و 17 ضمیمه 2 برجام تحریم ثانویه اشخاص مادامی که در لیست سیاه قرار دارند، ادامه خواهد یافت.

1-2-1-2- تحریم فلزات اساسی و نرم افزارهای صنعتی

طبق ماده 17 ضمیمه 5 برجام در روز اجرا، تحریم‌های مندرج در بند 4.1 تا 4.5 و همچنین بند 4.7 از ضمیمه 2 برجام تعلیق می‌شود. اما بند 4.6 ضمیمه 2 یعنی تحریم فلزات اساسی شامل گرافیت (ماده ضروری ذوب آهن)، آلومینیوم، فولاد، زغال سنگ و نرم‌افزارهای صنعتی تا 8 سال بعد (روز انتقال) پابرجا می‌ماند.

1-2-1-3- تحریم اقلام و فناوری دومنظوره و هسته‌ای

طبق ماده 17 ضمیمه 5 برجام در روز اجرا، تحریم آمریکا در موضوع اقلام و فناوری هسته‌ای (موضوع بند 4.9 ضمیمه 2) در روز اجرا تعلیق نمی‌شود.

1-2-2- تحریم‌های 8 ساله اتحادیه اروپا

تعلیق قابل توجهی از تحریمهای اروپا 8 سال بعد تعلیق و رفع خواهد شد:

1-2-2-1- تحریم توقیف دارایی 224 شخص حقیقی و حقوقی و محرومیت ویزا

بر اساس ماده 20 ضمیمه 5 برجام، نام 224 شخص حقیقی و حقوقی مندرج در بخش Attachment2 از ضمیمه 2 برجام، 8 سال بعد از لیست تحریم اروپا خارج می‌شود. این اشخاص شامل طیف وسیعی از نهادهای علمی و اقتصادی ذیل است.

دانشگاه‌ها: صنعتی شریف، شهید بهشتی و مالک اشتر

بانک‌ها: صادرات، سپه، صادرات پی‌ال‌سی، سپه اینترنشنال، انصار، مهر

سازمان‌ها (از جمله): دفتر فناوریهای ریاست جمهوری، وزارت دفاع، سازمان صنایع فضایی، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، صنایع الکترونیک ایران، صنایع ارتباطات ایران، اختراعات دفاعی، پدافند غیر عامل، جغرافیای نظامی، صنایع دفاعی و ..

شرکت‌ها (از جمله): آلومینات، پترو صنعت، تامین مالی صنعت نفت، تایدواتر (مهم‌ترین اپراتور بندری کشور)، صنایع دریایی ایران، نفت و گاز سپانیر، مهندسی توربین، مهندسی هوایی ایران، هواپیمایی یاس، صنایع هوایی فجر، آلومینیوم سهند، سپانیر، راه ساحل، متالوژی یزد، کالا الکتریک و ..

نهادهای اقتصادی (از جمله): بنیاد تعاون سپاه، قرارگاه سازندگی خاتم الانبیاء ص و ..

گروه‌های صنعتی (از جمله): گروه صنعتی صنام، ندا، شهید کاظمی، شهید صیاد شیرازی، شهید ستاری، شهید خرازی، شهید باقری، شهید همت، یامهدی، فجر و ..

1-2-2-2- تحریم سوئیفت

بر اساس بند 1 از ماده 20 ضمیمه 5 برجام، تحریم سوئیفت (موضوع بند 1.1.4 ضمیمه 2) 8 سال بعد یعنی در روز انتقال تعلیق (suspend) می‌شود.

بند 1 از ماده 20 ضمیمه 5 برجام (تعهدات اروپا در روز انتقال) و بند 1.1.4 از ضمیمه 2 برجام (تحریم خدمات پیام رسانی مالی)

تحریم سوئیفت در سال 2012 (1391 شمسی) با مصوبه شماره 2012/152/CFSP ‌اتحادیه اروپا وضع شد. طبق آن یک بند (بند 12) به ماده 20 از زیرساخت تحریم‌های اروپا Council Decision 2010/413/CFSP اضافه شد. به این ترتیب تمامی بانک‌ها و اشخاصی که مشمول تحریم انسداد دارایی و منع ویزا (موضوع ماده 20) قرار داشتند به طور همزمان هدف تحریم سوئیفت نیز واقع شدند.

از آنجا که بر اساس ماده 17 ضمیمه 5 برجام در روز اجرا (احتمالا زمستان 94) نام تعدادی از بانکهای ایران از جمله بانک مرکزی و بانک ملی به طور موقت از فهرست انسداد دارایی (موضوع ماده 20 زیرساخت تحریم اروپا) خارج می‌شود، به طور خودکار تحریم سوئیفت آن‌ها نیز موقتا تعلیق می‌شود. اما این به معنای تعلیق اصل تحریم سوئیفت نیست. بلکه اصل تحریم سوئیفت و اشخاص مندرج در ضمائم مربوط نظیر 220 شخص حقیقی و حقوقی و 6 بانک صادرات، انصار، مهر، سپه، سپه اینترنشنال و صادرات پی ال سی تا روز انتقال (8 سال بعد) همچنان پابرجاست. لازم به ذکر است 6 بانک مورد اشاره به دلیل هسته ای در فهرست تحریمهای اروپا قرار دارند. 

1-2-2-3- تحریم فلزات پایه

بر اساس بند 1 از ماده 20 ضمیمه 5 برجام، تحریم فلزات پایه (موضوع بند 1.6 ضمیمه 2) تا 8 سال بعد یعنی در روز انتقال پابرجاست و در آن زمان تعلیق (suspend) خواهد شد.

تحریم فلزات بر اساس توضیح مندرج در Article 4e تحریم‌های اروپا شامل فلزات اساسی نظیر گرافیت (ماده حیاتی کارخانه‌های ذوب آهن)، فولاد و آلومینیوم است.

ماده 4e از زیرساخت تحریم اروپا (2010/413/CFSP)

1-2-2-4- تحریم نرم افزار

تحریم اتحادیه اروپا در مورد فروش و انتقال نرم افزار به ایران تا 8 سال بعد پابرجاست. طبق بند 1 از ماده 20 ضمیمه 5 برجام، تحریم نرم افزار (موضوع بند 1.7 ضمیمه 2) در روز انتقال تعلیق (suspend) خواهد شد.

