به گزارش مشرق، آیت الله مصباح یزدی متفکری حکیم و نظریه‌پردازی دقیق بود. وی در زمینه علمی و فرهنگی، از دیر باز، خدمات شایانی را ارزانی داشته‌اند و هر دوره بنا به مقتضیات آن دوره حرکت فرهنگی متناسبی را آغاز نمودند. جدیّت ایشان و نیز نظم و واقع‌بینی ممتاز ایشان، باعث می‌شد که اغلب حرکت‌های فرهنگی ایشان، نتایج مثبتی را به همراه آورد. آیت الله مصباح، از ابتدای ورود خود به حوزه علمیه قم، متوجه کاستی‌های موجود در این حوزه شده بودند و آن گونه که خود نقل می‌کنند، در انتظار فرصتی بودند تا بتوانند برای آن، راه‌حلی مناسب پیدا کنند. ایشان نارسایی‌های موجود را در سه حوزه نظام آموزشی، مسائل اخلاقی و روند تبلیغی بازشناخته بودند و آنها را در نامه‌ای تنظیم کرده بودند. آرمان‌های اصلاحی حوزه، مدرسه‌ای جدید را می‌طلبید که با یک برنامه‌ریزی ویژه، بتواند طلاب کوشا و با استعداد را در مدتی کوتاه‌تر و با کیفیتی بهتر به جامعه ارزانی دارد. این مهم، با همت شهید آیت الله بهشتی و مرحوم آیت الله ربانی شیرازی میسر شد و مدرسه‌ای با نام «حقانی» تأسیس شد. این مدرسه را فردی خیّر به نام حاجی حقانی ساخت که خود، از تاجران زنجان و از ارادتمندان به حوزه روحانیت شیعه بود. آیت الله قدوسی نیز به ریاست این مدرسه منصوب گردید. شهید قدوسی نیز از آیت الله مصباح برای تدریس دعوت به عمل آورد و استاد نیز به تدریس فلسفه، تفسیر و اخلاق پرداخت. پس از چهار سال، به درخواست شهید قدوسی مبنی بر شورایی شدن اداره مدرسه، استاد به عضویت هیئت مدیره آن مدرسه در می‌آیند. ثمره این تلاش جمعی، تربیت طلابی فرهیخته بود که هم اکنون در نهادهای گوناگون نظام جمهوری اسلامی به فعالیت می‌پردازند.
پذیرفتن بخش آموزش مؤسسه «در راه حق» نیز از فعالیت‌های مثبت و از خدمات شایان آیت الله مصباح یزدی بود. ایشان به سبب نفوذ عقاید ماتریالیستی و مارکسیستی فرهنگ غرب در ذهن جوانان و با التفات به خلأ موجود در حوزه در زمینه این مباحث، تصمیم به ساماندهی بخش آموزش مؤسسه در راه حق که آیت الله خرازی مؤسس آن بود گرفتند. بخش آموزش این مؤسسه، طلاب را بدین شرط می‌پذیرفت که دست کم دو سال درس خارج را گذرانده باشند و پس از گذراندن مصاحبه علمی که آقایان مظاهری، یزدی و آیت الله مصباح انجام می‌دادند، آنها را می‌پذیرفت.
با توسعه مؤسسه در راه حق و بنیاد باقرالعلوم، و نیز گسترش روز افزون طلاب، نیاز به فضایی گسترده‌تر با امکانات بیشتر، محسوس بود، تا اینکه با تدبیر آیت الله مصباح یزدی و عنایت ویژه حضرت امام خمینی (ره) و آیت الله خامنه‌ای، «مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی» بنا شد. این مؤسسه هم اکنون نزدیک به یکهزار نفر از طلاب فاضل را تحت پوشش خود قرار داده است و آنان را با علوم روز آشنا می‌سازد.
برای آشنایی بیشتر با نگاه مرحوم آیت الله محمدتقی مصباح یزدی در این خصوص با حجت الاسلام دکتر علی مصباح یزدی، فرزند ارشد ایشان و عضو هیئت امنای مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:
حجت الاسلام دکتر علی مصباح یزدی، با اشاره به اینکه مرحوم آیت الله مصباح، اهمیت زیادی برای علوم انسانی مرسوم به عنوان علومی که تعیین کننده برنامه روابط بین انسان‌ها و روابط اجتماعی به خصوص تنظیم و تطابق برنامه ساحت‌های مختلف زندگی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، تعلیم و تربیتی و سایر ساحت‌ها برعهده دارد، قائل بودند گفت: ایشان علوم انسانی را یکی از مهمترین زمینه‌های اسلام می‌دانستند که یک عالم اسلامی باید در این زمینه تحقیق و دیدگاه و مبانی اسلام را در این باره ترسیم کند، لذا ایشان بین علوم اسلامی و علوم انسانی تمایزی بدین صورت که مرز نفوذناپذیری بین این دو حوزه وجود داشته باشد، قائل نبوده و علوم انسانی را بخشی از علومی می‌دانستند که اسلام به آن توجه خاص دارد و برای اداره جامعه‌ای براساس ارزش‌ها و احکام اسلامی قطعاً باید علوم انسانی وجود داشته باشد که در مبانی و روش‌ها و در نتایج، چه در بعد توصیف، تبیین و تفسیر و چه در حوزه توصیه و دستورالعمل‌ها لازم است که ما نگاه‌های اسلام را استخراج و در این علوم به کار ببندیم.
