به گزارش مشرق، مکتبخانهها که از همان دوره صدر اسلام شکل گرفتند یکی از مهم‌ترین نشانه‌ها و شاخص‌های فرهنگ و تمدن اسلامی بوده‌اند؛ چراکه در زمان شکل‌گیری مکتبخانهها در هیچ جای جهان، آموزش عمومی کودکان در این گستردگی مرسوم نبوده است. مکتبخانهها بیش از هزار سال و تا پایان دوره قاجار سهم اصلی آموزش مقدماتی کودکان ایرانی را برعهده داشتند.
بیشتر بخوانید:
روزگاری که پزشک نداشتیم چه می‌کردیم؟
اولین مدارس ابتدایی جدید در ایران در دوره محمدشاه و ناصرالدین شاه تاسیس شدند اما از دوره مظفرالدین شاه بود که احداث مدارس ملی به جریانی فراگیر بدل شد. اولین کتب درسی ابتدایی جدید هم در دوره ناصرالدین شاه منتشر شدند. اما استفاده از این کتب در مدارس از دوره مظفری آغاز شد.
کودکان در مکتبخانهها نخستین خواندنی‌های خود را تجربه می‌کرده‌اند و چه بسا پس از اتمام حضور در مکتب‌ها، کتاب و خواندنی‌های دیگر در دسترس نداشتند.
گرچه هزاران مکتبخانه به شکل مستقل و منفرد به فعالیت می‌پرداختند و نظارت و مدیریت متمرکزی در زمینه آموزش وجود نداشته اما شیوه و منابع آموزشی تا حد قابل توجهی در بسیاری مکتبخانهها مشترک بوده است.
مکتبخانهها متون درسی واحد نداشته‌اند و در فرهنگ‌ها و آیین‌های مختلف در هر منطقه کتاب‌های خاصی متداول بوده و همچنین هر کودکی می‌توانسته کتاب یا جزوه‌ای را که در خانه داشته برای مطالعه با خود به مکتب بیاورد.
کودکان آموزش را با خواندن الفبا و تهجی شروع می‌کردند. جزوه‌ای که تقریباً در تمام حوزه زبان فارسی (فراتر از ایران امروز) برای آموزش ترکیب حروف و اصوات به کار می‌رفته با این عبارات شروع می‌شده است:
هوالفتاح العلیم
بس مبارک بود چو فرّ هما
اول کارها به نام خدا
عبارات مذکور عمومی‌ترین و فراگیرترین واژه‌ها و شعری است که طی قرن‌ها، بسیاری از ایرانیان آموخته بودند. همین‌طور دعای «الهم یسر و لا تعسر» در آغاز بسیاری از این جزوه‌ها مربوط به قرون و مناطق مختلف دیده می‌شود.
پس از آن آموزش قرآن با جزوه «عم جز» آغاز می‌شده است. نسخه‌های خطی عم‌جزء که از دوران پیش از چاپ به جای مانده معمولاً عبارات هوالفتاح العلیم و ترکیب حروف و اصوات را هم در خود دارد. همین‌طور سوره حمد و آیت‌الکرسی هم که جزء جزو سی‌ام قرآن نیستند در این جزوه‌ها وجود دارد. در بسیاری از این جزوه‌ها پس از سوره حمد، سوره ناس آمده و سوره‌های جزو سی‌ام از آخر به اول دنبال هم آمده‌اند. برخی از این جزوات نیایش‌نامه‌ای به فارسی در پایان کتاب دارند.
جزوه قرآنی معمول دیگر پنجلهم (پنج الحمد) بوده که شامل پنج سوره حمد، انعام، کهف، سبا و فاطر بوده که با عبارت الحمد آغاز می‌شده‌اند.
پس از آموزش قرآن، آموختن متون فارسی آغاز می‌شده است. منابع فارسی مورد استفاده در مکتبخانهها چنان متنوع و گسترده بوده که فهرست آن از صد عنوان کتاب هم فراتر می‌رود.
اگر بخواهیم فراگیرترین و متداول‌ترین متن فارسی مکتبخانه را نام ببریم بی‌گمان باید از گلستان یاد کنیم. گلستان گرچه شاید با هدف متن آموزشی هم نوشته نشده باشد، خیلی زود به اصلی‌ترین کتاب تعلیمی تمدن فارسی زبان تبدیل شد. از قرن هشتم تا حتی قرن چهاردهم آموزش گلستان در مکتبخانه‌های مسلمانان شاید از چین و بنگلادش تا شمال آفریقا و شرق اروپا معمول بوده است.
یکی از متون مهم و فراگیر مکتبخانهها که خارج از ایران و همچنین در خراسان رواج فراوان داشته است، قاعده بغدادی نوشته شیخ احمد جامی است که یک کتاب فارسی‌آموز و راهنمای ترکیب حروف و اصوات برای کودکان بوده است.
به‌جز جزوه‌های عم‌جزو یا پنجلهم و تا حدی قاعده بغدادی و گلستان، متون درسی مکتبخانهها آزاد و متنوع بوده و در ادوار تاریخی و مناطق جغرافیای مختلف به اقتضاء شرایط و امکانات و همچنین تشخیص ملا و کودکان تغییر می‌یافته‌اند.
