به گزارش مشرق، ماجرای برگشت خوردن صیفی‌جات و محصولات کشاورزی ایرانی از روسیه و هند و حتی ترکمنستان یکبار دیگر موضوع باقیمانده سموم و کودهای شیمیایی در محصولات کشاورزی را داغ کرده‌است. این ماجرا قصه تازه‌ای نیست و برگشت خوردن محصولات صادراتی به دلیل نقض استانداردهای بهداشتی پیش از این نیز بارها اتفاق افتاده و از چالشی زیربنایی در تعیین میزان سموم و کودهای شیمیایی آموزش و نظارت بر مصرف و در نهایت پایش آنها در محصولات کشاورزی حکایت دارد. نقص در این فرآیند موجب‌شده تا از یک سو اعتبار محصولات کشاورزی کشورمان در بازارهای جهانی زیر سؤال برود و از سوی دیگر مردم هم نگران سلامت خود باشند؛ چراکه به گفته متخصصان باقی مانده سموم و کودهای شیمیایی در محصولات کشاورزی و حتی آلودگی آب و آبیاری با فاضلاب تصفیه نشده مثلثی است که می‌تواند منجر به تولید محصولات کشاورزی ناسالم و در نهایت بروز بسیاری از بیماری‌ها از جمله کم‌خونی، ناراحتی‌های عصبی و گوارشی و در نهایت سرطان شود.
در عین حال برخی سیاسی‌کاری‌ها و مسائل رقابتی هم در این میان اثرگذار بوده‌است؛ چراکه با تغییر استانداردهای برخی کشورهای مقصد مواجه بوده‌ایم، اما گره نظارت بر مصرف کودها و سموم در کجاست و چه چیزی امنیت محصولات کشاورزی کشور، اعتبار این محصولات در بازارهای خارجی و سلامت مردم خودمان به عنوان اصلی‌ترین مصرف‌کنندگان چنین محصولاتی را به چالش کشیده‌است.
بر اساس قوانین موجود، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با همکاری وزارت جهاد کشاورزی موظف به تأمین سلامت محصولات کشاورزی هستند. این دو وزارتخانه باید مقدار مصرف مجاز سموم و کودهای شیمیایی برای تولید محصولات کشاورزی را مشخص و عرضه محصولاتی را که به‌صورت غیرمجاز از سموم و کودهای شیمیایی استفاده کرده‌اند، ممنوع کنند.
از سوی دیگر تأمین سلامت محصولات کشاورزی، نیازمند همکاری ۹ مجموعه سازمانی از جمله سازمان حفظ نباتات، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، مؤسسه تحقیقات گیاه پزشکی، مؤسسه تحقیقات خاک و آب، دفتر محیط‌زیست و سلامت غذا، مرکز سلامت بهداشت و محیط کار و سازمان غذا و دارو است که وظیفه هماهنگی بین بخشی آن را دبیرخانه شورای عالی سلامت و امنیت غذایی کشور برعهده دارد. در چنین شرایطی و با وجود این همه سازمان در نهایت محصولات کشاورزی کشورمان حتی استاندارد کشوری همچون ترکمنستان را هم تأمین نمی‌کند و سیب‌زمینی‌های ایرانی از ترکمنستان، فلفل‌ها از روسیه و کیوی‌هایمان از هند برگشت می‌خورند!
چالشی دوگانه
ببینیم ماجرا از چه قرار است و مشکل اصلی محصولات کشاورزی ایرانی چیست که از سوی خارجی‌ها مهر برگشت می‌خورد و مردم خودمان را نگران سلامتی شان می‌کند.
کوروش سلجوقی کارشناس کشاورزی در پاسخ به این سؤال «جوان» می‌گوید: «در حال حاضر کشاورزی ما با دو چالش مواجه است؛ یکی مصرف بی‌ضابطه کودهای شیمیایی و دیگر سموم کشاورزی که رعایت نکردن استانداردها و ضوابط مصرف این دو ماده می‌تواند به کشاورزی ما ضربه زیادی بزند.»