تحریم نرم افزار بر اساس توضیحات مندرج در پیوست VIIA مقررات اجرایی 267 شامل طیف وسیعی از نرم افزارهای حوزه نفت، گاز، مالی، صنایع ساخت و ساز، هوانوردی، دریانوردی، هسته‌ای و نظامی است.

1-2-2-5- تحریم خدمات و سوخت رسانی به کشتی‌ها و بازرسی محموله‌های دریایی و هوایی

تحریم اتحادیه اروپا در موضوع ارائه خدمات تعمیر و نگهداری هواپیماهای باری ایران و همچنین ارائه خدمات و سوخت رسانی به کشتی‌ها و بازرسی محموله کشتی‌ها و هواپیماهای باری تا 8 سال دیگر پابرجاست. در بند 1 از ماده 20 ضمیمه 5 برجام تصریح شده ماده 15 و 18 از زیرساخت تحریم اروپا (Decision 413) در روز انتقال تعلیق (suspend) خواهد شد.

1-2-2-6- تحریم اقلام و فناوری دو منظوره و هسته‌ای

طبق بند 1 ماده 20 ضمیمه 5 برجام تحریم‌های اتحادیه اروپا در موضوع اقلام و فناوری دومنظوره و هسته‌ای (موضوع بند 1.5 ضمیمه 2) تا 8 سال دیگر باقی می‌ماند.

1-2-2-7- تحریم تسلیحات

بر اساس بند 20.1 ضمیمه 5 برجام تحریم‌های اتحادیه اروپا در موضوع تسلیحات و اقلام نظامی (موضوع بند 1.8 ضمیمه 2) تا 8 سال دیگر باقی می‌ماند و در روز انتقال تعلیق می‌شود.

1-2-3- تحریم‌های 8 و 5 ساله شورای امنیت

مطابق قطعنامه 2231 شورای امنیت، بخش قابل توجهی از تحریم‌های انسداد دارایی، تحریم‌های موشکی و تحریم‌های فناوری و اقلام هسته‌ای تا 8 سال آینده و تحریم‌های تسلیحاتی تا 5 سال آینده ادامه دارد. مطابق مواد 23 و 24 ضمیمه 5 برجام، در صورت اجرای کامل تعهدات ایران ده سال بعد قطعنامه 2231 منقضی شده و محدودیت‌ها و شرایط بازگشت پذیری تحریمهای سازمان ملل برداشته شده و پرونده ایران از شورای امنیت خارج خواهد شد.

1-2-3-1- تحریم بانک سپه، دانشگاه مالک اشتر، سپاه پاسداران و بخشی از شرکت‌های صنعتی

مطابق بند c از ماده 6 پیوست B قطعنامه 2231 در روز اجرا (احتمالا زمستان 94) تحریمهای انسداد دارایی سازمان ملل صرفا علیه 36 شخص حقیقی و حقوقی مندرج در Attachment همان بخش لغو میشود. اما تحریم توقیف دارایی بانک سپه و بانک سپه اینترنشنال، دانشگاه مالک اشتر و سپاه پاسداران، قرارگاه سازندگی خاتم الانبیاء و بسیاری از شرکتها و گروهای صنعتی نظیر صنایع متالوژی یزد، گروه صنعتی شهید بابایی، شهید ستاری، شهید خرازی و غیره که نام آنها در این لیست نیست، تا 8 سال بعد در تمامی کشورهای جهان بدون تغییر باقی می‌ماند.

همچنین بر اساس بند 6e پیوست B قطعنامه 2231 اشخاص مشمول تحریم انسداد دارایی فوق الذکر همزمان تحت تحریم ممنوعیت ویزا و مسافرت به کشورهای دیگر نیز باقی می‌مانند.

1-2-3-2- تحریم تسلیحاتی، موشکی و اقلام نظامی

مطابق بند 5 پیوست B قطعنامه 2231 تحریمهای تسلیحاتی و اقلام نظامی شامل انواع خودرو نظامی، بالگرد، تانک، سلاحهای سنگین، موشک و هواپیماهای جنگی تا 5 سال دیگر علیه ایران اعمال می‌شود.

همچنین مطابق بند 3 از پیوست B قطعنامه 2231 ایران موظف است که تا 8 سال آینده از آزمایش و هر گونه فعالیت در خصوص موشک‌های بالستیک که توانایی حمل کلاهک هسته‌ای دارند خودداری کند.

در آمریکا برخی از سناتورهای کنگره در نشست استماع 28 جولای از جان کری وزیر خارجه آمریکا ایراد گرفتند که چرا حاضر شدید 5 سال دیگر تحریم‌های تسلیحاتی ایران را لغو کنید. در مقابل پاسخ جان کری بسیار قابل تامل بود. وزیر خارجه آمریکا در پاسخ گفت: «ما توانسته‌ایم تحریم‌های تسلیحاتی را به مدت پنج سال و تحریم‌های موشکی را به مدت هشت سال حفظ کنیم. این در حالی است که طرف ایرانی به طور منطقی استدلال می‌کرد که طبق قطعنامه 1929 شورای امنیت تحریم‌های تسلیحاتی باید همزمان با ورود ایران به پای میز مذاکرات جامع و بلندمدت برداشته شود. حالا آنها نه تنها وارد مذاکره شده‌اند بلکه که توافق هم کردند اما با این وجود تحریمهای تسلیحاتی را تا 5 سال دیگر حفظ کردیم!». در جلسه ای دیگر جان کری به خبرنگاران گفت علی رغم اصرار مقامات چینی و روسی برای لغو فوری تحریمهای تسلیحاتی و موشکی ایران، طرف ایرانی حاضر به پافشاری در این رابطه نشد و به خواست آمریکا (لغو در 5 سال بعد) تن داد و این یک موفقیت مهم در روزهای پایانی مذاکرات وین بود.

1-2-3-2- تحریم اقلام و فناوری دومنظوره و هسته‌ای

طبق بند 2 از ضمیمه B قطعنامه 2231 هر گونه فروش و انتقال اقلام و فناوری دومنظوره و هسته‌ای به ایران ممنوع است و همه موارد باید مورد به مورد با اخذ مجوز از شورای امنیت انجام شود.

2- نقض خط قرمز «لغو » نه تعلیق

بعد از اجرای کامل تعهدات ایران و راستی آزمایی آژانس، تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا لغو نمی‌شود، بلکه تعلیق می‌شود.