گونه‌های منابع درسی مکتبخانهها هم متنوع بوده از قصه‌های کودکانه (معروف به بچه‌خوانی) همچون شنگول و منگول و خاله سوسکه، تا کتاب‌های دینی، ادبی، تاریخی، اخلاقی، حماسی و ... .
پس از قرآن به‌عنوان مهم‌ترین متن درسی دینی مکتبخانهها باید از جزواتی به نام صد کلمه یاد کنیم که منتخب کلمات قصار امیرالمومنین علی(ع) از نهج‌البلاغه به همراه ترجمه فارسی آن بوده است. گرچه صد کلمه از کتاب‌های پر اقبال مکتبخانهها بوده نمی‌توانم با اطمینان بگویم آیا متن این جزوات واحد بوده و یا در شهرهای مختلف گزیده‌های متفاوتی از نهج‌البلاغه برای کودکان وجود داشته است. همچنین نمی‌دانیم گردآورده این کلمات کیست و مترجم آنها به فارسی چه کسی بوده است؟ مرحوم حاج شیخ عباس قمی در اواخر دوره قاجار شرحی به کتاب صد کلمه نوشته که برای نوجوانان مفید و گشاینده دشواری‌های متن بوده است.
یکی از مرسوم‌ترین متون فارسی در مکتبخانهها پنج‌گنج نام داشته که شامل پنج متن به نسبت ساده فارسی است. تدوین این جزوه با استفاده از متونی که در اصل آموزشی و کودکانه نبوده‌اند و استقبال فراوان از آن، می‌تواند مبنای بررسی دیدگاه‌های مرسوم در آن دوران درباره خواندنی‌های کودکان باشد. از این پنج متن یکی به نثر، یکی غزل و سه تا مثنوی است. کتاب پنج گنج که هنوز هم در پاکستان مرسوم است و مکرر چاپ می‌شود، حدود هفتاد تا صدوبیست صفحه دارد.
در این پنج متن، پندنامه عطار را می‌توان متنی دینی دانست چراکه به سلوک عملی، حکمت، اخلاق و سبک زندگی می‌پردازد. سبب عافیت، علامت‌های ابلهی، سبب ریختن آبرو، فواید خدمت، تعظیم مهمان، رعایت حال یتیم، صله‌رحم و ... از جمله بخش‌های این کتاب است.
این کتاب که در صحت انتساب آن به عطار نیشابوری تردید جدی وجود دارد، کتابی آموزشی است و خطاب‌های معلم به شاگرد در آن مکرر دیده می‌شود. منظومه کریما هم به سعدی منسوب است و ساختاری مشابه مثنوی قبلی دارد. منظومه نام حق کتابی فقهی درباره نماز و سایر احکام مورد نیاز کودکان است و ۱۷۰ بیت دارد. مبنای کتاب فقه اصل سنت است و نویسنده آن شرف بخارایی خراسانی عالم قرن هفتم است. رساله قاضی قطب نوشته محمد بن غیاث‌الدین کاشانی ترکیبی از فقه حنفی و فلسفه و روان شناسی است.
شرح‌هایی بر این کتاب نوشته‌شده است. محمودنامه مجموعه‌ای از شعرهای عاشقانه از محمود نیشابوری لاهوری مربوط به قرن دهم یا یازدهم است. در برخی نسخه‌های پنج گنج که در ایران مرسوم بوده به جای کتاب فقهی قاضی قطب، کتاب صدپند لقمان به نثر آمده است.
از جمله کتاب‌های مورد استفاده در مکتبخانهها کتب داستانی و شبه داستانی‌ای بوده که با نام عام بچه‌خوانی شناخته می‌شوند. بچه‌خوانی‌ها اوراق کم حجمی است که پس از فراگیری صنعت چاپ در صفحاتی محدود و بدون جلد و گاهی بدون صحافی، گاه با تصویر و گاه بدون آن به حیات خود ادامه دادند و اولین کتاب‌های کودک چاپی فارسی شدند و البته رواج آنها در مکتبخانه به چند قرن قبل از چاپ کتب در ایران باز می‌گردد.
از جمله آثار با محتوای دینی در میان این کتاب‌ها می‌توان به آثار و داستان‌های زیر اشاره کرد: عروسی رفتن حضرت زهرا(س)، مکتب رفتن حسنین(ع)، ضامن آهو، موسی و سنگتراش، خضر و الیاس، خلعت بخشیدن بهلول، دریدن شیر پرده حمید بن مهران را، آدم و حوا، توبه نصوح، سلطان جمجمه، عاشق شدن دختر مصری به حضرت علی‌اکبر(ع)، مناجات پیر خارکش، قصده مشکل گشا (حضرت مشکل‌گشا)، حدیث کسا و ... . البته باید بدانیم بسیاری از این داستان‌ها جنبه تاریخی و اسناد معتبر ندارند و ساخته‌هایی تخیلی برگرفته از ادبیات عامیانه هستند.
کتاب‌های عاشورایی همچون خزائن الاشعار، طوفان البکاء، جودی، قمری، جوهری، طریق البکا، ریاض الحسین و ... هم از منابع معمول در مکتبخانهها در قرن دهم به بعد بوده‌اند. حماسه‌های دینی همچون حمله حیدری باذل و حمله حیدری راجی، خاورنامه، کتاب ملافارغ و ... از دیگر متون مورد اشاره در میان خواندنی‌ها مکتبخانهها هستند.