سرویس جهان مشرق - در روز 17 اکتبر 2016 دولت عراق از آغاز عملیات نظامی برای بازپس‌گیری شهر موصل بعد از 6 ماه روند آماده سازی جهت این عملیات خبر داد. نیروهای عراقی طی حدود 100 روز درگیری‌های شدید موفق شدند کنترل بخش شرقی این شهر را از دست گروه تروریستی داعش خارج کنند. این گروه از روز 10 ژوئن 2014 موفق شد این شهر و شهرهای دیگر در استان‌های کرکوک و دیالی و صلاح الدین و الانبار را از دست دولت عراق خارج کند.

در روز 19 فوریه 2017 دولت عراق از آغاز مرحله دوم عملیات "ای نینوا در راهیم" برای بازپس‌گیری بخش غربی (ساحل سمت راست ) این شهر بعد از 3 هفته از زمان بازپس‌گیری کامل بخش شرقی آن در روز 24 ژانویه خبر داد.

ویژگی بخش غربی شهر تمرکز بالای جمعیتی و ساختمان‌ها و قدیمی بودن ساختمان ها و تنگ بودن کوچه‌ها است که امکان بیشتری برای استفاده از سلاح تک تیرانداز مهیا می کند و بعلاوه تحرک خودروهای زرهی وابسته به نیروهای نظامی عراق را با مشکلات بیشتری مواجه می‌کند.

به این ترتیب نیروهای عراقی خود را ملزم می‌بینند که وارد جنگ خیابانی با هزینه‌های بالا شوند، این در حالی بود که عناصر داعش اینگونه نشان داده بودند که در چنین جنگ‌هایی از مهارت بالا برخوردار هستند.

اهمیت آزادسازی بخش غربی موصل برای دولت و نیروهای عراقی

برای بررسی و درک دقیق عوامل متحرک در روند درگیری‌ها و سرنوشت آنها ، گزارش مزبور به بررسی اهمیت بخش غربی شهر موصل و موانع موجود در مسیر آزادسازی آن پرداخته است. بخشی از اهمیت موصل غربی در این است که مهم‌ترین مؤسسات دولتی نظیر ساختمان استانداری و شهرداری و ریاست دادگاه نینوا و مجتمع دولتی و مدیریت پلیس استان و مؤسسات دولتی دیگر از جمله کارخانه شکر و اردوگاه الغزلانی و فرودگاه موصل و تأسیسات زیربنایی دیگر در این منطقه قرار دارد. همچنین این اعتقاد وجود دارد که مقر فرماندهی گروه تروریستی داعش و مناطق کنترل و هماهنگی نیروها بعلاوه خانواده‌های فرماندهان آنها از زمان تسلط بر این شهر در این بخش از موصل باشند، چرا که این شهر به آخرین کانون استقرار نیروهای داعش در عراق تبدیل شده است.

بازپس‌گیری شهر موصل به عنوان دومین شهر بزرگ عراق از نظر تمرکز جمعیتی، در مسیر آزادسازی کامل اراضی عراق و باز پس‌گیری هیبت دولت و نیروهای مسلح  اهمیت بالایی برای دولت این کشور دارد. این موضوع به علاوه در سامان‌دهی اوضاع در مرحله بعد از پایان جنگ نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است ، چرا که باعث می‌شود عراق در درگیری‌های داخلی بین ساختارهای مختلف گرفتار نشود، چون موصل از تنوع بالای نژادی و فرقه ای برخوردار است و در هر لحظه امکان انفجار آن به علت درگیری قدرت و کسب منابع مختلف بین ساختارهای مردمی وجود دارد.

ارزیابی ها نشان می‌دهد که بین 600 تا 750 هزار نفر در بخش غربی شهر موصل زندگی می‌کنند. این تعداد از جمعیت ، نگرانی هایی را در روند عملیات ایجاد می‌کند که ممکن است درگیری‌های مذکور به بروز کشتار گسترده در میان ساکنان منطقه و قربانی شدن تعداد زیادی از غیرنظامیان منتهی شود.

