سرویس جهان مشرق - اقدام دیوان عالی ترکیه برای لغو حکم موزه بودن بنای ایاصوفیه و تغییر کاربری این بنا به «مسجد» با واکنش های گسترده داخلی و خارجی مواجه شد.
این گزارش تلاش دارد، ابعاد مختلف این اقدام را بررسی کند.
** تاریخچه ایاصوفیه
پس از آنکه مسیحیت در سال ۳۱۳ میلادی در امپراطوری روم به رسمیت شناخته شد، «کنستانتین» امپراطور وقت روم در سال ۳۲۴ میلادی پایتخت امپراطوری را از «رم» به شهر «بیزانس» یا همان «استانبول» کنونی تغییر داد، اقدامی که نه تنها باعث از بین رفتن اهمیت شهر رم شد، بلکه اواخر قرن چهارم میلادی موجب شکل گیری دو امپراتوری مسیحی یکی روم غربی با مرکزیت شهر رم و دیگری روم شرقی با مرکزیت قسطنطنیه شد.
این وضعیت تا قرن پنجم میلادی ادامه داشت تا اینکه امپراطوری روم غربی به دست بربرهای ژرمن سقوط کرد و این راه را بر قدرت گیری روم شرقی و گسترش قلمرو آن هموار کرد.
کلیسای ایاصوفیه در سه مقطع تاریخی ساخته شد که مراحل اول و دوم آن خارح از بحث ماست. مرحله سوم ساخت این کلیسا به قرن ششم میلادی باز می گردد و بنای کنونی مربوط به همین مقطع است و به این جهت در میان مسیحیان اهمیت پیدا کرد، چون پس از سقوط روم غربی، قسطنطنیه به مرکز مسیحیت تبدیل شده بود و ایاصوفیه کلیسای مسیحیان دنیا محسوب می شد.
پس از فتح استانبول در سال ۱۴۵۳ اولین نماز جمعه در ایاصوفیه اقامه می شود و سلطان محمد رسما اعلام می کند، ایاصوفیه بعنوان مسجد مورد استفاده قرار خواهد گرفت. به این ترتیب، ایاصوفیه در دوره عثمانی تا سال ۱۶۱۶ مهمترین قلمرو دینی عثمانی محسوب می شد.
در سال ۱۹۳۱ و پس از تأسیس ترکیه نوین درب های ایاصوفیه به روی نمازگزاران بسته و با تصمیم «مصطفی کمال آتاتورک»، بنیانگذار ترکیه در سال ۱۹۳۴ به موزه تبدیل می شود.
اما حالا پس از ۸۶ سال بنا به دستور «رجب طیب اردوغان»، رئیس جمهور ترکیه این بنا دوباره به عنوان مسجد درب های خود را به روی مسلمانان باز می کند، اقدامی که واکنش ها و بازتاب های بسیاری به همراه داشت.
** جرقه بازگشایی دوباره مسجد ایاصوفیه
جرقه بازگشایی دوباره مسجد ایاصوفیه از حمله تروریستی نیوزلند در ۱۵ مارس سال ۲۰۱۹ و جان باختن ۵۰ نمازگزار زده شد، آنجا که «برنتون تارانت»، عامل جنایت، اینگونه مردم ترکیه را مورد خطاب قرار داده بود: «شاید بتوانید در کشورتان راحت زندگی کنید و به ساکنان شرق استانبول آسیبی نرسد، اما توصیه می کنم، به فکر زندگی در غرب استانبول و اروپا نباشید، چون شما را خواهیم کشت ... ما به استانبول می آییم، مساجد و مناره هایتان را ویران می کنیم ... ایاصوفیه را از مناره ها پاک و استانبول را دوباره مسیحی خواهیم کرد».
درپی این اظهارات، در فضای مجازی پویش هشتگ ایاصوفیه به راه افتاد که خواستار تبدیل آن به مسجد شده بود. خواسته ای که اردوغان با آن مخالفت و تاکید کرده بود، نباید وارد چنین بازی هایی شد، زیرا بازگشایی دوباره ایاصوفیه به عنوان مسجد بعد سیاسی نیز دارد.
اما اکنون می بینیم که اردوغان برخلاف دیدگاه گذشته اش اقدام به تغییر کاربری ایاصوفیه به مسجد کرده است. مهمترین اهداف اردوغان از این اقدام را می توان در موارد ذیل بررسی کرد:
یک: قدرت نمایی داخلی
اولین دلیل این اقدام اردوغان را باید در شکست حزب حاکم «عدالت و توسعه» در انتخابات شهرداری ها ملاحظه کرد. درخواست تبدیل موزه ایاصوفیه به مسجد و رد آن توسط اردوغان دقیقاً زمانی اتفاق افتاد که ترکیه خود را آماده انتخابات شهرداری های ۲۰۱۹ می کرد.
