سرویس جهان مشرق _ مرکز مطالعات و آینده پژوهی «المستقبل» به بررسی نفوذ ایران در قاره‌ی آفریقا و به طور مشخص کشورهای غرب آفریقا پرداخته و نوشته که از زمان پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و بنا به سفارشات امام راحل(ره) تلاش گسترده ای صورت گرفت تا این انقلاب به تمام نقاط دنیا صادر شود، سواحل اقیانوس اطلس در غرب آفریقا و کشورهای واقع در این منطقه نیز از جمله این نقاط بودند، با این تفاوت که تاکنون به نفوذ ایران در آن کمتر توجه شده است.
سیاست ایران در آفریقا
صرف نظر از حضور تاریخی ایران در قاره آفریقا که به دوران صفویه باز می گردد، وجود آبراه ها و گذرگاه های دریایی و دسترسی به آب های آزاد از جمله مهمترین دلایل اهمیت قاره آفریقا برای ایران در دوران معاصر است، به همین دلیل شاهد حضور دریایی ایران در نزدیکی تنگه راهبردی «باب المندب» هستیم.
علاوه بر آن، ایران دارای مناسبات نزدیک با کشورهای اریتره و جیبوتی و تا چند سال قبل سودان در شرق آفریقاست. در جنوب آفریقا مناسبات تجاری و بازرگانی ایران با کشورهای این منطقه مانند آنگولا و موزامبیک و آفریقای جنوبی در حال توسعه و گسترش است.
این درحالی است که در این کشورها از جمله در کشور آفریقای جنوبی بیش از ده ها مرکز کانون شیعی مانند مسجد و حوزه علمیه و مؤسسات و مراکز آموزشی بزرگ وجود دارد و مشغول به فعالیت هستند.
غرب آفریقا به این دلیل که کمربند اسلامی بزرگی را در قاره سیاه تشکیل می دهد، یکی از مهمترین مناطق مورد توجه ایران از زمان پیروزی انقلاب اسلامی محسوب می شود.
اغلب مردم این منطقه مسلمان و اسلام مذهب رسمی کشورهای این منطقه است، طوری که ۹۵ درصد جمعیت اغلب کشورهای این منطقه مانند سنگال و مالی و گامبیا را مسلمانان تشکیل می‌دهند. در کشور گینه مسلمانان ۸۵ درصد جمعیت و در نیجر مسلمانان ۸۰ درصد جمعیت کل کشورهای خود را تشکیل می دهند.
نیجریه، مالی، نیجر، موریتانی، سنگال، ساحل عاج، گینه، گینه بیسائو، غنا، زامبیا، سیرالئون و گامبیا، همگی کشورهایی هستند که در غرب آفریقا قرار دارند و به گفته مرکز «المستقبل» هدف ایران جهت صدور انقلاب اسلامی اش بودند.
اما به گفته ی این مرکز مطالعاتی صرف نظر از بُعد دینی و مذهبی، دلایل دیگری نیز در توجه ایران به گسترش نفوذش در غرب آفریقا نقش داشتند که از جمله آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- موقعیت راهبردی و حیاتی منطقه غرب آفریقا از جمله کشور «سنگال» به دلیل قرار گرفتن در مسیر تجارت بین المللی و تلاش برای ایجاد جای پایی در گذرگاه های آبی موجود در این منطقه.
- وجود منابع معدنی و نفتی بکر و دست نخورده در این منطقه، که از دو ویژگی بسیار مهم نیروی کار ارزان و آسانی حمل و نقل بهره می برند و منطقه ی غرب آفریقا را به کانون توجه و رقابت بسیاری از کشورها تبدیل کرده است.
- بهره مندی و برخورداری از روابط گسترده ی منطقه ای و بین المللی، به ویژه در جهان اسلام و حضور ایران در آن برگ برنده ای برای تهران در محافل بین المللی است.
- وجود پیمان های منطقه ای متعدد و عضویت اغلب کشورهای منطقه در آن.
- وجود مشترکات سیاسی و فرهنگی متعدد بین کشورهای منطقه.
- نبود محدودیت های مرزی بین کشورهای منطقه و آزادی مرزها که سهولت تردد و سفر بین کشورهای منطقه را به همراه داشته است.
مأموریت دشوار ایران
با این حال برای ایران یافتن جای پایی در غرب آفریقا کار ساده و راحتی نبود، چون با اینکه اکثریت جمعیت کشورهای این منطقه را مسلمانان تشکیل می دهند، اما اغلب آنها از مسلمانان اهل سنت هستند، به همین دلیل، ایرانی ها کار خود را با احداث ساختارهای زیر بنایی مانند ساخت مساجد و شبکه های خیریه و مؤسسات آموزشی و پرورشی آغاز کردند و جامعه هدف آنها به طور خاص مسلمانان اهل سنت این کشورها بودند، بدون اینکه خواهان تغییر مذهب و دیدگاه ها و اعتقاداتشان شوند، افکار و اندیشه های انقلابی امام خمینی(ره) به ویژه در زمینه رهایی و نجات از ظلم و استبداد را ترویج کردند که بر اغلب کشورهای قاره سیاه سایه افکنده است.
