به گزارش مشرق، ۱۲ شهریور ماه سالروز شهادت رئیسعلی دلواری و روز ملی مبارزه با استعمار انگلیس است. با شروع جنگ جهانی اول و حائز اهمیت بودن منطقه جنوب به لحاظ اقتصادی برای انگلیس و همچنین ضعف دولت ایران و حاکم نبودن آن بر منطقه جنوب فرصت مناسبی را برای انگلیسی‌ها فراهم کرد که به بهانه آشوب‌های جنوب و ناامن بودن جاده‌های تجاری جنوب، این منطقه را به جولانگاه نیروهای خود مبدل سازد.
انگلیس برای بالابردن اعتبار خویش در میان روسای عرب در دو سوی خلیج فارس و حفظ منافع تجاری خود و نیز محافظت از حوزه‌های نفتی خوزستان که دو میلیون لیره در آن سرمایه گذاری کرده بود، نیروهای خود را به آن سمت اعزام کرد. بوشهر با توجه به مرکزیتی که نسبت به شرق و غرب خلیج داشت، به عنوان کانون جبهه تدارکاتی انگلیس در جنوب قرار گرفت. آنان در راستای حضور استعماری خویش در بوشهر، علاوه بر رواج دائمی زبان انگلیسی به اقدامات دیگری نظیر تاسیس مراکز وسیع اقتصادی و سیاسی و همچنین تاسیس پادگان نظامی بزرگی با تعدادی سرباز و افسر هندی و انگلیسی مبادرت ورزیدند.
اقدامات مزبور با توجه به ذهنیت منفی ایرانیان نسبت به روس و انگلیس، نقض بی طرفی ایران در جنگ به حساب می‌آمد و سبب بروز واکنش و مخالفت‌های نیروهای ملی و مذهبی به حضور انگلیس در جنوب ایران شد. مخالفتی که خود را در لباس‌های گوناگونی نشان می‌داد.
در مجموع حضور استعماری انگلیس در جنوب چیزی نبود که روح آزادیخواه مردم آن خطه بتواند به راحتی در خود هضم کند و همین امر سبب ظهور افرادی در جنوب شد که رئیسعلی دلواری یکی از آنان است.
از این رو به گفتگو با سیدقاسم یاحسینی پژوهشگر تاریخ معاصر و نویسنده بوشهری کتاب "رئیسعلی دلواری" پرداختیم که در ادامه می‌خوانید:
ضمن عرض سلام و وقت بخیر. امروز سالروز شهادت رئیسعلی دلواری و روز ملی مبارزه با استعمارانگلیس است. به عنوان سوال نخست بفرمایید که انگیزه رئیسعلی دلواری از مبارزه با انگلیسی‌ها چه بود و چه هدفی را دنبال می‌کرد؟ برخی رسانه‌های انگلیسی در سال‌های گذشته عنوان کرده‌اند که مبارزات دلواری، ماهیت ضداستعماری و وطن‌خواهی نداشته است. بلکه به دلیل اینکه دلواری تاجر بوده و با انگلیسی‌ها اختلافات تجاری داشته اقدام به مبارزه با انگلیس کرده است.
یاحسینی: رئیسعلی دلواری در سال ۱۲۹۹ هجری قمری (۱۲۶۳ شمسی) متولد شد و در شوال سال ۱۳۳۳ قمری (۱۲۹۷ شمسی) و در سن ۳۴ سالگی به شهادت رسید. رئیسعلی از دوران نوجوانی انسان شجاعی بود و برای دفاع از خود در مقابل مخالفان ایستادگی می‌کرد که گاهی منجر به درگیری‌هایی هم می‌شد. با شروع جنبش مشروطیت در ایران، دلواری به مشروطه‌خواهان پیوست. او درک نسبی از انقلاب مشروطه داشت. البته نمی‌توانیم بگوییم که او به مفهوم واقعی مشروطه‌خواه عمیق بود، اما گرایش‌های مشروطه‌طلبانه داشت و از افراد طرفدار مشروطه در منطقه جنوب بود و از هواداران مشروطه نیز حمایت می‌کرد.