شکست در انتخابات استانبول این ذهنیت را در اردوغان و حزبش ایجاد کرد که دلیل بدست آمدن این نتیجه قهر سیاسی هواداران در استانبول و یکی از دلایل این قهر ایاصوفیه است، لذا اردوغان احساس کرد، برای جذب مجدد جریان های محافظه کار و اسلامگرای استانبول باید دست به اقدامی جدی بزند.
موفقیت نسبی در کنترل کرونا و بهبود نسبی شرایط فضای مثبتی را برای اردوغان ایجاد کرد تا از فرصت پیش آمده برای بازگرداندن طرفدارانش استفاده کند.
علاوه بر این، اردوغان با این کار نه تنها به استانبول که به تمام ترکیه نشان می داد، قدرت همچنان در دستان اوست. حال می توان درک کرد، چرا اردوغان رویارویی با اروپا، آمریکا و روسیه را به جان خرید تا بتواند پایه های خود در داخل را که در حال سست شدن بود، تحکیم کند.
این تنها اقدام اردوغان برای نمایش قدرت از دست رفته اش نبود، اصرار بر خرید اس - ۴۰۰ از روسیه و عملیات نظامی «چشمه صلح» در سوریه از دیگر اقدامات اردوغان شمرده می شد.
دو: قدرت نمایی خارجی
ترکیه در چند سال اخیر همواره تلاش کرده خود را رهبر جهان اسلام نشان دهد و همیشه بر سر این موضوع با عربستان در رقابت بوده، از دید اردوغان ایاصوفیه می توانست، یکی از پله های نردبان تحقق اهدافش باشد.
سه: واکنش به بد عهدی اتحادیه اروپا
از جهتی این اقدام اردوغان را می توان واکنش به بد عهدی اتحادیه اروپا ارزیابی کرد که سال هاست، به اردوغان وعده عضویت در اتحادیه را داده بود، تا اینکه «فرانسوا اولاند» ، رئیس جمهور پیشین فرانسه آب پاکی را روی دست اردوغان ریخت و در پارلمان اروپا اعلام کرد، اتحادیه اروپا جای مسیحیان است و تمام امیدهای اردوغان را به باد داد.
چهار: تلاش برای ارائه رویکرد جدید
اردوغان پس از ناکامی در پیوستن به اتحادیه اروپا نگاه به شرق را در پیش گرفت. اما وابستگی به اخوان المسلمین باعث شد، در دنیای عرب موفقیت زیادی کسب نکند، در واقع ترکیه با کشورهای مهم جهان عرب مانند مصر، عربستان، امارات مشکل دارد و روابط گرمش به قطر محدود می شود.
به نظر می رسد، اردوغان با این اقدام درصدد ارائه رویکرد جدیدی از اسلامگرایی است تا شاید روابطش را با اعراب ترمیم کند. اما به نظر نمی رسد، در این امر موفق باشد، چراکه بزرگ ترین مانع در مسیر وی همچنان اخوان المسلمین است.
پنج: احیای امپراتوری عثمانی
بُعد دیگر این اقدام اردوغان در تلاش برای احیای خلافت اسلامی و امپراطوری عثمانی قابل ارزیابی است. چون همه افتخارات ترکیه در امپراطوری عثمانی خلاصه می شود که هم در اروپا و هم در کشورهای عرب مسلمان نفوذ داشت، به همین دلیل است که ساعاتی پس از اعلام تبدیل ایاصوفیه به مسجد، اردوغان در اظهاراتی جنجالی، تبدیل دوباره ایاصوفیه به مسجد را شروعی بر آزادی مسجد الاقصی در بیت المقدس و گام بلند مسلمانان برای رسیدن به این هدف عنوان می کند.
به دلیل این اظهارات، صاحبنظران تاکید کنند، اردوغان نیز مانند آتاتورک درصدد احیای عظمت ترک هاست و از همان ابزارهای آتاتورک یعنی نهادهای دولتی و مهندسی اجتماعیِ بالا به پایین استفاده می کند تا جایگزین آتاتورک شود، لذا هدف اردوغان چیزی جز احیای امپراتوری عثمانی نیست.
شش: نشستن به جای آتاتورک
به نظر می رسد، اردوغان در رقابتی موهوم با آتاتورک دست به هر کاری می زند تا نامش را در تاریخ ترکیه ماندگار کند. این یکی از نظریاتی است که طرفداران بسیاری میان روشنفکران ترکیه دارد.