اهمیت بخش غربی موصل برای داعش:

در روز 29 ژوئن 2014 ابوبکر البغدادی سرکرده داعش تشکیل "دولت خلافت اسلامی" را از یکی از بزرگ‌ترین مساجد شهر موصل اعلام کرد. وی سعی کرد در سخنانش، خود را حامی اهل تسنن معرفی کند.

از سوی دیگر تولید حبوبات در این شهر به اندازه یک سوم کل عراق است، علاوه بر اینکه موصل چندین چاه نفت را در خود دارد که منبع مالی بزرگی برای داعش به شمار می‌رود. این شهر همچنین موقعیت ویژه‌ای در مسیرهای تردد زمینی بین عراق و ترکیه در شمال و سوریه در غرب دارد. بعد دیگر این اهمیت مسیر ارتباط جغرافیایی شهر موصل با شهر الرقه پایتخت خودخوانده داعش در سوریه است.

داعش بعد از این که بخش شرقی موصل را از دست داد، بخش غربی این شهر به آخرین پناهگاه و آخرین شهر تحت سلطه داعش تبدیل شد. به این ترتیب مراکز فرماندهی و کنترل و مراکز بمب‌گذاری خودروها و کارگاه‌های صنایع نظامی و تسلیحاتی داعش بعلاوه خانواده های فرماندهان داعش و عناصر مبارز آن در این مناطق حضور دارند.

نیروهای شرکت‌کننده در جنگ

مقایسه بین موازنه‌های قدرت بین نیروهای مهاجم به موصل غربی و عناصر داعش مستقر شده در این شهر خارج از عرف نظامی به شمار می رود. محافل رسمی آمریکا تعداد عناصر داعش در بخش غربی شهر موصل را حدود 2 هزار نفر ارزیابی می کنند. این در حالی است که چندین برابر این تعداد نیروهای مهاجم هستند. یگان‌های نیروهای عراقی حاضر در این درگیری‌ها بالغ بر 54 هزار نفر ارزیابی شده است. همچنین 10 هزار نفر از نیروهای پیشمرگه کرد و 15 هزار نفر از نیروهای الحشد الشعبی بعلاوه 14 هزار نفر از عشایر سنی نیز در این جنگ حضور دارند. نیروهای آمریکایی نیز دحدود 5 هزار نفر و نیروهای چندملیتی غیر آمریکایی نیز 3600 نفر ارزیابی می‌شود.

البته دولت عراق و فرماندهان الحشد الشعبی اعلام کردند که هیچ نیروی خارجی مبارزاتی به استثنای عناصر مشاور در این عملیات حضور ندارند. همچنین فرمانده عملیات مشترک حضور نیروهای آمریکایی در عرصه میدانی این عملیات را تکذیب کرده است. این در حالی است که جیمز ماتیس وزیر جنگ آمریکا در جریان سفر به عراق در روز 20 فوریه اعلام کرد که ارتش آمریکا باید در عملیات مبارزاتی برای بازپس‌گیری باقی مانده موصل مشارکت داشته باشد. در همین رابطه از روز 26 دسامبر 2016 آمریکایی‌ها تعداد بیشتر از نیروهای خود را به موصل شرقی فرستاده اند.

موانع پیشروی نیروهای عراقی

مناطق مسکونی در بخش غربی موصل و خیابان‌های تنگ و کوچه‌های باریک یکی از بزرگ‌ترین موانع برای استفاده از خودروهای زرهی از سوی نیروهای عراقی است. تمرکز جمعیتی بالا امکان استفاده گسترده از آتش توپ‌خانه‌های دوربرد و خمپاره ها را می گیرد، علاوه بر این که وجود تعداد زیادی از ساکنان در منطقه جغرافیایی نسبتاً کوچک پیچیدگی‌های استفاده گسترده از جنگنده‌ها به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت نیروهای عراقی در بازپس‌گیری شهرها را افزایش داده است.