وی با تأکید بر ناآگاهی کشاورزان از چگونگی مصرف درست کودهای شیمیایی می‌افزاید: «نبود آموزش و اطلاعات برای کشاورزان موجب‌شده تا آنها از تجارب همدیگر استفاده کنند و مثلاً برای زمینی از کود فسفات استفاده کنند که اصلاً نیازی به چنین کودی ندارد و این درست شبیه وقتی است که بدن ما نیازمند یک داروی ضروری است و موجب بهبود می‌شود، اما مصرف زیاد و غیرضروری آن دارو کشنده است. در گیاهان نیز استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی موجب می‌شود محصولاتی با میزان بیش از اندازه مواد موجود در کودهای شیمیایی استفاده شده به طور مثال فسفر، به محصولاتی بی‌خاصیت یا حتی مضر تبدیل شوند.»
از نگاه این کارشناس به دلیل اینکه کشاورزی ما مدیریت‌شده نیست کشاورز ما نمی‌داند باید چقدر و چگونه کود شیمیایی استفاده کند و اغلب به دنبال آگاهی از این مسائل هم نیستند. به گفته وی باید برای هر کشت، خاک مورد آزمایش قرار بگیرد و بر اساس نیاز زمین و نیاز کشت کود مورد نیاز و مقدار آن تعیین شود. درباره سم نیز همین طور است و استفاده از آن زمان و مقدار دارد، اما کشاورز ما باز هم به دلیل نبود آموزش و اطلاع‌رسانی زمانی که هنگام برداشت محصول است به گیاه سم می‌دهند و آن هم به مقدار بسیار بیشتر از حد مجاز، بنابراین این سموم و کودهای شیمیایی، چون در بدنه گیاه نفوذ کرده‌است با شستن هم از بین نمی‌رود.
آبیاری با آب‌های آلوده به نیترات
سلجوقی سومین مسئله را بحث آب می‌داند و می‌افزاید: «علاوه بر سم و کود آب هم در سلامت محصولات کشاورزی مهم است و در حال حاضر آب‌های نیتراته و همچنین فاضلاب‌های تصفیه‌نشده برای آبیاری محصولات کشاورزی استفاده شده و موجب بالا رفتن نیترات در این محصولات می‌شود.»
به گفته وی در حال حاضر دستگاه‌هایی وجود دارد که درست شبیه دستگاه‌های تعیین قند خون میزان نیترات در محصولات کشاورزی را به سرعت نشان می‌دهد و نیترات نباید از حد مجازی بالاتر باشد. یا فلزات سنگینی مانند کادمیوم یا آرسنیک در بدن ما وجود دارد، اما وقتی از یک میزانی بالاتر برود، مشکل‌ساز است، چون در بدن رسوب می‌کند. این کارشناس معتقد است آب‌های ایران به دلیل استفاده از کودهای حیوانی در مزارع موجب نیتراته‌شدن آب‌های زیرزمینی‌شده همچنین فاضلاب هم می‌تواند آب‌های زیرزمینی را نیتراته کند. به همین خاطر در امریکا به جای استفاده مستقیم از کودهای حیوانی آنها را به ورمی کمپوست تبدیل می‌کنند تا میزان نیترات را در آن کنترل کنند.
سرطان در کمین مصرف‌کنندگان محصولات آلوده
سلجوقی می‌افزاید: «ما با سه عامل کودهای شیمیایی، سموم و آب‌های نیتراته میزان مواد شیمیایی را در محصولات کشاورزی‌مان بالا برده‌ایم و از آنجایی که ساز و کاری برای پایش این محصولات و استاندارد محصول هم نداریم همه این‌ها موجب‌شده تا ایران در افزایش موارد ابتلا به سرطان رتبه بالایی را به دست بیاورد.»