آنها براین باورند، حرکت آرام و خزنده اردوغان در مسیر پاک کردن نام آتاتورک و جایگزینی نام خود به عنوان رهبر و افتخار مسلمانان ترکیه و جهان است، به همین دلیل روزی نیست که مردم ترکیه خبر ساخت یا افتتاح پلی روی تنگه بسفر یا زیرگذر دریایی یا مترو زیر آبی و یا طرح مونوریل هوایی یا تله کابین از منطقه اروپایی به آسیایی به گوششان نرسد، از جمله طرح ساخت فرودگاه جدید استانبول که به گفته اردوغان بزرگ ترین فرودگاه دنیاست.
لذا تبدیل کاربری ایاصوفیه به مسجد تازه ترین اقدام در راستای هدف فوق قابل ارزیابی و به معنای نقض فرمان آتاتورک و قدرت نمایی در برابر کمالیست ها و دهن کجی به آنهاست.
هفت: فرار رو به جلو
سال های اخیر نشان داده، اردوغان برای سرپوش گذاشتن بر مشکلات داخلی از جمله مشکلات اقتصادی و منحرف کردن نگاه ها همواره سیاست فرار رو به جلو را پیش گرفته است، سرکوب روشنفکران، روزنامه نگاران، ناراضیان سیاسی و اقلیت های قومی در داخل و دخالت در بحران سوریه، عملیات نظامی در خاک سوریه، دخالت نظامی در لیبی در خارج گواهی بر این مدعاست و تازه ترین اقدام در راستای این سیاست تبدیل ایاصوفیه به مساجد است.
هشت: ارسال پیام به یونان و قبرس
از جهت دیگر اردوغان با این اقدام درصدد قدرت نمایی در برابر یونان و بخش مسیحی نشین قبرس نیز بود و با توجه به آنکه چندین مسجد در قبرس جنوبی و یونان به آتش کشیده شده و اختلافات آنکارا و آتن در این اواخر بر سر منابع گاز و نفت دریای مدیترانه و امضای قراردادهایی با اسرائیل در حوزه بالا گرفته، به نظر می رسد، اردوغان با تغییر کاربری ایاصوفیه پاسخ یونان و قبرس جنوبی را داده و بر ترکی و اسلامی بودن هویت استانبول پافشاری کند.
** واکنش های داخلی و خارجی
این اقدام اردوغان واکنش های بسیاری را در داخل ترکیه و در جامعه جهانی به دنبال داشت که مهمترین آنها را می توان در موارد ذیل بررسی کرد:
یک: ایاصوفیه چاره مشکلات اقتصادی نیست
یکی از اولین واکنش ها به اقدام اردوغان توسط کاربران توییتری در ترکیه رقم زده شد که از این اقدام دولت انتقاد کرده و نوشتند که ایاصوفیه نمی تواند حلال مشکلات اقتصادی کشور باشد، به عنوان مثال «الیف شافاک» نویسنده مطرح ترکیه در حساب رسمی خود نوشته بود که تغییر کاربری ایاصوفیه تصمیمی اشتباه است که براساس منافع سیاسی دولت اتخاذ شده است.
دو: قطبی سازی جامعه ترکیه
به عقیده ناظران، این امر بخشی از سیاست دولت اردوغان به منظور قطبی سازی جامعه و تبدیل ترکیه از کشوری لائیک به کشوری اسلامی است و این به معنای باز گذاشتن دست دولت در سرکوب معارضان و لائیک ها به بهانه ضدیت با اسلام است.
این درحالی است که منتقدان به اردوغان خرده گرفته اند که وی درحالی دم از اسلام و مسلمانی می زند که نشانی از آن ندارد، اگر غیر از این بود، چرا حرام بودن و ممنوعیت روابط آزاد جنسی از قانون اساسی ترکیه برداشته شده، همچنین پرورش خوک و فروش و مصرف گوشت خوک که اسلام آن را تحریم کرده است.
سه: ایجاد شکاف در جامعه
تبدیل کاربری ایاصوفیه به مسجد تنها با مخالفت های خارجی همراه نبود، بلکه در داخل نیز با مخالفت هایی از جمله از سوی کمالیست ها مواجه شد، قرار گرفتن لائیک ها و حتی علوی ها در کنار کمالیست ها نه تنها تقابل دولت و معارضان را تشدید خواهد کرد، به اختلافات داخلی جامعه ترکیه دامن زده و شکاف های موجود را تعمیق خواهد کرد.