طرح نظامی بازپس‌گیری بخش غربی موصل ، حفظ جان غیرنظامیان و دارایی‌های خصوصی آنها و اموال عمومی و زیرساخت ها را جزو اولویت‌های خود قرار داده است .

دولت عراق اصرار دارد که تلفات غیرنظامیان در این عملیات نظامی کاهش پیدا کند ، لذا به صورت کلی از موشک باران هوایی استفاده نمی‌کند، چرا که می‌داند این حملات می‌تواند پیامدهای آسیب زایی برای ساختمان‌های قدیمی بخش غربی موصل داشته باشد که اکثریت این ساختمان ها را تشکیل می‌دهند. همچنین استفاده از موشک‌ها با قدرت تخریب بالا و بمب های لرزشی که پیش از این یکی از مهم ترین عوامل بازپس گیری شهرها بود، در این عملیات ممنوع شده است.

استفاده گسترده از موشک باران زمینی و هوایی مناطق غربی که مملو از جمعیت است ، باعث پدید آمدن روند گسترده خروج مردم از این شهر می‌شود که کنترل و حفظ امنیت آن فراتر از توانمندی‌های دولت عراق و سازمان ملل متحد است.

همچنین رود دجله که شهر را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم کرده، بعد از تخریب پل های ثابت آن به مانعی طبیعی شده که محور شمالی را از درگیری‌های بازپس گیری بخش غربی جدا کرده است. هواپیماهای ائتلاف بین‌المللی 5 پل موجود در این رودخانه را در روند آزادسازی بخش شرقی موصل هدف قرار داده بودند تا به اصطلاح خودشان جلوی امدادرسانی به داعش را بگیرند، اما این موضوع باعث شده بازسازی این پل ها در شرایط جنگی مشکل شود و نقظه امنی برای داعش در مناطق شمالی پدید آید. نیروهای عراقی برای اتصال دو منطقه می‌توانند از پل‌های شناور موقت استفاده کنند، اما این پل ها نیز در معرض حملات دشمن خواهد بود.

روند آزاد سازی موصل غربی

سایت مرکز مطالعات الجزیره نوشت: درگیریها برای آزادسازی بخش غربی موصل موفقیت های سریعی در بازپس‌گیری مناطق مختلف داشته تا اینکه در روز پنجم خود به مناطق مسکونی رسیده است. در این حمله جریان‌های مختلف از عملیات هجومی در جبهه‌های متعدد وارد عمل شدند. تمامی نیروهایی که در بازپس‌گیری بخش شرقی موصل حضور داشتند، در آزاد سازی منطقه غربی نیز مشارکت می‌کنند. همین موضوع باعث شده است این نیروها تجربه مبارزاتی پیش از دو سال را در اختیار داشته باشند.

نیروهای عراقی تمامی منافذ بخش غربی موصل را تحت محاصره کامل خود گرفته‌اند. در جبهه شمالی و شرقی یگان‌هایی از ارتش عراق به موازات سمت چپ ساحل دجله حضور دارند. در محور غربی نیز نیروهای الحشد الشعبی و یگان هایی از ارتش روند محاصره عناصر داعش را مستحکم کرده اند تا این نیروها راهی برای فرار نداشه باشند و روند امدادرسانی به آنها از مسیرهای الانبار و سایر شهرهای سوریه متوقف شود و آنها قدرت مانور کافی پیدا نکنند.

در محور جنوبی که محور حمله اصلی به این شهر است ، نیروهای هجومی وابسته به سرویس ضد جاسوسی و واکنش سریع پلیس فدرال عراق و یگان‌هایی از ارتش این کشور حضور دارند.

