به گزارش مشرق، در روزهای اخیر که مشکلات کم آبی و بی آبی خوزستان در نقاط مختلف این استان زرخیر ناشی از سو مدیریت ها از یک سو و کم بارشی بی سابقه در نیم قرن اخیر از سوی دیگر، نمود پیدا کرده، برخی فرصت طلبان و برخی ناآگاهان، با ایجاد موجی جدید علیه سد گتوند، تلاش کردند این افتخار مهندسی ایران را با منطقی ضعیف و جوسازی رسانه ای، عامل مشکلات امروز خوزستان بنامند؛ در حالی که وجود این سد عظیم، یکی از منابع اصلی تأمین آب این روزهای خوزستان است.
محمدعلی بنی‌هاشمی، عضو هیئت علمی و رئیس وقت موسسه آب دانشگاه تهران و متولی مطالعات علاج بخشی سد گتوند در یادداشتی به سرگذشت این سد پرداخته است.
متن این یادداشت بدین شرح است:
سد گتوند در ششم مرداد ماه ۱۳۹۰ افتتاح شد. قبل و بعد این تاریخ به دلایل و درجات مختلف این سد موضوع بررسی و مناقشه در فضای رسانه ای کشور بوده است. تا قبل از زمستان ۱۳۹۲ که آقای روحانی به عنوان رئیس جمهور جدید در سفر استانی خود وعده داد که یک تیم کارشناسی را مامور رسیدگی به موضوع کند، طرح مشکلات این سد، حداقل در استان خوزستان، تا حدودی یک مسئله امنیتی تلقی می‌شد.
از زمستان ۱۳۹۳ که پروژه بررسی راهکارهای رفع شوری مخزن سد گتوند تعریف شد، زمینه برای اوج گرفتن علنی مباحث مرتبط با این سد بیشتر از قبل فراهم شد. شرایط جدید بحرانی آب خوزستان در تابستان ۱۴۰۰ بهانه ای شده است که موضوع سد گتوند مجددا در رسانه ها و افکار عمومی مطرح شود.
شاید مرور خلاصه ای از آن چه در فرآیند انجام پروژه مذکور در موسسه آب دانشگاه تهران شاهد آن بودیم، برای روشن شدن افکار عمومی مفید واقع شود.
تعیین محور سد:
دستور کار مطالعات مشاورین آمریکایی هارزا (۱۹۶۷)، فرانسوی موننکو (۱۹۷۵) و کانادایی ایکرز (۱۹۸۲) امکان سنجی تولید انرژی برقابی از طریق احداث سدهای مختلف بر روی رودخانه کارون بوده است. لذا موضوع ساخت سد گتوند به طور خاص در دستور کار ایشان نبوده است که بخواهند محوری برای ساخت این سد تعیین کنند.
محور فعلی سدهای گتوند و گدارلندر (مسجد سلیمان) و چند محور دیگر که اجرایی نشده است، از جمله گزینه های پیشنهادی این مشاوران برای مطالعه بیشتر بوده است. لذا این گزاره که آمریکایی ها قبلا محل سد گتوند را ۱۴ یا ۲۰ کیلومتر بالاتر از محل فعلی تعیین کرده بودند، نادرست است. اصولا سطح مطالعات مشاوران پیشگفته در حد تعیین محور سد نبوده و صرفا محورهایی را به عنوان پتاسیل تولید انرژی برقابی، برای بررسی بیشتر، پیشنهاد کرده بودند.
محور فعلی سد گتوند در سال ۱۳۶۸ توسط مشارکت مشانیر- لامایر تعیین شده است. در آن زمان کارفرمای پروژه سازمان آب و برق خوزستان بوده است و از مشاور خواسته بود که به عنوان تخفیف در قیمت پروژه طراحی سد گدارلندر، که مشاور برنده آن شده بود، مطالعات اولیه سد گتوند را رایگان انجام دهد.
مطالعات مربوط به کیفیت آب سد گتوند متاثر از انحلال نمک های سازند گچساران:
در مطالعات مهندسان مشاور مشانیر-لامایر در سال ۱۳۶۸ به بحث انحلال نمک توجهی نشده است. صرفا در یکی از گزارش‌ها و در حد یک پاراگراف آمده است که با توجه به وجود دو معدن نمک که پس از احداث سد داخل مخزن قرار می گیرند، باید اثرات منفی احتمالی آن بررسی شود! این نکته تقریبا از همان ابتدای طرح موضوع سد گتوند، مورد اعتراض و انتقاد بخشی از فعالان دانشگاهی و زیست محیطی قرار می گیرد.
پیگیری‌ها همکاران دانشگاه شهید چمران اهواز و جناب عبداللهی استاد ارجمند منجر به این می شود که مدیرعامل وقت سازمان آب و برق خوزستان، جناب شمسایی در سال ۱۳۸۳ طی نامه ای به وزیر نیرو درخواست کند به این موضوع (شور شدن مخزن سد گتوند) رسیدگی شود. نهایتا وقتی در سال ۱۳۸۴ مدیر عامل سازمان آب و برق خوزستان مجری طرح گتوند می شود، دستور انجام مطالعات شوری مخزن را صادر میکند. در این زمان پیشرفت فیزیکی سد گتوند ۴۰ درصد بوده است.
