سرویس دیدگاه مشرق* - انتخابات پارلمانی عراق 18 مهرماه سال جاری با مشارکت 41 درصدی مردم برگزار شد. این انتخابات برخلاف روند گذشته هم ازنظر حوزه‌های رأی‌گیری و هم ازنظر وجود آرا تفاوت محسوسی با انتخابات گذشته داشت. برخلاف انتخابات گذشته این بار تعداد حوزه‌های انتخاباتی به 83 اداره انتخاباتی رسیده بود و شیوه انتخاب افراد نیز به‌صورت مستقیم و برحسب جمعیت بین 3 تا 5 کرسی به هر استان اختصاص داده‌شده بود. از 40 میلیون نفر جمعیت عراق، 25 میلیون نفر واجد رأی بودند که 22 میلیون نفر در سامانه انتخاباتی ثبت‌نام کرده بودند و چیزی نزدیک به 9 میلیون و 77 هزار نفر برای انتخاب 329 نماینده پارلمانی مشارکت کردند. انتخابات این دوره در دو نوبت انجام شد؛ یک نوبت در روز جمعه و مختص به نیروهای امنیتی و متصدیان انتخابات بود و نوبت دوم در روز یکشنبه که عامهٔ مردم در آن مشارکت داشتند.
نتایج انتخابات
هرچند نتایج انتخابات عراق به‌طور رسمی اعلام‌شده و کمیسیون مستقل انتخابات آن را تأیید کرده، اما اعتراض‌های حزبی در کنار اعتراض‌های مردمی نسبت به تقلب در انتخابات منجر به این شده که این کمیسیون نتایج را به‌صورت نهایی اعلام نکند و آن را قابل‌تغییر بداند. اما نتایجی که تاکنون اعلام‌شده بر اساس موارد ذیل است:
1- "جریان صدر" ۷۳ کرسی؛
2- "تقدم " به رهبری محمد الحلبوسی، رئیس پارلمان ۳۷ کرسی؛
3- ائتلاف "دولت قانون" به رهبری نوری مالکی، نخست‌وزیر سابق ۳۴ کرسی؛
4- حزب "دموکرات کردستان عراق" به رهبری مسعود بارزانی ۳۲ کرسی؛
5- ائتلاف "الفتح" به رهبری هادی العامری ۱۷ کرسی؛
6- "اتحاد میهنی کردستان" به ریاست بافل طالبانی ۱۶ کرسی؛
7- ائتلاف "عزم" به رهبری خمیس الحنجر ۱۴ کرسی؛
8- "ائتلاف قوی الدولة"(شامل جریان حکمت ملی به ریاست عمار حکیم و ائتلاف النصر به ریاست حیدر العبادی) ۴ کرسی؛
9- "نمایندگان مستقل" ۴۰ کرسی؛
10- جریان "تشرینی ها" 9 کرسی.
تقلب در انتخابات
آن چیزی که اکنون در عراق با عنوان تقلب منجر به اعتراض مردم و برخی جریان‌های سیاسی شده بحث تقلب به‌صورت سیستمی است. زیرا بر اساس اطلاعات موجود نرم‌افزار انتخابات از کشور آلمان و سِرور آن در کشور امارات مستقر بوده است. استقرار نرم‌افزار و سِرور در خارج از عراق منجر به این شده که بسیاری این بحث را مطرح کنند که تقلب در انتخابات در سطح گسترده‌ای صورت گرفته است. از سوی دیگر برخی جریان‌ها حضور ناظران سازمان ملل را عامل اصلی تقلب در انتخابات می‌دانند. زیرا این ناظران که تعداد آن‌ها چیزی نزدیک به 300 نفر بوده است، به‌صورت غیرمستقیم در نتایج انتخابات از طریق حمایت از برخی جریان‌ها و افراد خاص تأثیرگذار بوده‌اند. اما آن چیزی که اکنون واضح و روشن است این است که با توجه به مستقر بودن سِرورهای انتخاباتی در امارات این امر محتمل است که دست‌کاری‌ها و تغییر نتایج زیادی درنتیجه انتخابات صورت گرفته است و این تغییر نتایج بیشتر در افزایش آراء احزاب وابسته به آمریکا و کاهش آراء جریان‌های مقاومت بوده است.
فرصت‌ها
صرف‌نظر از نتایج اعلام‌شده، این انتخابات از چند منظر دارای فرصت بود که برخی از موارد آن به شرح ذیل است:
1- یک ثبات امنیتی در این انتخابات حکم‌فرما بود که تأمین امنیت آن توسط نیروهای امنیتی عراق و به‌ویژه حشدالشعبی صورت گرفت. دفع تهدیدات تروریستی هسته‌های داعش در برخی مناطق عراق در روزهای قبل از انتخابات توسط حشدالشعبی جلوه‌ای بارز از امنیت ایجادشده توسط نیروهای امنیتی عراق بدون حضور کشورهای خارجی بود.