در اینجا لازم است به یکی از اشتباهات رایج درباره دلواری اشاره کنم. برخی عنوان کرده‌اند که رئیسعلی دلواری خان دلوار بود، در حالی که او پسر کدخدای دلوار بود؛ یعنی حتی پدرش هم خان دلوار نبود بلکه کدخدا بود. در سلسله مراتب فئودالیته در زمان قاجار، خان در راس بود و رئیس، کدخدا و مباشر بعد از آن قرار داشتند. پدر رئیسعلی دلواری کدخدا و بزرگ دلوار بود. نه او و نه پدرش هیچگاه خان نبودند.
رئیسعلی دلواری از دوران نوجوانی به امر تجارت اشتغال داشت و ارتباطات تجاری او با بحرین بود. آن زمان ارتباطات تجاری جنوب ایران با بحرین بسیار زیاد بود. دلواری از معادن تنگستان به بحرین گچ صادر می‌کرد و از بحرین چای، اسلحه و فشنگ وارد می‌کرد. پیش از آغاز جنگ جهانی اول، انگلیسی‌ها شبیخونی به یکی از کاروان‌های دلواری در دریا زدند که متعاقب آن درگیری به وجود آمد و نقطه آغاز رویارویی مستقیم دلواری با انگلیس بود.
ناگفته نماند که در خلال انقلاب مشروطه، رئیسعلی دلواری به زعامت آیت الله سیدمرتضی علم الهدی اهرمی در سال ۱۳۲۸ قمری به انگلیسی‌ها در بوشهر حمله کرد و بوشهر را از دست انگلیسی‌ها آزاد کرد و به تصرف درآورد. حمله دلواری بهانه‌ای برای اقدام بعدی نظامی انگلیس شد. انگلیسی‌ها یک ناو جنگی به اطراف بوشهر اعزام کردند، بوشهر را مجدد به اشغال خود درآوردند و نیروهای تنگستانی را از آنجا بیرون کردند.
آن کسانی که مطرح می‌کنند اختلافات مالی و تجاری دلیل درگیری بین تنگستانی‌ها و در راس آن‌ها رئیسعلی دلواری با انگلیسی‌ها بود، به لحاظ تاریخی درست نیست. نخستین درگیری‌ها پیش از جنگ جهانی اول و در دوره مشروطه و استبداد صغیر به وجود آمد که دلواری بوشهر را به فرمان آیت‌الله علم الهدی اهرمی تصرف کرد. این نخستین درگیری و اختلاف بین رئیسعلی دلواری و انگلیسی‌ها بود.
این منازعات و درگیری‌ها کمابیش تا جنگ جهانی اول ادامه داشت. با آغاز جنگ جهانی اول، انگلیسی‌ها در اروپا تحرکاتی انجام دادند که مداخله آشکار در امور داخلی ایران به حساب می‌آمد؛ با توجه به اینکه دولت ایران با شروع جنگ جهانی اعلام بی‌طرفی کرد. نقطه اوج این قضیه دستگیری دکتر لیسترمن سرکنسول‌گری آلمان در بوشهر و چند نفر از کارمندان شرکت تجاری وانکهاوس بود. این نقض آشکار بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول و مداخله انگلیسی‌ها در ایران و بوشهر بود. از این رو علما و خوانین ضدانگلیسی جنوب به تحریک و واکنش واداشته شدند.
رئیسعلی دلواری در راستای حفاظت از ایران و پشتیبانی از بی‌طرفی ایران و مبارزه با مداخله بیگانگان به همراه شیخ حسین خان چاه کوتاهی، زایر خضرخان اهرمی، خالو حسین بردخونی، خالو حسین دشتی و غضنفرالسلطنه برازجانی قیام کرد. این‌ها در بخش‌های مختلف منطقه بوشهر قیام کردند و نبرد مسلحانه‌ای را علیه انگلیسی‌ها رقم زدند.
عنوان شده است که انگلیسی‌ها در اسناد و گزارش‌های خود رئیسعلی دلواری را یک راهزن معرفی کرده‌اند. آن‌ها همچنین ذکر کرده‌اند که دلواری چون اهل معامله با انگلیسی‌ها نبود با آنان درگیر شده است.باتوجه به اینکه شما پژوهشی در اسناد داشته‌اید آیا چنین چیزی صحت دارد؟
یاحسینی: ببینید انگلیسی‌ها همواره تلاش داشته‌اند به ترور شخصیتی افراد بپردازند که نمونه‌های متعددی هم وجود دارد، اما در مورد رئیسعلی دلواری بنده موردی را پیدا نکردم که او را «راهزن» معرفی کرده باشند. البته ترور شخصیتی او در دستور کارشان بوده است.