2-1- تعلیق تحریم‌های آمریکا

بر اساس ماده 21 برجام و ماده 17 ضمیمه 5 برجام تحریم‌های ثانویه کنگره آمریکا بعد از اجرای تعهدات ایران و راستی آزمایی آژانس در روز اجرا (احتمالا زمستان 94) تعلیق می‌شود.

در ضمیمه 2 برجام سرفصل هر یک از تحریم‌هایی که قرار است تعلیق شود مشخص شده و قوانین مرتبط با هر یک در پرانتزهای آخر هر پاراگراف مشخص شده است. به جز 4 دستور اجرایی که بر اساس بند 17.4 ضمیمه 5 برجام لغو می‌شود سایر تحریم‌ها مربوط به 5 قانون کنگره آمریکاست که برخی مفاد آن در روزهای اجرا (زمستان 94) و انتقال (8 سال بعد) تعلیق (نه لغو) خواهد شد.

جدول بخش‌های تعلیقی از تحریم‌های ثانویه کنگره آمریکا

با توجه به اینکه رئیس جمهور آمریکا در چارچوب اختیارات تعریف شده در قوانین تحریمی کنگره قادر به تعلیق تحریم‌هاست، در بند 11 ضمیمه 2 برجام تصریح شده که تعلیق تحریم‌ها در چارچوب اختیارات رئیس جمهور آمریکا و از مسیر اختیارات تعلیق موقت اعطا شده به وی است. در واقع با این تصریح چنانچه اختیارات رئیس جمهور آمریکا به دلیل مصوبات بعدی کنگره کاهش یابد یا در خصوص برخی تحریم‌ها محدود شود، مغایرتی با تعهدات آمریکا در برجام ندارد.

تعلیق تحریم‌های کنگره در بازه‌های حداکثر 120 و 180 روز است و پس از آن رئیس جمهور آمریکا باید مجددا تحریمها را تعلیق کند. به این ترتیب سایه و ریسک بازگشت تحریم‌ها کاملا بر سر بانکها و شرکتهای خارجی باقیمانده و مانع از سرمایه‌گذاری و ورود به قراردادهای بلندمدت با ایران می‌شود. این نقطه ضعف بزرگ در نحوه کاهش تحریم‌های ثانویه آمریکاست. ماتیو لویت متخصص تحریم‌ها در کمیته بانکی سنا به این نکته اشاره کرد:

«بازگشت پذیری فوری تحریمهای تعلیق شده مانع از قراردادهای بلندمدت و سرمایه گذاری در ایران می‌شود و ریسک تعامل با ایران را بالا نگه می‌دارد.»

بر خلاف تحریم‌های اروپا و شورای امنیت، سرنوشت نهایی تحریم‌های آمریکا حتی بعد از 8 و 10 سال مشخص نیست. مطابق ماده 21 ضمیمه 5 برجام دولت آمریکا متعهد به لغو تحریمها نیست و بعد از 8 سال تلاش خواهد کرد تا از مسیر اقدامات قانونی ممکن و در چارچوب اختیارات رئیس جمهور آمریکا در جهت رفع تحریمها تلاش کند.

2-2- تعلیق تحریم‌های اروپا

بر اساس ماده 16 و 20 ضمیمه 5 برجام، تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه ایران بعد از اجرای تعهدات ایران و راستی آزمایی آژانس در دو مرحله تعلیق می‌شود. بعد از راستی آزمایی تعهدات ایران بخشی از زیرساخت تحریم‌های اروپا (Council Decision 2010/413/CFSP) تعلیق می‌شود و مقررات اجرایی آن (Council Regulation No 267/2012) خاتمه می‌یابد. تعلیق زیرساخت تحریم اروپا و لغو مقررات اجرایی متناظر آن به طور تدریجی در دو مقطع «روز اجرا: حدود زمستان 94» و «روز انتقال: 8 سال بعد» انجام شده و نهایتا تحریم‌ها در «روز خاتمه: 10 سال بعد» لغو می‌گردد.

ماده 16 ضمیمه 5 برجام: تعهدات اتحادیه اروپا در روز اجرا

ساختار تحریم‌های اتحادیه اروپا به دو بخش زیرساخت تحریمها (Council Decision) و مقررات اجرای آن (Council Regulation) تقسیم می‌شود. بعضا برای اجرای تحریم‌ها (Council Decision) چند مقررات اجرایی (Council Regulation) و در فواصل زمانی متفاوت صادر می‌شود. در متن تعهدات اروپا (ماده 16 ضمیمه 5 برجام) تصریح شده که تحریم‌های اروپا در برخی موارد مشخص (تحریم‌های بانکی و بیمه و نفت، گاز و پتروشیمی موضوع مواد 1.1 و 1.2 ضمیمه 2) در روز اجرا تعلیق (suspend) می‌شود.

بر اساس ماده 20 برجام و ماده 25 ضمیمه 5 برجام، تحریم‌های اتحادیه اروپا 10 سال بعد یعنی در روز خاتمه به طور کامل لغو می‌شود.

لازم به ذکر است برخی از تحریم‌های مهم اروپا مربوط به تحریم‌های کشورهای اروپاست و نه اتحادیه اروپا و بر اساس برجام لزومی بر لغو و تعلیق این تحریمها وجود ندارد. به عنوان مثال بیمه پی اند آی کشتیهای ایران توسط آژانس بیمه پی اند آی انگلیس در سال 88 تحریم شد و باعث شد از آن زمان به بعد بیمه کشتیهای ایران از محل ظرفیت منابع داخلی تامین شود.

2-3- تعلیق تحریم‌های شورای امنیت

طبق ماده 18 ضمیمه 5 برجام، تحریم‌های سازمان ملل (قطعنامه‌های 1737، 1747، 1803 و 1929) بعد از اینکه اجرای تعهدات ایران و راستی آزمایی آژانس انرژی اتمی، در روز اجرا (زمستان 94) خاتمه می‌یابد. البته خاتمه تحریمها مشروط است و امکان بازگشت پذیری فوری در صورت نقض تعهدات ایران و صرفا با درخواست آمریکا یا یکی از اعضای 5+1 را دارد. در واقع مکانیزم بازگشت پذیری سریع و بدون مانع وتو چین و روسیه در ماده 12 قطعنامه 2231 عملا مفهوم لغو تحریم را به تعلیق تبدیل کرده است.