طی سه روز اول جنگ نیروهای عراقی موفق شدند برخی روستاها را در محور جنوبی آزادسازی کنند. این نیروها با رسیدن به فرودگاه موصل در 13 کیلومتری جنوب این شهر مهم‌ترین دستاورد نظامی و استراتژیک را محقق کرده و در روز 23 فوریه موفق شدند بخش هایی از این فرودگاه را تحت کنترل خود بگیرند و در نهایت آن را کاملا تحت سلطه خود گرفتند. آنها در ادامه پایگاه نظامی الغزلانی را که در امتداد فرودگاه موصل قرار داشت ، تحت کنترل خود گرفتند، این دو منطقه مبنای آغاز آزادسازی کامل بخش غربی موصل است. این مناطق مناطقی باز هستند که عناصر داعش قدرت مانور زیادی در برابر نیروهای مهاجم و حملات زمینی و هوایی آن ها ندارد.   

در روز 25 فوریه روند درگیری‌ها برای آزادسازی بخش غربی موصل از مناطق باز به مناطق مسکونی اطراف شهر در محور جنوبی وارد فاز تازه‌ای شد. در این مرحله نیروهای امنیتی عراق موفق شدند کنترل منطقه حی المأمون در جنوب غربی این شهر را در اختیار بگیرند. این منطقه اولین منطقه مسکونی بود که با استفاده از فرودگاه موصل و اردوگاه الغزلانی آزادسازی شدند.

هم‌زمان با آتش سنگین یگان‌های ارتش عراق مستقر در بخش دیگر رودخانه، پیاده ‌نظام و نیروهای واکنش سریع عراق موفق به رسیدن به منطقه الجسر الرابع ( پل چهارم) شدند. این اتفاق در روز 27 فوریه افتاد. آنها کنترل برخی ساختمان‌ها را در ورودی این منطقه در اختیار گرفتند تا بتوانند جای پایی برای نیروهای دیگر ایجاد کنند تا در موازات سواحل رود مسیر امنی را برای عبور خودروها به عمق شهر ایجاد کنند. تلاش برای بازپس‌گیری پل چهارم و آماده‌سازی آن برای عبور خودروها و استفاده از استحکامات مختلف از بخش شرقی و باز شدن جبهه شمالی باعث افزایش روند محاصره عناصر داعش در داخل محلات بخش غربی موصل شد.

 واقعیت‌های موجود نشان می‌دهد که نیروهای مهاجم عراقی موفق شدند طی روزهای اولیه جنگ با آزادسازی بخش غربی موصل قدرت مانور خود را افزایش داده و حلقه محاصره را برای تروریست‌های داعش تنگ تر کنند. این موضوع نشان می‌دهد که موازنه ها به نفع آنها در جریان است و ادامه این روند باعث شکست داعش خواهد شد.

گزینه های داعش همزمان با جنگ و پس از آن

سرکردگان داعش تلاش خواهند کرد از تمرکز بالای جمعیتی برای مانع‌تراشی در روند پیشروی نیروهای عراقی استفاده کنند و طول عملیات مبارزات را بیشتر کرده و پیروزی نهایی نیروهای عراقی را به تأخیر بیندازند تا شاید بتوانند جایگزینی برای نیروهای فرماندهی و مبارزان خود در دیرالزور یا شهرهای غرب الانبار پیدا کرده و آنها را به همراه خانواده‌هایشان به این مناطق منتقل کنند. انتظار می‌رود که دفاع داعش در این شهر شبیه دفاع از شهر سرت لیبی خواهد بود که عناصر مبارز ماهها جنگ های خیابانی و خانه به خانه را قبل از شکست نهایی و از دست دادن این شهر دنبال می کردند. همچنین تا حد زیادی می‌توان شهر عین العرب را در این زمینه مثال زد که مبارزات خیابانی تا چند ماه تحت پوشش حملات هوایی گسترده در آن جریان داشت.

در نهایت انتظار می‌رود که داعش شهر موصل را به صورت کامل از دست بدهد، البته مشخص کردن زمان این شکست مشکل است ، چرا که به دو عامل نامشخص مرتبط است، اول انگیزه های داعش و دوم واکنش نیروهای مهاجم در صورتی که این جنگ قربانیان زیادی داشته باشد.