بازتاب و تأثیر تبلیغ طولانی مدت و مستمر دیدگاه ها و افکار و اندیشه های امام خمینی(ره) با ظهور مسلمانان و شکل گیری گروه هایی حامی و تأیید کننده دیدگاه های انقلابی امام راحل، به عنوان پرچمدار پیروزی مردم بر رژیم فاسد و سرکوبگری که غرب از آن حمایت می کرد، کم کم خود را در غرب آفریقا نمایان می ساخت.
نبود یک رهبر کاریزماتیک در میان مسلمانان اهل سنت آفریقا باعث شد تا هر روز بر محبوبیت مردمی امام خمینی(ره) افزوده شود و انعکاس دیدگاه های ایشان که به ادعای این گزارش، حکومت اسلامی را با اقتصاد سوسیالیستی در آمیخته بود، طنین انداز می شد. این گزارش می افزاید: از زمان پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) ۳۰ تا ۵۰ میلیون آفریقایی به تشیع در آمدند.
گزارش در ادامه مدعی شده، جمهوری اسلامی برای گسترش نفوذ خود در قاره آفریقا از همه ساز و کارها بهره گرفته، اما معروف ترین آنها سه ساز و کار «شیعیان لبنان»، «مراکز فرهنگی» و «مبلغان مذهبی» یا همان «روحانیون» بوده اند.
شیعیان لبنان
به گفته شبکه تلویزیونی اورینت، بیش از ۱۵۰ هزار لبنانی که اغلب آنان را شیعیان تشکیل می دادند، «اسب تروآی» جمهوری اسلامی برای نفوذ در کشورهای غرب قاره ی سیاه شدند.
گزارش سازمان سیا در این باره ادعا می کند که بسیاری از لبنانی ها دارای روابط بسیار نزدیک و دوستانه با نخبگان سیاسی و تجار و بازرگانان کشورهای غرب آفریقا بودند و در این زمینه برخی از تجار و بازرگانان و سرمایه داران لبنانی دو تابعیتی آمادگی خود را اعلام کردند تا حلقه ارتباط و تأمین کننده ی منافع سیاسی و مذهبی و تجاری – بازرگانی ایران در آفریقا باشند.
سفارت خانه ها و مراکز فرهنگی
تنها طی سال های ۱۹۸۲ تا ۱۹۸۴ میلادی ایران مراکز فرهنگی خود در جنوب صحرای آفریقا را از ۹ مرکز به ۱۸ مرکز افزایش داد تا این مراکز در کنار سفارت خانه های ایران در کشورهای این منطقه به کانون تبلیغ و ترویج شعارها و ایدئولوژی انقلاب اسلامی تبدیل شوند، علاوه بر اینکه مراکز فرهنگی جدید دایر شده، از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران اداره می شدند که مهمترین وظیفه ی آن بسترسازی برای نشر فرهنگ انقلاب اسلامی در کشورهای دیگر بود.
این مراکز فرهنگی تلاش های گسترده و بی وقفه ای را برای برقراری ارتباط و تماس با دانشجویان آغاز کردند و کارمندان خود را به عنوان استاد و یا دانشجوی میهمان راهی این دانشگاه ها کردند تا تبلیغ کننده آموزه ها و دیدگاه های امام خمینی(ره) باشند.
مهمتر از آن، سفارت خانه ها و کنسولگری ها و مراکز فرهنگی ایران روابط بسیار نزدیکی با رسانه های بومی و محلی در این کشورهای آفریقایی برقرار کردند و به واسطه آنها مقالات و گزارش هایی در حمایت از انقلاب اسلامی و نشر افکار و دیدگاه هایش منتشر کردند و این جدای از کتاب ها و فصلنامه ها و مجلات و نوارهای صوتی و تصویری بود که دیدگاه های و شعارهای انقلاب اسلامی و امام خمینی(ره) را به زبان های محلی و بومی چاپ و منتشر شدند.
مبلغین دینی و مذهبی یا همان روحانیون
جدای از دو راهکار فوق، تهران به سرعت اقدام به ارسال مبلغین دینی و مذهبی یا همان روحانیون خود به کشورهای منطقه غرب آفریقا کرد. این مبلغین با برگزاری همایش ها، نشست ها و دیدارهایی با روحانیون و شخصیت های دینی و مذهبی محلی سعی کردند تا دامنه نفوذ انقلاب اسلامی در غرب آفریقا را بیش از پیش گسترش دهند، نمونه این حضور و نفوذ را به خوبی می‌توان در کشور نیجریه و شخص شیخ «ابراهیم زکزاکی» ملاحظه کرد که به «سید حسن نصرالله» قاره ی آفریقا معروف است.