سرویس جهان مشرق _ تحولات پرشتاب افغانستان بسیاری از کشورهای منطقه و جهان را در سیاست خارجی خود دچار سردرگمی کرده است. یکی از کشورهایی که به دنبال تدوین استراتژی جدید خود در سایه تحولات کنونی افغانستان بر آمده، ترکیه و رئیس جمهور آن رجب طیب اردوغان است. در همین رابطه اردوغان آمادگی خود را برای میزبانی از رهبران طالبان و مذاکره با آنها در خصوص تمامی مسائل فیمابین از جمله در زمینه استمرار حضور نیروهای نظامی ترکیه در افغانستان اعلام کرده است. این در حالی است که طالبان در بیانیه ای که دیروز منتشر کرد، حضور تمامی نیروهای خارجی در این کشور را رد کرده است.
آنکارا از حدود دو ماه پیش با هماهنگی آمریکایی‌ها همچنان به دنبال گسترش فعالیت‌های نظامی خود در جهت حمایت از امنیت فرودگاه بین المللی کابل بعد از خروج نیروهای ائتلاف است. مقامات آنکارا که پیش از این روی خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان و تعامل با دولت اشرف غنی حساب کرده بودند، مذاکراتی را با آمریکایی‌ها در خصوص حضور نظامی خود در این کشور انجام دادند. آنها تصور می‌کردند به این ترتیب می‌توانند امتیازات دیپلماتیکی از واشنگتن دریافت کنند.
در همین رابطه ترکیه اعلام کرده است که مسئولیت حفاظت از فرودگاه کابل را با چند شرط می پذیرد. رجب طیب اردوغان دوشنبه در کنفرانس مطبوعاتی بار دیگر از مأموریت تامین امنیت فرودگاه کابل بعد از خروج نیروهای نظامی آمریکا از افغانستان خبر داده و گفت که این موضوع به شرطی است که آمریکا با برخی شروط مشخص آنکارا موافقت کند.
اردوغان تاکید کرد که اولین شرط ترکیه این است که آمریکا در مناسبات دیپلماتیک خود در کنار ترکیه باشد و شرط دوم این است که امکانات لجستیک خود را در اختیار ترکیه قرار دهد و در صورتی که مشکلات جدی در خصوص مسائل مالی و اداری پیش بیاید، آمریکایی‌ها حمایت‌های لازم را از ترکیه انجام دهند.
اهمیت حوزه افغانستان برای آنکارا
واقعیت این است که تحولات افغانستان از چند منظر برای ترکیه حائز اهمیت است.
الف: آنکارا تلاش دارد با تسلط بر راهبرد سیاست خارجی دولت جدید طالبان در افغانستان، اهرم فشار بر رقبای منطقه‌ای خود از جمله روسیه، چین، ایران و حتی عربستان را در آسیای مرکزی تقویت کند. اردوغان به خوبی بر اهمیت سوق الجیشی افغانستان در جغرافیای روسیه و چین و همچنین بر نقش این کشور بر پاکستان به عنوان یکی از متحدان عربستان سعودی واقف است. آنکارا معتقد است تاثیر گذاری بر راهبرد سیاست خارجی طالبان، ترکیه را به دست برتر در مناسبات منطقه‌ای در تعامل با رقبای سنتی خود می‌رساند و در ابعاد مختلف برای این کشور حائز اهمیت است.
ب: نکته دوم روند حضور آوارگان افغانی در خاک ترکیه است که از مدتی پیش آغاز شده و در نتیجه تسلط طالبان بر تمام مناطق این کشور با گسترش قابل توجهی مواجه خواهد شد. در حالی که ترکیه در حال حاضر با حضور ۶ میلیون آواره ازکشورهای عراق و سوریه مواجه است، اضافه شدن افغان‌ها به این لیست خشم افکار عمومی ترک ها نسبت به فرسایش منابع انسانی این کشور به نفع آوارگان خارجی را به دنبال داشته و برخی جریان‌های مخالف دولت از این حربه برای گسترش اعتراضات و انتقادات ضد حاکمیت اردوغان استفاده کرده و اعتراضاتی را به راه انداخته‌اند. نظرسنجی‌های موجود نشان می دهد بیش از سه چهارم مردم ترکیه مخالف حضور آوارگان خارجی در این کشور هستند و معتقدند که آنها باید به کشورهای خود بازگردند.
از سوی دیگر هنوز مشخص نیست که تعامل دولت‌های آمریکا و ترکیه با تحولات جدی در افغانستان بر پایه نوعی هماهنگی استوار است یا اردوغان نگاه مثبتی نسبت به تحرکات سیاسی آمریکا در این عرصه ندارد. این موضوع در سایه مواضع دوگانه شخصیت‌های دولتی در خصوص انتقاد از تبدیل شدن این کشور به اتاق انتظار و در عین حال استقبال از مذاکرات با آمریکا در خصوص شرایط افغانستان، ماهیت این مناسبات را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است.
گرچه هدف واقعی دولت ترکیه در بهره‌برداری از آوارگان افغان در راستای منافع این کشور کاملا مشخص نیست، اما به نظر می‌رسد این کشور با چالش جدی در این زمینه مواجه شده است. این در حالی است که یکی از دلایل گسیل شدن افغان‌ها به ترکیه اعلام دولت آمریکا مبنی بر این نکته است که درخواست شهروندی این کشور توسط افغان ها باید در دولتی ثالث انجام شود و بیشتر افغان‌ها حضور در ترکیه به این منظور را بهترین گزینه خود ارزیابی می کنند.