انگلیس سعی می‌کند در گزارش‌هایش، مخالفان خود را راهزن، دزد و یا آدم روانی و غیرنرمال معرفی کند. دلیلش هم این است که ابتدا باید دشمن را ترور شخصیتی کرد و بعد ترور فیزیکی کرد. این ماجرا امروز هم ادامه دارد. آمریکایی‌ها ابتدا تهمت‌های عجیبی نسبت به یک فرد، ملت و یا کشور وارد می‌سازند و سپس در توجیه آن تهمت‌ها، عملکرد خود را تفسیر می‌کنند. به طور مثال در یکی دو دهه اخیر آمریکایی‌ها، ایرانی‌ها را محور شرارت و حامی تروریسم معرفی کردند و در پی همین اتهامات، اقداماتی انجام دادند.
اما واقعیت چیست؟ رئیسعلی دلواری نیازی به راهزنی نداشت. او تجارت خوب و پرسودی با بحرین داشت و در منطقه‌ای زندگی می‌کرد که ساحل داشت و می‌توانست از طریق ساحل و ارتباطات دریایی ثروت‌هایی را به دست آورد. تا آن جایی که بنده سراغ دارم گزارش مشخصی در اسناد انگلیسی‌ها دال بر راهزنی وجود ندارد و این بیشتر تهمتی است که منابع مخالف رئیسعلی در داخل کشور به او نسبت می‌دهند.
انگلیسی‌ها از همان ابتدا تشخیص داده بودند که دلواری یک فرد مبارز ضدانگلیسی است که باید حواسشان نسبت به او جمع باشد. براساس اسنادی که توسط انگلیسی‌ها منتشر شده و به زبان فارسی هم ترجمه شده است، آنان جاسوس‌های مختلفی در دلوار گماشته بوده بودند و گزارش تحرکات روزانه رئسیعلی دلواری را به کنسولگری انگلیس در بوشهر ارسال می‌کردند. اگر گزارش‌های اسناد انگلیسی‌ها بررسی شود، درخواهیم یافت که افرادی برای انگلیسی‌ها جاسوسی می‌کردند.
من تاکنون در سندی رسمی به راهزنی و سرقت اموال توسط رئیسعلی دلواری دست پیدا نکردم و عرض کردم متاسفانه این تهمتی است که نیروهای مخالف دلواری در داخل کشور به او می‌زنند و فکر می‌کنند که برای بزرگ کردن شخصیت مورد نظر خودشان باید شخصیت دلواری را مورد هجمه قرار دهند.
تمامی بزرگانی که نام آن‌ها برده شد سهم و حقی در مبارزات ضداستعماری داشتند و قرار نیست که برای بزرگ کردن یک نفر، دیگری را مورد هجمه و تهمت قرار داد. همه آن‌ها از ابتدا تا پایان جنگ نقش داشتند، البته رئیسعلی دلواری در چند ماه نخست جنگ به شهادت رسید و مابقی افراد تا پایان جنگ زنده بودند و به نحوی کم و بیش با انگلیسی‌ها به نبرد پرداختند و یا مانع از نفوذ انگلیسی‌ها به منطقه خودشان در بوشهر شدند.
برخی ادعا کرده‌اند که رئیسعلی دلواری تحت تاثیر و مورد حمایت فردی آلمانی به نام "ویلهلم واسموس" بود که این فرد به دلیل مخالفت آلمان با انگلیس تلاش داشت تا عشایر و بزرگان مناطق جنوب را علیه انگلیسی‌ها بشوراند. باتوجه به این موضوع نقش آلمان در مبارزات تنگستانی‌ها و رئیسعلی دلواری چه بود و آیا واقعاً دلواری تحت تاثیر و نفوذ واسموس بود؟
یاحسینی: ماجرا از این قرار است که انگلیسی‌ها چون به نیروهای بومی اعتقادی نداشتند، هرگونه حرکت ضدانگلیسی را به نیروهای اروپایی و آلمانی نسبت می‌دادند. اندیشه اروپامحوری و نژادپرستانه آن‌ها به گونه‌ای بود که باورشان نمی‌شد، نیروهای بومی بتوانند بدون اتکا به بیگانه علیه آن‌ها بجنگند.