چهار: اقدام به مثل کشورهای اروپایی
میزان واکنشی که تاکنون در قبال این جریان صورت گرفته، نشان دهنده عمق واقعی واکنش های درونی جوامع غیر مسلمان و مسیحی و نیز حجم واقعی تحریک تعصبات دینی نیست، لذا انتظار می رود، نه تنها واکنش به این اقدام استمرار داشته باشد، بلکه بر شدت و گستره آن نیز افزوده شود.
تحلیلگران تاکید می کنند، این اتفاق به اندازه ای تأثیرگذار است که رابطه آینده اسلام و ادیان دیگر را به کلی دگرگون و کیفیت این رابطه را به دو دوره ما قبل و ما بعد این رویداد تقسیم خواهد کرد، چون ایاصوفیه یک مکان عادی نیست و یکی از رموز و بلکه از مهمترین رموز جهان مسیحیت است و حساسیت خیلی زیادی نسبت بدان وجود دارد.
این موضوعی است که «شیرین پایزان» روزنامه نگار مشهور ترکیه نیز در پیام توییتری خود به آن اشاره کرده و نوشته که مسأله ایاصوفیه بهانه خوبی به دست اروپایی ها داد ... از این پس نمی توان به مساجدی که در کشورهای اروپایی به کلیسا تبدیل و یا میراث عثمانی که در این کشورها نابود می شود، اعتراض کرد.
پنج: استمرار و تداوم واکنش ها
اولین کشوری که به مسأله ایاصوفیه واکنش نشان داد، کشور یونان بود. «میچوتاکیس» نخست وزیر یونان اعلام کرد که تصمیم ترکیه برای تغییر کاربری ایاصوفیه اقدامی در جهت تضعیف روابط آتن و آنکارا است.
روسیه نیز با ادبیات نرم تری خواستار توجه دولت ترکیه در اتخاد این تصمیم به دیگر کشورها شده بود.
پاپ فرانسیس رهبر کاتولیک های جهان نیز به این اقدام واکنش نشان داد و در موعظه هفتگی خود در واتیکان ضمن ابراز ناراحتی از اقدام ترکیه، آن را اقدامی «ناامید کننده» توصیف کرد.
جو بایدن رقیب انتخاباتی دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا نیز از این اقدام اردوغان ابراز نگرانی کرده و خواستار منصرف شدن دولت ترکیه از این تصمیم شد.
این درحالی است که این اقدام ممکن است، ترکیه را تا مرز تحریم های اروپایی – آمریکایی پیش ببرد.
شش: تشدید مسلمان ستیزی در جهان
جغرافیای دینی دنیا در حال حاضر متحول و عمیقاً راستگرا و متعصب شده است، مسأله ای که علاوه بر بازتاب های دینی، دارای بازتاب های بزرگ سیاسی و اجتماعی و حتی رسانه ای نیز هست.
نئو راستگرایان دینی بالذات و کاملا در ضدیت با اسلام و مسلمانان قرار دارند و این موضوع تنها شامل مسیحیان نئو راستگرا نمی شود، بلکه در میان هندوها، بودایی ها، سیک ها و پیروان دیگر ادیان نیز داستان به همین کیفیت است.
لذا کارشناسان متفق القول اند که این اقدام اردوغان همه مسلمانان را در سرتاسر جهان تحت الشعاع قرار خواهد داد و نه تنها نگاه بدبینانه پیروان ادیان دیگر به اسلام و مسلمانان را تشدید خواهد کرد، بلکه بهانه ای برای تشدید سرکوب ها و خشونت ها علیه مسلمانان خواهد شد.
مضاف بر اینکه این مسأله به شکل گیری هسته های راستگرای قومی و ملی در اروپا که تمایلات تروریستی ضداسلامی خواهند داشت، کمک خواهد کرد و مهمتر آنکه هسته های نهفته موجود را که بر اساس گزارش ها هم اکنون در روسیه دوره نظامی می بینند، تقویت خواهد کرد.
** خلاصه سخن
از آنچه گذشت می توان نتیجه گرفت که طمع قدرت چنان در اردوغان شدت گرفته که درحال حاضر او را به اتخاذ هر تصمیمی و دست زدن به هر اقدامی وادار می دارد، حتی اگر این تصمیم و این اقدام بها و تاوان بسیار سنگینی چون به خطر افتادن موجودیت مسلمانان در جهان باشد.
این اولین بار نیست که شاهد چنین تصمیمات و اقدامات نابخردانه اردوغان هستیم، ۹ سال قبل در مدلی کوچک تر دیدیم که چگونه بلند پروازی ها و قدرت طلبی های اردوغان در قالب حمایت از گروه های تروریستی تکفیری چه بر سر سوریه و مردم سوریه آورد و همچنان می آورد.