گرچه تیم مذاکره کننده ایران رفع تحریم‌ها در برجام را به صورت «لغو» تفسیر می‌کند اما واقعیت تعلیق تحریم‌ها از زبان کریس بکمایر متخصص تحریم‌ و عضو وزارت خارجه آمریکا در مذاکرات هسته‌ای در اندیشکده CSIS بیان شد:

«فاز اول کاهش تحریم‌ها که ما به آن «روز اجرا» میگوییم زمانی است که ایران همه تعهدات خود را انجام داده باشد. در روز اجرا گامهایی برای تعلیق تحریمها برخواهیم داشت. گرچه در متن توافق نوشته شده «توقف اجرا» اما این فقط عبارتی برای همان مفهوم تعلیق است. آنچه که ما واقعا انجام خواهیم داد این است که با استفاده از اختیارات تعریف شده توسط کنگره برای رئیس جمهور تحریمها تعلیق میشود. فاز دوم که در واقع باید لغو تحریمها صورت گیرد 8 سال بعد است. در آن زمان است که نیاز به اقدام کنگره برای لغو تحریمهای کنگره وجود دارد. از آنجا که اختیار لغو کنگره دست کنگره است و ما این را میدانیم ما متعهد به لغو تحریم نشدیم و صرفا تعهد دادیم که دنبال لغو از مسیر قانونی باشیم. به این ترتیب دست کنگره باز است و آنها نظر خود را دارند که بتوانند لغو کنند و یا نکنند (خلاف توافق نیست). رفع تحریمها در شورای امنیت و اروپا نیز مثل آمریکاست (در دو مرحله تعلیق میشود). بخشی از تحریمهای اروپا در فاز اول (روز اجرا) تعلیق میشود و بخشی نیز باقی میماند.  در روز اجرا شورای امنیت قطعنامه های قبلی خود را لغو میکند اما تحریمهای مهمی که مدنظر ما بود را نگه میدارد که شامل تحریمهای موشکی، تسلیحاتی و اقلام هسته ای و دومنظوره است. روز اجرا یک زمان مشروط است. مشروط به انجام تعهدات ایران. توپ تو زمین ایران است. برآورد ما این است که بین 6 تا 12 ماه زمان میبرد تا ایران تعهدات خود شامل کاهش 98 درصدی ذخائر، برچیدن دوسوم سانتریفیوژها و اجرای پروتکل الحاقی و اجازه به دسترسی به ابعاد نظامی هسته ای را فراهم آورد. اگر این امتیازات بزرگ را داد آن وقت امتیاز بزرگ کاهش تحریم‌ها را خواهیم داد».

مقایسه نحوه رفع تحریم‌های سه گانه در برجام

3- نقض خط قرمز «تناظر و همزمانی اجرای تعهدات طرفین»

تمامی تحریم‌های شورای امنیت، اتحادیه اروپا و آمریکا بعد از اجرای تعهدات ایران (نظیر تخریب قلب رآکتور اراک) و راستی آزمایی آژانس کاهش می‌یابد. مواد 18، 19 و 21 برجام و ماده 14 ضمیمه 5 برجام حاکی از این است که کاهش تحریم‌ها زمانی اتفاق می‌افتد که آژانس انرژی اتمی اتمام اقدامات ایران را تایید کند. به عبارت دیگر گرچه کلمه همزمانی (simultaneously) در متن استفاده شده اما در واقع کاهش تحریم‌ها همزمان با اقدامات ایران نیست بلکه همزمان با اعلام نتایج راستی آزمایی(verified) آژانس است.

مواد 18، 19 و 21 برجام نشان می‌دهد به ترتیب تحریم‌های شورای امنیت، اروپا و آمریکا بعد از اجرای تعهدات ایران کاهش می‌یابد:

همانطور که مشاهده شد هیچ تناظری در اجرای تعهدات ایران و طرف مقابل وجود ندارد. به عبارت دیگر ابتدا ایران همه تعهدات خود (موضوع ماده 15 ضمیمه 5 برجام) را انجام می‌دهد و در این زمان هیچ یک از تحریم‌های شورای امنیت، اروپا و آمریکا کاهش نمی‌یابد. اما بعد از اجرای تعهدات ایران، نوبت طرف مقابل برای کاهش تدریجی و بخشی تحریم‌ها می‌شود.

نتیجه نقض این خط قرمز بسیار مهم باز گذاشتن دست آمریکاییها برای اخذ امتیازات اساسی از ایران و بازگرداندن مذاکرات به نقطه اول است. مثلا چنانچه ایران اجازه بازرسی از سایتهای نظامی را ندهد، عملا بند 15.10 از ضمیمه 5 برجام یعنی بخشی از تعهدات ایران انجام نشده و بدون آن نوبت به تعلیق تحریمهای آمریکا، اروپا و شورای امنیت نمی‌رسد. در این شرایط همانطور که سخنگوی کاخ سفید اشاره کرد امتیازات اساسی ایران (از کار انداختن  قلب راکتور اراک، برچیدن سانتریفیوژها و کاهش 8000 کیلوگرم ذخائر) نقداً اخذ شده و داشته‌های ایران برای مذاکره احتمالی آتی بسیار کاهش می‌یابد. بنابر این به دلیل عدم رعایت تناظر و همزمانی تعهدات ایران با طرف مقابل، عملا اقتصاد ایران گروگان گرفته شده و رهبری و مردم در سر دو راهی پذیرش بازرسی از سایتهای نظامی و یا عدم تغییر در تحریم‌ها قرار می‌گیرند. تاکید رئیس جمهور آمریکا در خصوص تسهیل شرایط برای حمله به ایران در دوران پسابرجام از همین واقعیت نشات می‌گیرد.

4- نقض خط قرمز «رفع یکجا تحریم‌های بانکی در روز امضا» نه بعد

هیچیک از تحریم‌های شورای امنیت، اروپا و آمریکا در روز امضا رفع نمی‌شود. بخشی از هر یک از این تحریم‌ها در روز اجرا (پاییز 94) رفع شده، بخشی در روز انتقال (8 سال بعد) و بخشی در روز خاتمه (10 سال بعد) پایان می‌یابد. به طور مشخص تحریم‌های بانکی در هیچیک از تحریم‌های آمریکا، اروپا و شورای امنیت در روز امضا لغو نمی‌شود. بلکه بخشی از این تحریم‌ها در فواصل زمانی بعد تعلیق و برخی لغو می‌شود.