وقتی به تاریخ معاصر ایران نگاه می‌اندازیم، تحریک‌کننده علیه انگلیسی‌ها ابتدا روس‌ها و سپس آلمانی‌ها هستند. اما حقیقت آن است که سال‌ها پیش از آنکه واسموس بخواهد به عنوان سرکنسول آلمان وارد منطقه بشود، رئیسعلی دلواری در خلال انقلاب مشروطه مخالفت و مبارزه خود را با انگلیسی‌ها شروع کرده بود. بنابراین کسانی که مدعی هستند، دلواری تحت تحریک و نفوذ واسموس بوده توجه ندارند که مبارزات ضدانگلیسی دلواری از سال‌های انقلاب مشروطه آغاز شده بود و آن موقع هنوز واسموسی در ایران وجود نداشته است.
بعدها انگلیسی‌ها برای اینکه دلواری را کم اهمیت نشان بدهند، حرکت ضداستعماری او را به بیگانه منتسب کردند و مدعی شدند که دلواری با دکتر لیسترمن سرکنسولگر آلمان در بوشهر، مکاتبه داشته است. البته دلواری از آنجایی که مبارز بوده و تلاش داشته از تمامی نیروها و پتانسیل‌های ضدانگلیسی در منطقه استفاده کند، با آلمانی‌ها ارتباطاتی داشته است. آلمان یکی از این پتانسیل‌ها و منابع علیه استعمارگری انگلیس بود.
دلواری با آلمانی‌ها ارتباطاتی داشته و نامه‌نگاریی‌هایی هم کرده است، اما اینکه از آن‌ها فرمان بگیرد صحیح نیست و اتفاقاً بلعکس است. دلواری به آن‌ها فشار می‌آورد که هرچه زودتر به انگلیسی‌ها در بوشهر حمله شود و بوشهر از اشغال انگلیسی‌ها خارج شود. کنسولگری آلمان در پاسخ به درخواست دلواری عنوان می‌کرد که اکنون زود است، موقعیت مناسبت نیست و شما به انگلیسی‌ها در بوشهر حمله نکنید. در نهایت در یک یورش ناگهانی و غافلگیرکننده انگلیسی‌ها به کنسولگری آلمان و شرکت وانکهوس حمله کردند و کارمندان شرکت وانکهوس را یکی از آنان خانم بود، دستگیر کردند. این اقدام منجر به قیام عمومی ضدانگلیسی شد.
سید عبدالحسین لاری یکی از هم عصران رئیسعلی دلواری و مبارز ضدانگلیسی بود که در لارستان داعیه برپایی حکومت اسلامی داشت. آیا ارتباط و مراوده‌ای هم بین دلواری با سیدعبدالحسین لاری وجود داشت؟
یاحسینی: بنده در پژوهش‌هایی که داشته‌ام به ارتباط مستقیمی بین رئیسعلی دلواری و سید عبدالحسین لاری دست پیدا نکردم. آیت الله لاری عنصر مخالف نفوذ و بقای انگلیس و ضداستعمار بود که در منطقه جنوب ایران و در لارستان فعالیت داشت. با توجه به این موضوع باید ارتباطاتی وجود داشته باشد، اما من به سندی که دال بر وجود ارتباط مستقیم باشد، دست پیدا نکردم.
البته آدمیت در کتاب خود مطالبی نقل کرده است که نشان می‌دهد آیت الله لاری کتاب و شمشیری برای دلواری ارسال کرده است. اما این کتاب رمان است و از وجه تاریخی و اسنادی قابل استناد نیست.
در کتاب‌هایی هم که درباره سیدعبدالحسین لاری نوشته شده است، مطلبی در خصوص وجود ارتباط بین او و دلواری نیامده است. اجمالاً باید گفت که حرکت ضدانگلیسی رئیسعلی دلواری مورد تایید سید عبدالحسین لاری بود.