از نگاه این کارشناس از سوی دیگر کشاورزان هم به دلیل مشکلات اقتصادی ناگزیرند از این روش‌ها برای تولید محصولات کشاورزی خود استفاده کنند، زیرا تولید محصولات ارگانیک پرهزینه است و محصول کمتری به دست می‌دهد، بنابراین آنها هم تمایلی به اصلاح روش‌های کشاورزی خود ندارند. از سوی دیگر در سال‌های اخیر به دلیل افزایش قیمت ارز کیفیت کودهای شیمیایی و سموم هم به شدت پایین آمده و گاهی کشاورز مجبور است به دلیل نداشتن خلوص این کودها و سموم، چند برابر از آنها استفاده کند تا نتیجه بگیرد.
دکتر ایرج خسرونیا، رئیس انجمن متخصصان داخلی ایران هم در پاسخ به سؤال «جوان» در رابطه با تأثیرات منفی سموم و کودهای شیمیایی در کشاورزی به «جوان» می‌گوید: مواد شیمیایی و کود شیمیایی و سمومی که به گیاهان می‌دهند برای بدن مضر است، در بدن رسوب کرده و بر مغز اثر می‌گذارد. در محصولات ریشه‌ای همچون تربچه و پیازچه مواد سمی جمع می‌شود و وارد بدن ما شده و باعث کم‌خونی و ناراحت اعصاب می‌شود. به گفته وی همچنین بسیاری از این مواد سرطانزا هستند.
سیاسی‌کاری و بحث‌های رقابتی
سیاسی‌کاری و بحث‌های رقابتی هم موضوع دیگری است که در بحث تعیین استانداردهای سختگیرانه‌تر برای محصولات کشاورزی اثرگذار است؛ موضوعی که سال‌های گذشته در بحث آفلاتوکسین (سم قارچی طبیعی) پسته‌های صادراتی ایران هم اتفاق افتاد و با تغییر استانداردها و سختگیرانه‌تر کردن آن تلاش کردند مانع صادرات این کالای استراتژیک و ارزآوری آن برای کشورمان شوند. حالا هم ظاهراً برخی از بازگشت محصولات کشاورزی ایرانی از جمله فلفل به دلیل همین تغییر استانداردها اتفاق افتاده‌است. آنطور که مسعود بصیری، سرپرست دفتر توسعه صادرات وزارت جهاد کشاورزی می‌گوید، روسیه اخیراً سطح استاندارد محصولات وارداتی به کشور خود را تغییر داده‌است و این برگشت خوردن محصولات فقط شامل حال ایران نشده بلکه به محصولات صادر شده از ترکیه و چین نیز ایراداتی گرفته شده است.
بصیری در پاسخ به این سؤال که وظیفه نظارت بر سلامت محصولات کشاورزی بر عهده کدام وزارتخانه است، می‌گوید: «مسئولیت محصولات کشاورزی تا زمانی که در مزرعه هستند؛ یعنی نوع و میزان کود و سم مصرفی برعهده وزارت جهادکشاورزی است، اما زمانی که محصول از مزرعه بیرون می‌آید، کیفیت و سلامت آن باید توسط وزارت بهداشت و سازمان زیر مجموعه آن یعنی سازمان غذا و دارو بررسی شود؛ یعنی بررسی محصولات از نظر باقیمانده سموم، نیترات و فلزات سنگین باید توسط سازمان مذکور انجام شود.»
به گفته وی سازمان غذا و دارو باید سلامت محصولات تولید شده را بررسی و مشخص کند که آیا این محصولات برای سلامتی انسان مفید هستند یا خیر؟ آیا باقیمانده کود و سم کشاورزی دارند یا خیر؟ اینکه آیا این سازمان به وظایف خود عمل می‌کند یا نه در حیطه پاسخگویی وزارت جهاد کشاورزی نیست و وزارت بهداشت باید پاسخگو باشد.