طبق ماده 17 ضمیمه 5 برجام تحریم‌های ثانویه بانکی آمریکا (موضوع بند 4.1 از ضمیمه 2 برجام) بعد از اجرای تعهدات ایران و راستی آزمایی آژانس در روز اجرا (حدودا زمستان 94) تعلیق می‌شود. تحریم تحریم‌های ثانویه آمریکا در خصوص ارتباط با بانک‌های تجاری ایرانی که بر اساس بند 104 قانون سیسادا وضع شده بود، به دلیل خارج شدن نام تعدادی از بانک‌های ایرانی از لیست اشخاص هسته‌ای (NPWMD) در روز اجرا (زمستان 94) تعلیق می‌شود. تحریم ثانویه قانون NDAA کنگره آمریکا در مورد ارتباط با بانک مرکزی ایران نیز در روز اجرا (زمستان 94) تعلیق می‌شود.

تحریم‌های بانکی اتحادیه اروپا نیز در روز امضا رفع نشده و بلکه تنها بخشی از آن در روز اجرا (زمستان 94) تعلیق شده و برخی نظیر تحریم سوئیفت و تحریم توقیف دارایی بانک‌های انصار، سپه، مهر، صادرات، صادرات پی‌ال‌سی و سپه اینترنشنال 8 سال بعد (روز انتقال) تعلیق می‌شود.

تنها بانک ایرانی تحت تحریم شورای امنیت یعنی بانک سپه نیز تا روز خاتمه یعنی لغو کامل قطعنامه‌های شورای امنیت (10 سال بعد) ادامه دارد.

علاوه بر این موارد و همانطور که در بخش‌های قبل اشاره شد برخی از تحریم‌های بانکی آمریکا که اتفاقا در سال 91 و در اوج موضوع هسته‌ای وضع شد ابداً رفع نشده و ادامه خواهد داشت. از جمله آن می‌توان به توقیف دارایی بانک مرکزی و تمامی بانک‌های ایران که بر اساس دستور اجرایی 13599 (مصوب سال 91) اعمال شد اشاره کرد.

در مجموع می‌توان گفت طبق برجام نه تنها تحریم‌های بانکی کنگره آمریکا و شورای امنیت در روز امضا لغو نشده بلکه اساسا در فواصل زمانی بعدی نیز همه تحریم‌های بانکی لغو نشده و تنها بخشی از این تحریم‌ها تعلیق می‌شود.

بخش دوم: اقتصاد ایران در پسابرجام

برای برآورد آینده اقتصاد ایران ابتدا باید محورهای اساسی در بخش تحریمهای اقتصادی برجام را در نظر بگیریم و سپس فروضی برای ثابت نگه داشتن سایر شرایط بپذیریم.

الف) یافته‌ها از بخش تحریم‌های اقتصادی برجام

تحریم‌های اقتصادی اعم از سازمان ملل، اتحادیه اروپا و آمریکا تا «روز اجرا» یعنی زمانیکه تعهدات ایران کاملا به اتمام رسد و مورد تایید آژانس انرژی اتمی قرار گیرد، همچنان ادامه خواهد داشت.

از زمان تایید اتمام اجرای تعهدات ایران توسط آژانس،

بخش قابل توجهی از تحریم‌های ثانویه آمریکا (مهمترین تحریم‌های اثرگذار بر اقتصاد ایران در چند سال اخیر) تعلیق می شود.

بخش قابل توجهی از تحریم‌های اتحادیه اروپا (از جمله تحریم‌های بانکی و بیمه و نفتی) تعلیق می‌شود.

برخی تحریمها از چهار قطعنامه‌ تحریمی سازمان ملل به طور مشروط لغو می‌شود.

تحریم‌های اولیه آمریکا در حوزه صادرات، واردات و سرمایه‌گذاری به طور ابدی باقی می‌ماند.

تحریم دسترسی بانک‌ها و دولت ایران به دلار به طور ابدی ادامه خواهد یافت.

تحریم‌های ثانویه تروریستی، حقوق بشر و پولشویی آمریکا ادامه می‌یابد و احتمالا تشدید می‌شود (با توجه به تحولات منطقه).

آمریکا متعهد به لغو تحریم‌های ثانویه خود نیست (تنها وعده تلاش برای لغو آن از مسیر کنگره را داده است).

بخشی از تحریم‌های اروپا در مرحله «روز انتقال» یعنی 8 سال بعد تعلیق می‌شود.

بخشی از تحریمهای سازمان ملل از جمله در مورد توقیف دارایی اشخاص (نظیر بانک سپه) تا 10 سال بعد ادامه خواهد یافت.

ب) فروض

کنگره آمریکا و مجلس شورای اسلامی و شورایعالی امنیت ملی ایران توافق برجام را تایید کند.

مخاطرات اقتصاد سیاسی ناشی از شرایط منطقه تغییر چندانی با وضع موجود نداشته باشد. سقوط سوریه و یا آفند راهبردی یمن علیه عربستان و یا درگیری مجدد محور مقاومت با اسرائیل واقع نشود.

دولت به دلیل اتکای بیش از حد بر راهبرد مذاکرات، اقدام قابل توجهی در اصلاح زیرساختها و به خصوص نظام بانکی و مالیاتی و واردات غیر رسمی نخواهد داشت.

برجام تا پایان سال 95 از جانب آمریکا مخدوش نشده و تحریمها بازنگردد:

آمریکایی‌ها از مسیر بازرسی از سایت‌های نظامی، با مخالفت ایران مواجه نشده و تحریم‌ها را بازنگردانند.

کنگره آمریکا تحریمهای جدیدی وضع نکند یا شروط دیگری از جمله آزادی جاسوسها یا سران فتنه برای رفع تحریم‌ها وضع نکند.

رئیس جمهور بعدی آمریکا (که حدود یکسال بعد به قدرت می‌رسد) متعهد به اجرای برجام باقی بماند.

برآورد اقتصاد ایران یکسال بعد از برجام

پیش بینی اقتصاد ایران تا پایان سال 95 منوط به چگونگی اثرگذاری واقعی رفع تحریمها در دو سناریو قابل بررسی است:

تعلیق تحریم‌ها موجب باقیماندن فضای ریسک برای سرمایه‌گذاری در ایران شود.