از سال ۱۳۸۴ تا زمان افتتاح سد و چند سال پس از آن مطالعات مربوط به شوری مخزن و راهکارهای مقابله با آن به اشکال مختلف در داخل و خارج از کشور انجام می شود. شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران که از سال ۱۳۷۵ کارفرمای طرح بوده و مشارکت مهاب قدس- کوینه بلیه که از سال ۱۳۸۲ مطالعات مرحله دوم سد را از مشارکت مشانیر-کایتک تحویل گرفته بودند گزارش های مفصلی در خصوص این مطالعات فوق تخصصی منتشر کرده اند که ذکر آن از حوصله این نوشته خارج است.
آبگیری سد:
در مردادماه ۱۳۹۰ علی رغم مخالفت رسمی سازمان حفاظت محیط زیست و نامه سازمان بازرسی کشور مبنی بر خودداری از آبگیری سد تا زمان انجام مطالعات بیشتر، سد گتوند افتتاح می شود.
آب خروجی از نیروگاه:
علاوه بر اهمیت کیفیت آب تخلیه شده به رودخانه کارون، تاسیسات نیروگاه آبی سد گتوند به کیفیت و شوری آب حساس هستند. لذا از همان ابتدا یکی از خط قرمزهای مدیریت مخزن سد گتوند کیفیت آب خروجی از نیروگاه بوده است. شوری این آب در هیچ زمانی از حد مجاز بیشتر نبوده است. این ادعا که آب مخزن در حدی شور شد که باعث لطمه به تاسیسات نیروگاه آبی شد صحت ندارد.
تاثیر سد گتوند بر کیفیت آب کارون:
انحلال مقادیر قابل توجهی نمک از سازند گچساران و ورود آن به مخزن سد گتوند تاثیر منفی بر کیفیت آب این مخزن و در نتیجه آب تخلیه شده از این سد به رودخانه کارون داشته است.
این تاثیر در سالهای اول بیشتر بوده، به تدریج کاهش یافته و در سالهای پس از ۱۳۹۵ تقریبا به صفر رسیده است، البته میزان انباشت نمک در مخزن سد، دغدغه دیگری است که هنوز وجود دارد.
مطالعات موسسه آب دانشگاه تهران نشان داد که اگر سد گتوند ساخته نشده و در نتیجه نمک های داخل سازند گچساران حل نشده بود، کیفیت آب رودخانه کارون در محور سد گتوند ۲۵ درصد بهبود می یافت. این به معنای نقش ۲۵ درصدی سد گتوند در شوری کل رودخانه کارون نیست. بعد از سد گتوند عوامل متعدد زیادی موجب تنزل کیفیت آب کارون و افزایش شوری می شوند.
برخی همکاران وزارت نیرو هنوز این جمع بندی دانشگاه تهران در خصوص تاثیر ۲۵ درصدی سد گتوند در شوری آب رها شده از محور سد را قبول ندارند و بلکه مدعی بهبود کیفیت آب رودخانه کارون پس از احداث سد گتوند هستند.
در هر صورت وزارت نیرو اندازه گیریها و گزارش های قابل قبولی از تاثیر سایر عوامل بر کیفیت آب رودخانه کارون تهیه کرده اند که علاقه مندان می توانند به آنها مراجعه کنند.
پتوی رسی:
ایجاد پتوی رسی راه کاری بود که قبل از آبگیری ظاهرا به منظور کاهش نرخ انحلال و ورود نمک به مخزن سد طراحی و اجرا شده بود. بررسی این پتو در دستور کار مطالعات دانشگاه نبود. البته مشخص بود که این پتوی رسی از اول هم نمیتوانسته به عنوان سازه ای با دوام طراحی شده باشد و طراحان می‌دانستند که تخریب میشود.
نتیجه مطالعات موسسه آب دانشگاه تهران:
موضوع مطالعات دانشگاه بررسی راهکارهای رفع شوری مخزن سد گتوند بود. چند راهکار با اولویت های مختلف پیشنهاد شد، که علی رغم مصوبه نیم بند شورای عالی آب، در عمل توجهی به آنها نشد.
به عنوان نتیجه گیری جنبی و نه هدف اصلی مطالعات، به دو اشتباه ملی در گزارش اشاره شده است: «تعیین محور سد بدون انجام مطالعات کیفیت آب» و «آبگیری سد علی رغم مخالفت رسمی سازمان محیط‌زیست و نامه سازمان بازرسی کشور».
شایسته است توجه شود در طول انجام پروژه از سال ۶۸ تا ۱۳۹۰ کارفرما و مشاور طرح تغییر کردند. در مجموع مدیران و مهندسانی که مشکلات پروژه به آنها به ارث رسید سعی و ابتکار قابل تقدیری برای ارائه راهکار انجام داده‌اند. بررسی‌های دانشگاه نشان داد که نظیر چنین مشکلی در هیچ پروژه دیگری در دنیا وجود نداشته و راه‌حل مهندسان طراح سد در خصوص تعبیه خروجی‌های مختلف در ۵ تراز، کاملا ابتکاری و نو بوده است.