2- انسجام خاصی در بین گروه‌های مقاومت نسبت به ادوار گذشته به وجود آمده بود. بیشتر گروه‌های مقاومت در یک چارچوب با عنوان" اطار تنسیقی" در این انتخابات شرکت کردند. هرچند برخی گروه‌ها به‌صورت مجزا و خارج از ائتلاف در انتخابات شرکت کردند، اما این امر باهدف خاصی و به دلیل کسب بیشتر آراء در برخی مناطق عراق صورت گرفت.
3- در این انتخابات تجربه دموکراسی واقعی با روند فعلی انتخاب افراد برخلاف روال‌های گذشته که به‌صورت لیستی بود، صورت گرفت. در این انتخابات افراد به‌صورت مستقیم و نه به‌صورت لیستی انتخاب شدند و همین عاملی در جهت تأثیرگذاری مستقیم مردم در مسائل کشور بوده است.
4- نتایج انتخابات دو واقعیت مهم و انکارناپذیر را اعیان کرد؛ اول؛ عدم رأی آوری کاندیداهای وابسته به آمریکا و دوم؛ عدم کسب نتیجه مطلوب از سوی جریان‌هایی همچون تشرینی ها. تا قبل از انتخابات تبلیغات بسیاری بر روی این مسئله وجود داشت که وزن جریان‌های آمریکایی و تشرینی در عراق بسیار است و نتایج انتخابات به نفع این دو جریان رقم خواهد خورد. اما در عمل مشاهده شد که چنین اتفاقی نیفتاده و وزن این جریان‌ها چندان قابل‌توجه نیست.
چالش‌ها
انتخابات کنونی عراق از چند منظر برای آینده ممکن است چالش زا باشد:
1- مهم‌ترین چالش در بحث انتخاب نخست‌وزیر و تشکیل دولت آینده عراق است. با توجه به اینکه هیچ‌کدام از احزاب موفق به کسب اکثریت نشده‌اند، این احتمال وجود دارد که روند تشکیل دولت در عراق و تشکیل "کتله اکبر" دچار یک فرایند پیچیده شود و همین امر منجر به دخالت سایر کشورها همچون آمریکا در تعیین نخست‌وزیر شود. امری که در دوره‌های گذشته شاهد آن بوده‌ایم.
2- هویت گرفتن تشرینی ها. هرچند جریان تشرینی نتیجه مطلوبی در انتخابات کسب نکرد، اما این جریان تا قبل از انتخابات فعلی هیچ هویت جریانی نداشت و بیشتر به‌صورت مقطعی و هم‌زمان با اعتراض‌ها حضور فیزیکی داشت. اما اکنون با کسب 9 کرسی پارلمانی دارای هویت و موجودیت شده است. جریان تشرینی که به جریان اعتراضی یا جوکریسم در عراق معروف هستند، اغلب افرادی هستند که توسط سازمان‌های مدنی یا مردم‌نهاد وابسته به سازمان سیا سازمان‌دهی می‌شوند و این جریان در بیشتر موارد اعتقادی به اعتراض‌های مسالمت‌آمیز ندارد و بیشترین جهت‌گیری را نیز با گروه‌های مقاومت دارد. از مهم‌ترین چالش‌هایی که در این زمینه ممکن است این جریان به وجود آورد ایجاد چالش برای تصویب برخی طرح‌های ضد مقاومتی در مجلس با همکاری برخی احزاب و جریان‌های سیاسی دیگر است. هرچند با تعداد آرای اعلام‌شده این جریان شانس چندانی برای پیشبرد اهداف خود ندارد.
3- جنگ شیعی- شیعی. با توجه به اعتراض برخی جریان‌های مقاومت و مردم به نتایج انتخابات و در کنار آن موضع‌گیری‌های درونی برخی رهبران احزاب، این نگرانی به وجود آمده است که تشدید این اعتراض‌ها منجر به یک جنگ شیعی – شیعی شود. راهبردی که آمریکا از سه سال پیش با جرقه اعتراض‌های مردمی در عراق مترصد آن بوده و زمان فعلی را بهترین مقطع برای اجرای آن می‌داند. از سوی دیگر برخی موضع‌گیری‌ها از سوی رهبران سیاسی جریان‌های شیعی صورت گرفته و همین ممکن است در آینده به چالشی در جهت تشدید فضای سیاسی عراق تبدیل شود. به‌گونه‌ای که اخیراً نوری مالکی در اعتراض به نتایج انتخابات اعلام کرد که کمیساریای انتخابات موضوع را جدی و دقیق بگیرد و نقص قانون اساسی و قانونی را به‌دوراز هرگونه کوتاهی یا تمایل به یکی از احزاب رقیب بررسی کند. این موضع‌گیری با واکنش مقتدی صدر روبرو شد و وی اعلام کرد: «اظهارات المالکی را درباره روند انتخابات شنیدم و می‌توانم بگویم که از این اظهارات تعجب کردم اما باید بگوییم که این سخنان ناقص است. او باید آنچه را که ازدست‌داده است جبران کند و توصیه من به او این است که با چسبیدن به قدرت، آنچه را که ازدست‌داده است جبران نکند؛ چراکه او آزمایش‌شده و موفق نشده است وکسی که آزمایش‌شده است بار دیگر آزموده نخواهد شد».