تعلیق تحریم‌ها موجب شکسته شدن فضای تحریم و ریسک تعامل با ایران شود.

سناریو اول: حفظ فضای مخاطرات تحریم

در صورتی که همانند دوره بعد از توافق ژنو، تعلیق تحریم‌ها موجب رفع مخاطرات تعامل اقتصادی با ایران نشود، شرایط ذیل بسیار محتمل خواهد بود:

افزایش واردات و جایگزین شدن اقلام مصرفی اروپایی به جای لوازم شرقی و به طور خاص چینی به دلیل تسهیل روابط بانکی با اروپا

افزایش حداکثر 500 هزار بشکه‌ای صادرات روزانه نفت خام ایران و کاهش قیمت نفت به میزان 10 دلار از قیمت فعلی فروش (40 دلار کنونی) به دلیل افزایش عرضه و کاهش ریسک سیاسی بازار نفت محتمل است (پیش بینی آژانس بین المللی انرژی). با توجه به تغییر تکنولوژی پالایشگاههای اروپایی (تغییر تناسب با نفت ایران) برآورد می‌شود بیش از سقف مذکور تا پایان سال 95 امکان افزایش صادرات نفت خام نباشد.

افزایش 400 هزار بشکه در روز ظرفیت صادرات میعانات گازی به دلیل اتمام بخشی از فازهای پارس جنوبی تا پایان سال 95.

با توجه به فرض فوق (قیمت 30 دلار در هر بشکه و صادرات 1.9 میلیون بشکه در روز) درآمدهای نفتی از مجموع 21 میلیارد دلار در سال 95 تجاوز نخواهد کرد (کمتر از سال 93).

دولت مشابه سال 95 مشابه سال جاری با کسری بودجه به خصوص در بخش بودجه عمرانی مواجه است. مسکن مهر و سایر پروژه‌ها تقریبا مسکوت خواهد ماند. حذف یارانه‌ بگیران و افزایش قیمت مسکن مهر از تبعات احتمالی کسری بودجه خواهد بود.

کاهش مشکل نقدینگی بنگاههای تولیدی به دلیل امکان گشایش اعتبارات مدت دار با بانک‌های خارجی

با توجه به تعلیق تحریم‌ها، قرارداد جدیدی برای صادرات گاز به پاکستان یا اروپا منعقد نخواهد شد.

سرمایه‌گذاری خارجی در میادین نفت و گاز ایران واقع نخواهد شد.

سرمایه‌گذاری خارجی در سایر بنگاهها و صنایع کشور به صورت تملک سهام و از مسیر ورود سرمایه بدون انتقال فناوری خواهد بود (خطر نفوذ اقتصادی).

به دلیل باقیماندن ریسک تحریمها بانک‌های بزرگ از همکاری با ایران اجتناب خواهند کرد. البته به دلیل رفع تحریم شعب و بانک‌های خارجی ایران و تسهیل ارتباط با بانک‌های آسیایی، در مجموع گشایش مناسبی در حوزه روابط بانکی رخ خواهد داد.

به دلیل فعال شدن شعب بانک ملی در امارات (تعلیق تحریم ثانویه بانک ملی)، روابط تجاری و مالی با امارات افزایش خواهد یافت. همچنین بانک ایران-اروپا در آلمان و شعب بانک ملت در ترکیه و کره جنوبی نیز مجددا فعال خواهند شد.

کمتر از 30 میلیارد دلار منابع ارزی به دلیل تعلیق تحریمها آزاد خواهد شد که معادل ریالی 20 میلیارد دلار از آن قبلا به دولت تخصیص داده شده و تاثیری بر بودجه دولت نخواهد داشت.

ذخائر ارزی بانک مرکزی به دلیل سیاست مداخله ارزی کاهش خواهد یافت.

نقدینگی به دلیل کسری بودجه دولت (نیاز به خلق پول پر قدرت) از مرز 900 هزار میلیارد تومان خواهد گذشت و نرخ تورم از 20 درصد عبور خواهد کرد.

با توجه به کسری بودجه دولت نرخ ارز از 3000 تومان کمتر نخواهد شد.

نرخ رشد اقتصادی تا پایان سال 95 از 2 درصد فراتر نخواهد رفت.

ستاد تدابیر ویژه اقتصادی تعطیل و سیاست‌های اقتصاد مقاومتی مغفول واقع خواهد شد (ضربه پذیری کشور برای تحریم‌های احتمالی آتی افزایش خواهد یافت).

سناریو دوم: رفع مخاطرات تحریم

در صورتی‌که تعلیق تحریم‌ها موجب رفع مخاطرات تعامل اقتصادی با ایران شود، شرایط ذیل بسیار محتمل خواهد بود:

سرمایه‌گذاری شرکتهای اروپایی (توتال، شل، انی، استات اویل) در میادین نفت و گاز ایران و به تبع آن افزایش توان صادراتی و ارز‌آوری کشور در سال‌های آتی

سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه پتروشیمی و زنجیره پایین دستی بخش نفت

سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه پالایشگاه نفت خام و کاهش خام فروشی در آینده

تکمیل پالایشگاه ستاره خلیج فارس و افزایش ظرفیت تولید سالانه فرآورده‌های نفتی

صادرات گاز به پاکستان، امارات و هند

تکمیل بخشی از فازهای پارس جنوبی و افزایش صادرات میعانات گازی به میزان 500 هزار بشکه در روز

افزایش صادرات نفت خام به میزان یک میلیون بشکه در روز (بازگشت به مقدار سال 91)

حداکثر 50 میلیارد دلار درآمدهای ارزی نفت و گاز تا پایان سال 95 (از لحاظ ارزشی مشابه سال 92)

کاهش مشکل نقدینگی بنگاههای تولیدی به دلیل امکان گشایش اعتبارات مدت دار با بانک‌های خارجی

افزایش نقدینگی به 850 هزار میلیارد تومان

نرخ ارز در دامنه بین 3000 تا 3300 تومان حفظ خواهد شد.

نرخ تورم در دامنه 10 تا 15 درصد حفظ خواهد شد.

نرخ رشد اقتصادی به 4 درصد در پایان سال 95 خواهد رسید.

واردات افزایش یافته و تولید داخل در مضیقه بیشتر قرار می‌گیرد.