یکی دیگر از رجل مذهبی هم عصر با رئیسعلی دلواری آیت الله برازجانی بود. ایشان چه نقشی در مبارزات ضدانگلیسی و همراهی با رئیسعلی دلواری داشت؟ آیا دلواری مورد هدایت و راهنمایی آیت الله برازجانی بود؟
یاحسینی: آیت الله شیخ محمدحسین برازجانی از روحانیون مبارز ضدانگلیسی بود که رئیسعلی دلواری ارادات بسیار خاصی نسبت به ایشان داشت. دلواری در نامه‌ای که به آیت الله برازجانی نوشته، ایشان را پیر و مراد خویش مورد خطاب قرار داده است که این نامه یکی از نامه‌های معروف دلواری است.
چند نفر در برابر استعمار انگلیس و برای مبارزه با استعمارگران فتوای جهاد دادند که یکی از آنان آیت الله برازجانی بود. آیت الله سید عبدالحسین لاری و آیت الله سید عبدالله بلالی بوشهری نیز از دیگر علمایی بودند که علیه انگلیس فتوای جهاد دادند. آیت الله برازجانی همچنین نامه‌ای به ژنرال کاکس کنسولگر انگلیس در خلیج‌فارس نوشت و سیاست‌های مداخله‌جویانه انگلیس در جنوب ایران را محکوم کرد که اقدام ضدانگلیسی مهمی بود. به دنبال صدور این نامه از سوی آیت الله برازجانی، دلواری نامه تشکر آمیزی خطاب به ایشان نوشت و ایشان را بسیار مورد تمجید قرار داد.
آیت الله برازجانی و رئیسعلی دلواری ارتباط بسیار نزدیکی با هم داشتند که از این ارتباطات یکی دو نامه در دست است که دلواری خطاب به آیت الله برازجانی نگاشته است.
پس از گذشت بیش از یک قرن از شهادت رئیسعلی دلواری، نحوه شهادت ایشان همچنان مبهم است. شما در پژوهش‌های خود به چه نتیجه‌ای در مورد نحوه شهادت ایشان دست یافتید؟
یاحسینی: همانطور که فرمودید اصل واقعه مبهم است و حداقل برای بنده هنوز مشخص نشده است فردی که رئیسعلی دلواری را به شهادت رساند، اجیر شده از سوی انگلیسی‌ها بود یا اینکه به دلیل اختلافات داخلی اقدام به کشتن دلواری کرد. ممکن است انگلیسی‌ها این فرد بومی را که احتمالاً اختلافاتی را هم از گذشته با رئیعسلی دلواری داشته است، اجیر کرده تا دلواری را به شهادت برساند؛ چرا که دلواری زمانی به شهادت رسید که در اوج مبارزات ضدانگلیسی بود. اگر انگلیسی‌ها اقدام به کشتن دلواری کرده باشند طبق سیاست خود به گونه‌ای عمل کردند که ردپایی هم از آنان به جای نماند.
من در کتابی که درباره رئیسعلی دلواری نگاشته‌ام، چند روایت موجود را در آنجا ذکر کرده‌ام؛ اما ان چیزی که مسلم است دلواری از پشت و از درون جبهه خودش تیر خورد و به شهادت رسید. همانطور که گفتم احتمال دارد که انگلیسی‌ها به جبهه همرزمان دلواری نفوذ کرده باشند. به هر حال نحوه شهادت دلواری بسیار پر رمز و راز است و هنوز هم مشخص نشده است که این فرد با چه انگیزه‌ای دلواری را که در اوج مبارزات ضدانگلیسی بود به شهادت رساند.
خوانین در آن دوره نقش مهمی در مدیریت مناطق جنوبی ایران داشتند. آیا خوانین هم در مبارزات ضداستعماری نقش داشتند و با رئیسعلی دلواری همراه بودند؟
یاحسینی: تا پیش از شروع جنگ جهانی اول، ۴ تا از خوانین مشهور منطقه بوشهر با یکدیگر و با رئیسعلی دلواری درگیری داشتند. گزارش‌های متعددی از درگیری‌های این خوانین و دلواری وجود داشته است. به طور مثال در یک مورد یکی از خوانین به سوی دلوار لشکرکشی می‌کند و دلواری مجبور می‌شود که به سوی کوه برود و در آنجا پناه بگیرد. همچنین گزارشی وجود دارد که دلواری به کمک آن خان به جنگ با خان چاه کوتاهی رفته است. به هر حال گزارش‌هایی از درگیری‌های خوانین پیش از شروع جنگ جهانی اول وجود دارد.