وقوع اعتراض‌های مردمی در کنار تشدید اعتراض رهبران سیاسی از منظر آمریکایی‌ها زمان مناسبی برای گرفتن ماهی از آب گل‌آلود عراق است تا از این طریق بتواند پروژه جنگ شیعی- شیعی خو د را به منصه ظهور برساند.
4- سهم خواهی گسترده. با توجه به اعلام نتایج از هم‌اکنون بسیاری از احزاب خواهان سهم خود در آینده دولت عراق هستند. به‌گونه‌ای که جریان صدر از هم‌اکنون خواهان انطباق سایر احزاب با این جریان برای پست نخست‌وزیری است. زیرا از منظر جریان صدر، نخست‌وزیر آینده باید فردی از این جریان باشد و این نشان می‌دهد که جریان صدر غیر از انتخاب فردی خارج از جریان خود حاضر به ائتلاف با سایر احزاب نخواهد بود. این سهمی خواهی ها مطمئناً در آینده در بحث تشکیل دولت در عراق تأثیرگذار خواهد بود و روند تشکیل دولت را با مشکل مواجه خواهد کرد.
5- کاهش مشارکت. در این انتخابات آمار مشارکت به نسبت جمعیت عراق کاهشی بود و این امر نشان از نارضایتی‌های مردمی در این انتخابات بود. مردم عراق در سه حوزه خدماتی، بیکاری و فساد از مسئولان ناراضی هستند و بسیاری از مشکلات آن‌ها تاکنون حل‌نشده است. این مشکلات البته برخی زیرساختی است و بیشتران نشاءت گرفته از حضور اشغالگران در این کشور بوده است.
سناریوها
نتایج انتخابات تا حدود زیادی مشخص‌شده و بعید است که اعتراض‌های مردمی و سیاسی منجر به تغییر محسوسی در آرای اعلام‌شده شود. در این میان و بر اساس نتایج مذکور چند سناریو برای آینده عراق متصور است:
1- تشدید اعتراض‌های خیابانی: برای این سناریو می‌توان یک وضعیت بینابینی در نظر گرفت: یعنی از یک‌سو برخی بازیگران خارجی همچون آمریکا خواهان چنین سناریویی هستند و از سوی دیگر جریان‌های شیعی به این اعتقاد رسیده‌اند که چنین سناریویی توسط آمریکایی‌ها تدوین‌شده است. درنتیجه می‌توان گفت که تا یک مقطع زمانی شاهد چنین اعتراض‌هایی باشیم و بعدازآن از شدت اعتراض‌های مردمی و سیاسی کاسته شود.
2- تشکیل دولت در اسرع وقت: این سناریو بنا بر عدم کسب اکثریت آرا توسط یک حزب خاص و همچنین عدم تجانس احزاب عراقی بعید است به ثمر برسد. اختلافات حزبی و سهم خواهی های گسترده مانع تشکیل چنین دولتی خواهد شد.
3- تشکیل کتله اکبر یا همان فراکسیون اکثریت با سه احتمال: روند تشکیل کتله اکبر بعد از انتخابات در عراق همواره زمان‌بر بوده و این روند در این انتخابات به‌احتمال‌زیاد دارای زمان‌بندی گسترده‌تری شود. زیرا این بار نه‌تنها برخی از احزاب به نتایج انتخابات اعتراض داشته‌اند و خواهان تحریم در تشکیل دولت شده‌اند، بلکه روند ائتلاف‌سازی نیز از هم‌اکنون دچار چالش‌هایی شده است. هرچند برخی احزاب قبل از انتخابات با یکدیگر ائتلاف‌های پنهانی داشته‌اند، اما شواهد و قرائن نشان می‌دهد که این جریان‌ها هم‌اکنون دچار مشکلات عدیده‌ای هستند. به همین منظور در بحث تشکیل کتله اکبر سه احتمال وجود دارد:
احتمال اول؛ تشکیل کتله اکبر با محوریت جریان صدر و در ائتلاف با کردها و اهل سنت.
احتمال دوم؛ تشکیل کتله اکبر با محوریت جریان دولت قانون نوری مالکی و در ائتلاف با گروه‌ها و بخشی از اهل سنت.
احتمال سوم؛ تشکیل کتله اکبر با ائتلاف بین جریان صدر ومالکی در همراهی با سایر احزاب عراقی.
با توجه به اینکه احزاب درروند اجماع سازی دچار مشکل خواهند شد، درنهایت و برای رسیدن به یک اجماع کلی تن به تشکیل دولتی موقت با فراگیری همهٔ احزاب خواهند داد. یعنی برای رضایت احزاب یک دولتی متشکل از کلیه جریان‌ها تشکیل خواهد شد.
* محمدرضا فرهادی- تحلیلگر مسائل منطقه