جریان اقتصادی خصوصی وابسته به دولت در قراردادهای خارجی دولت به خصوص در بخش انرژی منتفع خواهد شد.

ستاد تدابیر ویژه اقتصادی تعطیل و سیاست‌های اقتصاد مقاومتی مغفول واقع خواهد شد (ضربه پذیری کشور برای تحریم‌های احتمالی آتی افزایش خواهد یافت).

بخش سوم: مهمترین نقاط قوت اقتصادی برجام

بخش اقتصادی برجام در دو حوزه مثبت و قابل دفاع است:

1- رفع فضای روانی تهدید هسته‌ای ایران (عامل کارایی تحریم‌ها)

در صورت پیاده سازی موفق برجام فضای روانی و موثر ایجاد شده علیه ایران در خصوص اتهام سلاح هسته‌ای در عرصه جهانی از بین می‌رود. با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از کارایی تحریمهای ثانویه به دلیل همین موج روانی و همراهی سایر کشورها با تحریم‌های هسته‌ای بود، از بین رفتن زمینه این اتهام، به معنای کند شدن سلاح تحریمهاست. به عبارت دیگر انتظار می‌رود سایر رژیمهای تحریم از جمله تحریم‌های ثانویه تروریستی نتواند همانند تحریمهای هسته‌ای با تبعیت و همکاری سایر کشورها مواجه شود.

2- توقف دایره وسیعی از تحریم‌های موثر اقتصادی کشور

بخش قابل توجهی از تحریم‌های اقتصادی موجود به خصوص تحریم‌های آزار دهنده مرتبط با هسته‌ای (یا به تعبیر غربیها فلج کننده) در برجام متوقف می‌شود. با توجه به اهمیت موضوعی تحریمها، سهم تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای که در شکل زیر ارائه شده است، بیش از 95% ارزش کل تحریمهای اقتصادی موجود است که مفاد تمامی آنها به جز (1) دستور اجرایی 13599 (توقیف دارایی بانک مرکزی و بانکهای ایران)، (2) مقررات ITSR خزانه‌داری (تحریم پرداخت دلار) و (3) مقررات Patriot311 خزانه‌داری (تحریم دسترسی بانک‌های ایران به حسابهای کارگزاری در آمریکا) متوقف شده است.

همانطور که پیشتر بحث شد این توقف لزوما به معنای لغو نیست، بلکه بخشی از تحریمها به خصوص تحریمهای ثانویه کنگره امریکا تعلیق شده و بخشی نیز همانند دستور اجرایی 13382 به دلیل خارج شدن اسامی از فهرست تحریم متوقف شده است (علی رغم باقیماندن اصل زیرساخت تحریم).

دسته‌بندی تحریم‌های اقتصادی مرتبط با اشاعه

گرچه بخشی از تحریمها به شرح بخشهای گذشته در فواصل زمانی 8 و 10 سال بعد متوقف شده، اما بخش قابل ملاحظه و بیش از 90 درصد تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای در همان روز اجرا (احتمالا زمستان 94) متوقف خواهد شد. تحریم‌های ثانویه علیه بانک‌ مرکزی و بانکها‌ی تجاری ایران، تحریم‌های فروش نفت، تحریم‌های ثانویه در مورد سرمایه‌گذاری در بخش نفت، گاز و انرژی ایران و تحریم‌های ثانویه در مورد بخش حمل و نقل و شرکت کشتیرانی ایران از مهمترین تحریمهایی است که در روز اجرا متوقف خواهد شد. علاوه بر این تحریمهای اروپا در محورهای مهم نظیر روابط بانکی، خرید نفت از ایران و بیمه نفتکشها و بخش حمل و نقل ایران در روز اجرا تعلیق شده و همچنین خدمات سوئیفت برای بانک مرکزی، بانک ملی، بانک تجارت، بانک توسعه صادرات، بانک سینا، بانک رفاه، بانک صنعت و معدن و بانک ملت از روز اجرا مجددا برقرار خواهد شد (علی رغم اینکه اصل تحریم سوئیفت 8 سال بعد تعلیق خواهد شد).

از مهمترین تحریمهایی که در تقسیم بندی زیر نشان داده شده، به جز تحریمهای مرتبط با اقلام هسته‌ای، تسلیحاتی و دومنظوره، سایر تحریمها در روز اجرا متوقف خواهد شد.

محورهای تحریم‌ اقتصادی ایران

دستاورد مهم در توقف تحریم‌های فوق این است که بخش قابل توجهی از تحریمهای ثانویه آمریکا، صرفا هسته‌ای نیست و در واقع ترکیبی از دلایل از جمله حمایت از تروریسم و نقض حقوق بشر دارد و با این وجود طبق برجام متوقف می‌شود.

بخش چهارم: مهمترین نقاط ضعف اقتصادی برجام

شرایط و فرآیند رفع تحریم‌ها در برجام چند مخاطره جدی به همراه خواهد داشت:

1- بهانه‌گیری و بازگشت تحریم‌ها بعد از اجرای تعهدات ایران

همانطور که پیشتر توضیح داده شد، در ترتیبات برجام ایران شروع کننده و ریسک پذیر است. تحریمها بعد از اجرای کامل تعهدات ایران در روز اجرا متوقف خواهد شد و این توقف منوط به پایبندی ایران به تعهدات است. اما از آنجا که برخی از مفاد تعهدات ایران نظیر اجازه بازرسیها و دسترسیها به آژانس انرژی اتمی (بند 10 از ماده 15 ضمیمه 5 برجام) کمی نبوده و کاملا بسته به سلیقه و نظر آژانس اتمی دارد و از سویی با ممانعت فرمانده کل قوا مواجه است، امکان بهانه گیری طرف غربی از این فرآیند برای وادار نمودن ایران به تبعیت از رژیمهای بازرسی پروتکلی و فراپروتکلی فراهم است و در غیر اینصورت به راحتی میتواند بخشی یا همه تحریمها را طریق مکانیزم ماشه قطعنامه 2231 و یا اقدام یکجانبه عملیاتی کند. به عبارت دیگر خطر نرسیدن به روز کاهش تحریمها یا بازگشت مجدد (به دلیل ممانعت ایران از بازرسیهای نظامی و امنیتی) کاملا محتمل است. در چنین شرایطی صرفا بخش قابل ملاحظه‌ای از داشته‌های ایران برای مذاکرات بعدی از دست رفته است. جاش ارنست سخنگوی کاخ سفید در پاسخ به سوالی در خصوص اینکه چه تضمینی وجود دارد تا ایران اجازه دسترسی به سایت‌های نظامی خود را بدهد، گفت ایران مجبور است همکاری کند چرا که در غیر اینصورت تحریمها باز میگردد و در آن زمان امتیازات اساسی ایران (از کار انداختن  قلب راکتور اراک، برچیدن سانتریفیوژها و کاهش 8000 کیلوگرم ذخائر) نقداً اخذ شده و داشته‌های ایران برای مذاکره احتمالی بعدی بسیار کاهش می‌یابد.