بصیری در واکنش به برگشت خوردن سایر محصولات کشاورزی از کشورهایی همچون هند یا کشورهای حاشیه خلیج فارس و ترکمنستان هم اینگونه پاسخ می‌دهد: «قبلاً هم این کالاها با همین شرایط به کشورهای مقصد صادر می‌شد، ولی اینکه اخیراً چندین کشور اقدام به برگشت دادن محصولات کشاورزی ما کرده‌اند، به نظر می‌رسد شیطنت‌های سیاسی برخی از کشورها باشد.»
سرپرست دفتر توسعه صادرات وزارت جهاد کشاورزی در پاسخ به این سؤال که برگشت‌خوردن محصولات کشاورزی به دلیل وجود باقیمانده سموم کشاورزی این نگرانی را در اذهان عمومی ایجاد کرده‌است که آیا محصولاتی که در داخل کشور استفاده می‌شوند، سالم هستند یا خیر، توضیح می‌دهد: «وزارت جهاد کشاورزی در تلاش است تا با بهره‌گیری از دانش و مهارت‌های علمی کود و سموم برای مزارع کشاورزی را تأمین کند و این اقلام از استانداردهای روز دنیا برخوردار باشند. همچنین این وزارتخانه در تلاش است تا با نظارت بیشتر در این بخش از تکرار مشکلات قبلی جلوگیری کند، اما در تمام دنیا بعد از تولید باید دستگاه ناظری، چون سازمان غذا و دارو نظارت‌های لازم را انجام دهد تا مردم با دیدن برچسب این سازمان روی مواد غذایی با آرامش بیشتری از محصولات کشاورزی و غذایی استفاده کنند، مطمئناً همکاران ما در سازمان مذکور چنین اقداماتی انجام می‌دهند.»
وحیده مهدوی، مسئول آزمایشگاه مرجع باقیمانده سموم وزارت جهاد کشاورزی هم در پاسخ به این سؤال که اگر باقیمانده سموم روی محصولات کشاورزی خطرناک نیست، چرا کشورهای دیگر محصولات ایران را پس فرستادند، می‌گوید: «اتحادیه اروپا به خصوص آلمان از نظر رعایت استاندارد سختگیری‌های بیشتری در مورد محصولات کشاورزی صادراتی دارد. علاوه بر آن امریکا نیز سختگیری بین ۱۰ تا ۲۰ برابری نسبت به استاندارد ایران دارد. مثلاً اگر ما در ایران ۱PPM را در نظر بگیریم، آنها ۱۰PPM را مبنا قرار می‌دهند. به این دلیل که امریکا بتواند محصولات خود را به راحتی صادر کند و به نظر می‌رسد که این سختگیری‌ها جنبه رقابتی وسیاسی دارد. به این دلیل که بسیاری از شاخص‌های طراحی شده توسط آنها، در حوزه سلامت نیست.»
به گفته وی کدکس (کمیسیون تدوین آیین‌نامه مواد غذایی) در سال‌های اخیر یک گروه بندی انجام داده‌است که مطابق آن سبد، عادات و رژیم غذای کشورهایی که مشابه یکدیگر را در یگ گروه قرار داده‌است. از این‌رو به دلیل وجود این شباهت‌ها ما و روسیه در گروه D قرار داریم. همه ما هم در این زمینه از شاخص‌های کدکس پیروی می‌کنیم. کدکس می‌گوید کمترین حد وجود سموم روی محصولات کشاورزی باید ۰/۰۵PPM باشد، اما روسیه به جای اینکه این ۰/۰۵PPM را در نظر بگیرد، استاندارد ۰/۰۱PPM را اعمال می‌کند. در حال حاضر روسیه در ۳۰ محصولات کشاورزی که ما استاندارد ۰/۰۵PPM را رعایت می‌کنیم به ۰/۰۱PPM تغییر داده‌است. در چنین شرایطی وقتی فلفل دلمه‌ای با استاندارد ۰/۰۵PPM ارسال می‌شود، از شاخص او بیشتر است؛ بنابراین محصولات را برگشت می‌دهد.