در همین راستا در حالی که دولت این کشور معتقد است برنامه های راهبردی خود را بر اساس منافع ملی دنبال می‌کند، اما برخی شخصیت‌های منتقد دولت از تسلیم شدن اردوغان در برابر مطالبات و دیکته‌های واشنگتن خبر می‌دهند. «فکری ساغلار» وزیر اسبق فرهنگ ترکیه در حساب توییتری خود، دولت اردوغان را به تسلیم شدن در برابر دیکته‌های بایدن و باز کردن درهای ترکیه به روی مهاجران افغان متهم کرد.
وی ابراز نگرانی کرد که احتمالاً یک طرح محرمانه مورد توافق واشنگتن و آنکارا برای استفاده از این آوارگان در ماموریت‌های سری و خطرناک در افغانستان یا دیگر مناطق دنیا وجود دارد. درست مانند اتفاقی که در مورد آوارگان سوری رخ داده و تعدادی از آنها به جنگ در لیبی یا جنگ در قره باغ منتقل شدند. البته نظام حاکم بر ترکیه در شرایط کنونی و در نتیجه موقعیتی که در انتخابات متوالی طی بیش از دو دهه گذشته به دست آورده، اهمیتی به منتقدان خود نمی‌دهد.
دولت ترکیه در گذشته نیز نشان داده که امکان استفاده مالی از اهرم آوارگان را برای خود تدارک دیده است. آنکارا در همین رابطه حدود ۶ میلیارد یورو پول از اروپا درخواست کرد تا مانع از عزیمت آوارگان سوری به کشورهای اروپایی شود. این در حالی است که گفته می‌شود عواید مالی آنکارا از قاچاق مهاجران طی سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۷ بالغ بر۳ میلیارد دلار بوده است و در این مدت یک و نیم میلیون نفر از ترکیه عازم اروپا شده اند.
از سوی دیگر کارشناسان منتقد حضور مهاجران افغان در خاک ترکیه اعتقاد دارند که ابهام در گرایش‌های این افراد و احتمال همراهی آنها با القاعده و داعش و طالبان می‌تواند زیرساخت های امنیتی ترکیه و بافت اجتماعی و سیاسی این کشور را به مخاطره بیندازد.
ج: سومین بعد اهمیت حوزه افغانستان در سیاست‌گزاری‌های آنکارا در خصوص استراتژی نظامی منطقه‌ای اردوغان طی سالهای اخیر است که برپایه حضور نظامی در برخی کشورهای همسایه و منطقه طراحی شده است. همین موضوع بود که ترکها را به مذاکره با آمریکا در خصوص حضور نیروهای این کشور در خاک ترکیه واداشته و محور اصلی مذاکرات احتمالی با طالبان در آینده خواهد بود.
د: ترکیه بعد از ائتلاف راهبردی با ایدئولوژی فرامنطقه‌ای اخوان المسلمین تلاش دارد توجه طالبان را نیز به خود جلب کند. در همین رابطه اردوغان در ۲۰ جولای گذشته همزمان با پیش‌بینی مذاکرات احتمالی با طالبان تاکید کرد که اختلاف نظری بین ترکیه و دیدگاههای ایدئولوژیک طالبان وجود ندارد. ترکها در این عرصه به دنبال استفاده از پتانسیل کشور قطر به عنوان یکی از مهم‌ترین متحدان منطقه ای این کشور برای تاثیرگذاری بر رویکرد سیاست خارجی طالبان در حاکمیت آینده افغانستان هستند. به همین علت اردوغان پیش از این نیز با شیخ تمیم امیر قطر که میزبان هیئت طالبان هستند تماس گرفته و تلاش کرده بود به مناسبت‌های مختلف از جمله در مذاکرات میان دولت افغانستان و طالبان خود را وارد این عرصه کند.
ابهام در افق سیاسی منطقه
گرچه طالبان سابقه حاکمیت بر افغانستان را دارند، اما رویکرد جدید طالبان به عنوان جریانی متفاوت از سالهای گذشته پیچیدگی های تعامل با این گروه در راهبرد سیاست خارجی کشورهای منطقه را دوچندان کرده و همین موضوع افق مناسبات منطقه‌ای را با ابهام جدی مواجه کرده است.
در سایه گسترش حضور نیروهای طالبان در افغانستان، آمریکا روند خروج نظامیان خود که قرار بود تا پایان آگوست انجام شود را تسریع کرده است. در همین راستا نگرانی‌هایی از سقوط فرودگاه کابل به دست عناصر طالبان در محافل آمریکایی و ترکی وجود دارد. لذا ترکیه سیاست فرار رو به جلو در تعامل با تحولات افغانستان را در پیش گرفته و اردوغان از آمادگی آنکارا برای گفتگو با طالبان خبر داده و ابراز امیدواری کرد که امکان رسیدن به توافق در این گفتگوها وجود دارد. این در حالی است که طالبان هفته گذشته حضور نظامی خارجی برای حفظ امنیت فرودگاه کابل را رد و آن را نوعی اشغالگری توصیف کرد که با واکنش این گروه مواجه خواهد شد.
گرچه واکنش کشورهای مختلف نسبت به تحولات افغانستان با یکدیگر متفاوت است و در سایه سکوت برخی دیپلمات‌های منطقه‌ای، بعضی کشورها تلاش دارند خود را به عرصه تحولات افغانستان تحمیل کنند، اما به نظر می‌رسد نقطه مشترک تمامی محافل سیاستگزاری در دنیا ابهام و تردیدی است که نسبت به آینده مواضع حاکمیتی دولت جدید طالبان در این کشور دارند. موضوعی که می‌تواند لیست جدیدی از دوستان و دشمنان کابل را طراحی کرده و مبنای اعلام موضع کشورها در خصوص تحولات افغانستان باشد. حل این ابهام نیز تنها به اکسیر زمان نیاز دارد.