2- بازگشت مجدد تحریم‌ها از ریل‌های موازی

الف) بازگشت از مسیر تحریمهای تروریسم و تحرکات منطقه‌ای

با توجه به ساختار تحریمهای موجود (از جمله دستور اجرایی 13224، 13608 و قانون CISADA)، خزانه‌داری، دولت و کنگره امریکا میتوانند به راحتی بخش قابل توجهی از نهادهای اقتصادی (به خصوص بانک مرکزی، شرکت نفت، شرکت کشتیرانی و برخی بانکهای تجاری) که اکنون از تحریم‌های هسته‌ای خارج شده‌اند را مجددا به بهانه پشتیبانی از سیاستهای منطقه‌ای ایران در موضوع محور مقاومت، سپاه پاسداران و نیروی قدس تحریم ثانویه کند.

در جلسه استماع کنگره آمریکا مورخ 23 جولای سناتور فلای صریحا از جان کری می‌پرسد که چنانچه مجددا بانک مرکزی ایران به دلیل پشتیبانی از تحرکات منطقه‌ای ایران توسط کنگره آمریکا تحریم ثانویه شد، آیا توافق نقض می‌شود؟ همچنین سناتور بن کاردین اعلام میکند که کنگره شواهدی از حمایت بانک مرکزی ایران از تحرکات تروریستی ایران دارد. با این وجود آیا تحریم این بانک نقض برجام محسوب نمی‌شود؟ جان کری پاسخ می‌دهد: «خیر. تحریمهای غیر هسته‌ای حتی علیه نهادهایی که طبق برجام از تحریمهای هسته‌ای خارج می‌شوند، مجاز است و نقض برجام نیست و این موضوع بارها در مذاکرات به طرف ایرانی تاکید شده است». در بخش دیگری از همین جلسه استماع، سناتور کاردین از وزیر خزانه‌داری آمریکا میپرسد اگر شواهدی مبنی بر استفاده ایران از درآمدهای نفتی برای فعالیتهای غیر هسته‌ای تحریم شدنی داشتیم، آیا امکان تحریم مجدد نفت ایران وجود دارد؟ جکاب لو در پاسخ به این سوال اظهار میدارد که در اینصورت تحریم امکان پذیر است و نقض برجام نیست.

ب) بازگشت از مسیر تحریم‌های نقض حقوق بشر

با توجه به برنامه جریان معارض داخلی در محدودسازی نهادهای اقتصادی وابسته به مقام معظم رهبری، امکان افزایش تحریم‌های ثانویه حقوق بشری در خصوص نهادهای اقتصادی وابسته به ایشان محتمل است. در حال حاضر برخی نهادهای وابسته یه ایشان بر اساس تحریمهای حقوق بشری از جمله دستور اجرایی 13553 تحت تحریم قرار دارد. لازم به ذکر است عملیات روانی اولیه از سوی برخی پایگاههای خارجی در خصوص لزوم تحریم ستاد اجرایی فرمان امام، بانک پارسیان و هلدینگ غدیر صورت گرفته است.

ج) بازگشت از مسیر تحریم‌های پولشویی

علاوه بر تحریمهای تروریستی و نقض حقوق بشر، امکان تشدید تحریم‌های ثانویه بانکی ایران از مسیر اتهام پولشویی فراهم است. وزارت خزانه‌داری آمریکا در سال 2012 بانکهای ایران را به عنوان «منطقه اولیه پولشویی» موضوع بخش 311 قانون پاتریوت قرار داد. طبق این مقررات بانکهای خارجی موظفند از ارائه حساب کارگزاری دلاری به بانکهای ایران خودداری کنند. علاوه بر این سازمان FATF هم ایران و کره شمالی را به عنوان کشورهای پولشویی کننده معرفی کرده و به تبع آن بانکهای بزرگ خارجی از برقراری روابط با ایران اجتناب خواهند کرد.

د) تحریم از مسیر غیر رسمی

علاوه بر تحریمهای نوشته، آمریکاییها تحریمهای نانوشته از مسیر دیپلماسی و همکاری با دولتها و شرکتهای خارجی را ادامه می‌دهند. کاهش قیمت نفت که یکی از این تحریمهای غیر رسمی است که ایده آن توسط مسئول سابق سازمان سیا ارائه شد و با همکاری ویژه عربستان و آمریکا عملیاتی گردید. به همین ترتیب امکان اعمال تحریمهای غیر رسمی به خصوص در محورهای تجاری، بانکی و بندری از سوی کشورهای خلیج فارس و متحدان آمریکا (به دلیل تحولات منطقه) وجود دارد.

3- عدم سرمایه‌گذاری خارجی به دلیل باقیماندن ریسک بازگشت تحریم‌ها

همانطور که در بخش‌های قبل بررسی شد، بخش عمده تحریم‌ها به صورت موقتی متوقف یا تعلیق میشود و همه تحریمها حتی تحریمهای شورای امنیت به سرعت قابلیت بازگشت پذیری دارد. در نتیجه تعلیق و بازگشت پذیری فوری تحریمها باعث می‌شود تا:

اولا سرمایه گذاری خارجی و بلندمدت به خصوص در بخش انرژی کشور واقع نشود و اندک سرمایه‌گذاریهای احتمالی نیز بیشتر به صورت انتقال منابع مالی و نه انتقال تکنولوژی باشد.

ثانیا روابط بانکی با بانک‌های بزرگ خارجی برقرار نشده و همچنان ریسک بازگشت تحریم‌ها مانع تعامل این بانک‌ها با بانک مرکزی و بانک‌های ایران شود.

*تهیه شده در مرکز پژوهش‌های اقتصادی امنیت ملی