در هر حال عناصر داعش بعد از اینکه شهر موصل را از دست بدهند و تنها چند شهر در غرب الانبار در اختیار آنها باقی بماند، گزینه‌های زیادی پیش روی خود نخواهد داشت: از جمله استراتژی‌های داعش برای مرحله آینده می‌توان به موارد و مراحل زیر اشاره کرد. 

اول: پس از مجموعه شکست‌هایی که داعش در شهرها و مناطق تحت سلطه خود بعد از آزادسازی تکریت در آوریل سال 2015 داشته، داعش استراتژی خود را بر اساس بیشترین روند فرسایشی منابع انسانی و تجهیزات نیروهای عراقی قرار داده است.

دوم: هم‌زمان با شدت گرفتن درگیری‌ها در بخش غربی موصل، داعش عملیات خود را در خارج از چارچوب جبهه‌های مبارزه متمرکز کرده تا بتواند شهرها و مناطق دوردست را هدف قرار دهد. این اقدام از طریق  بازگشت به روش جنگ های چریکی از طریق فعالسازی گروهک‌های خفته در شهرهای آزاد شده دنبال می شود.

سوم: داعش بر مناطق تحت سلطه خود در شرق سوریه و مناطق صحرایی و غرب و شمال غربی عراق متمرکز شده است ، اردوگاه‌هایی که طی سال‌های 2007 و 2014 نیز در آنها حضور داشته و مناطقی است که از لحاظ جغرافیایی با استان دیرالزور در آن سوی مرزهای سوریه ارتباط دارد.

چهارم: مناطق صحرایی آغاز حملات داعش به شهرهای کوچک و عقب نشینی از آن ها بعد از تحقق برخی اهداف خواهد بود. در این میان ممکن است کاروان‌های نظامی در مسیرهای زمینی بین شهری یا پادگان‌های نظامی هدف قرار گیرند یا حملات غافلگیرانه در بخش‌های مختلف صورت گیرد.

افق جنگ آزاد سازی موصل

تقریبا پایان جنگ موصل در بخش غربی آن به نفع دولت و ارتش عراق طی هفته های آینده قطعی به نظر میرسد. اما این به معنای پایان کار داعش در عراق یا پایان تهدیدات این گروه نیست. دولت مرکزی بعد از آزادسازی موصل با چالش‌هایی در رابطه با مدیریت این شهر و نحوه تقسیم قدرت بین طرف‌های متعدد عراقی مواجه خواهد شد.

دولت عراق برای خروج از دامنه درگیری‌های سیاسی و خشونت‌ها و مبارزات مختلف باید به پیروزی‌های نظامی خود اکتفا نکند ، بلکه با روش‌هایی که به داعش فرصت تسلط بر مناطق گسترده در عراق را می‌دهد ، مقابله کند. در مورد داعش با قطع و یقین می‌توان گفت که بعد از  شکست احتمالی در تمام شهر موصل و سایر شهرهای عراق آنها از هم نخواهند پاشید ، بلکه این انتظار وجود دارد که آنها عناصر مسلح خود را به روش‌های جدیدی در انجام حملات کشنده دعوت کنند تا شاید بتوانند بیشترین خسارت‌ها را در میان نیروهای امنیتی و ساکنان شیعه و سنی شهر های عراق به جای بگذارند. این اقدام طبعاً بعد از انتقال آنها به اردوگاه‌های صحرایی و جلب منابع مالی برای آنها امکان‌پذیر خواهد بود.

احتمالاً سرکردگان داعش پیش بینی از دست دادن تمامی شهرهای تحت سلطه خود در عراق را داشتند و اقداماتی را برای ایجاد مناطق پناهگاهی در آینده در دستور کار خود قرار داده و سلاح‌های سبک و متوسط برای ادامه فعالیت‌های خود از این پناهگاه‌ها به اندازه کافی ذخیره کرده‌اند.