اما با آغاز جنگ جهانی اول، خوانین اختلافات خود را کنار گذاشتند و متحد ضدانگلیسی شدند و به غیر از دلواری که در ماه‌های نخست جنگ به شهادت رسید، تا پایان جنگ جهانی اول و اعلام صلح هسته مقاومت ضدانگلیسی به راه انداختند و ادامه داشت و به مدت ۴ سال نیروهای انگلیسی را چنان زمین‌گیر کردند که نتوانستند خود را به شیراز برسانند.
علاوه بر کتابی که خود نگاشته‌اید اگر بخواهید منابع دیگری را در خصوص رئیسعلی دلواری و دلیران تنگستان به خوانندگان معرفی کنید، چه کتاب‌هایی را معرفی می‌کنید؟
یاحسینِی: مهمترین کتابی که در مورد رئیسعلی دلواری منتشر شد، "دلیران تنگستان" نام دارد. این کتاب در واقع تاریخ - رمان است که محمدحسین رکن‌زاده آدمیت نوشته است. آدمیت نوشته‌های خود را ابتدا در سال ۱۳۱۰ در روزنامه کوشش به عنوان پاورقی به چاپ رساند که بعد در قالب کتاب منتشر کرد. این کتاب در آن زمان (دوره رضاشاه) سر و صدای زیادی به پا کرد و بسیار مورد استقبال مردم قرار گرفت.
۲ سال پس از انتشار کتاب "دلیران تنگستان"، آدمیت کتابی با عنوان "فارس در جنگ بین الملل" منشتر کرد که در این کتاب به مبارزات ضدانگلیسی دلواری و دلیران تنگستانی اشاره شده بود.
علی‌محمد فراشبندی نیز در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ کتاب‌های متعددی در مورد قیام رئیسعلی دلواری نوشت. از همه مهمتر در نیمه نخست دهه ۵۰، شادروان همایون شهنواز سریال دلیران تنگستان را نگاشت و به تصویر کشید که گفتمان مبارزه با انگلیس را در ایران رقم زد.
جا دارد که فیلم سینمایی و سریال جذاب و درجه یکی در مورد دلواری و قیام رئیسعلی دلواری ساخته شود.
به عنوان آخرین سوال بفرمایید که قیام دلواری چه تاثیری در حرکت‌های بعدی ضداستعماری در جنوب ایران داشت؟
یاحسینی: منطقه بوشهر در مبارزات ضداستعماری سابقه ۵۰۰ ساله داشته است. از زمان هجوم پرتغالی‌ها به جنوب ایران ما شاهد مبارزات ضداستعماری بودیم. تا امروز نیز که مبارزات ضدآمریکایی و ضداستعماری جریان دارد، مردم منطقه بوشهر در مقابله با آنان نقش‌آفرین هستند.
در جریان جنگ تحمیلی، رشادت‌های نادر مهدوی مردم منطقه بوشهر نقش مهمی در برابر دشمن خارجی و استکبار و استعمار (نیروی دریای آمریکا در خلیج فارس - جنگ نفتکش‌ها) داشتند. دلواری حلقه زنجیری است که جریان و افراد بسیاری در مقاطع مختلف در برابر انگلیس و آمریکا جنگیدند. رئیسعلی دلواری الگویی برای رزمندگان دفاع مقدس در مقابله با دشمن بعثی و آمریکایی در زمین و دریا بود.
جنوب ایران هرگاه که استکبار خواسته به آن حمله کند، مردانی از آن خطه در برابر آنان ایستادگی کردند. برخی از این مقاومت‌ها با پیروزی همراه بوده و برخی از مقاومت‌ها، منجر به پیروزی نشده است، اما آن عدم موفقیت‌ها الگویی برای مبارزات و مقاومت‌های دیگر شده است. مقاومت امروز مردم ایران ریشه در مقاومت گذشته دارد و باید از منظر تاریخی به مقاومت مردم ایران در برابر استعمار نگاه کرد.
۰۸:۳۵ - ۱۳۹۸/۰۶/۱۳