نگاه توحیدی آیت الله مصباح نسبت به همه اتفاقات جهان
وی افزود: آیت الله مصباح با یک نگاه توحیدی که در اسلام بر آن تکیه می‌شود مبدا و منتهای همه حرکت‌ها را چه در مسیرهای فردی و چه در حرکت‌های اجتماعی، خدای متعال می‌دانستند و معتقد بودند، هر اتفاقی از خداوند متعال آغاز شده و برای خدا باید ادامه پیدا کند و نهایتاً به یک کمال انسانی و قرب الهی منجر شود.
حجت الاسلام مصباح با بیان اینکه در علوم انسانی مختلف، اگر ما بتوانیم ارتباط این مبدا و محتوا را کشف کنیم و حلقه‌های واسط میان آنها را به صورت مقطعی و قابل دفاع بیان کنیم، این همان هدف نهایی است که از تحول علوم انسانی مدنظر است و آنچه که محصول علوم است، کمک حال رسیدن انسان به هدف آفرینش است.
وی تصریح کرد: مرحوم آیت الله مصباح در زمینه‌های مختلفی این سیر علمی را در پیش گرفتند و در زمینه‌های مختلفی هم مبانی بسیاری از این علوم را تحقیق و تبیین کردند، از جمله نظراتی که درباره نظریه حقوقی اسلام داشتند، نظریه سیاسی، پیش نیازهای مدیریت اسلامی، فلسفه اخلاق اسلامی، فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی و نیز مبانی اقتصاد اسلامی را تبیین می‌کردند، اینها شاخه‌هایی از حرکت‌ها و فعالیت‌هایی بود که ایشان در زمینه اسلامی سازی علوم انسانی به عهده گرفتند.
مدیرگروه فلسفه مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) افزود: اقدام دیگری که ایشان انجام دادند، تربیت نیروها و شاگردان در راستای ادامه مسیر علمی ایشان بود، به این دلیل که با گستردگی این علوم و مسائل و نیازهایی که در این زمینه وجود دارد، از عهده یک نفر خارج است که بتواند تمام این ابعاد و تخصص‌ها را یک جا و یک تنه پیگیری کند و به نتیجه برساند، لذا ایشان شاگردان زیادی را در طول حیات با برکت خویش تربیت کردند که این راه را ادامه بدهند.
خدمات علمی شایسته آیت الله مصباح
وی افزود: تأسیس مؤسسات، مدارس و تشکیلات علمی بود که برای دنبال کردن این هدف در سطوح مختلف تأسیس کردند، از بخش آموزش مؤسسه در راه حق در قبل از انقلاب گرفته تا ایجاد همکاری حوزه و دانشگاه به منظور بازسازی علوم انسانی بر اساس مبانی اسلامی تشکیل دادند، تا بنیاد فرهنگی باقرالعلوم که تربیت نیروی متخصص در این زمینه‌ها را هدف گرفته بود و نیز مؤسسه آموزشی، پژوهشی امام خمینی (ره) که در واقع رشد یافته و تکامل یافته همان بنیاد باقرالعلوم بود که بحمدالله فارغ‌التحصیلان زیادی در رشته‌های ۱۴ گانه علوم انسانی اسلامی و در سطح کارشناسی، ارشد و دکتری را به جامعه علمی تقدیم کرد.
حجت الاسلام مصباح عنوان کرد: طبیعتاً هر کار بزرگ و ارزشمندی مشکلات و موانع خاص خودش را دارد و اقدامات فرهنگی و علمی مشکلات مضاعفی را هم به دنبال دارند، چراکه مسائل فرهنگی به دلیل دیر بازده بودن و اینکه نیازهای فرهنگی فعلی برای اکثریت جامعه قابل لمس نیست، به خصوص که این موضوعات برای تصمیم گیرندگان و مدیران اجرایی جامعه جاذبه زیادی ندارد و در خصوص احتیاجاتی که مسائل فرهنگی به خصوص مسائل بنیادین فرهنگی، یکی از موانع پیش رو این است که بسیاری از مسئولین و تصمیم گیرندگان فرهنگی توجیه نیستند و اصولاً نیاز به آن را درک نمی‌کنند، به همین دلیل انگیزه‌ای ندارند که برای آن برنامه‌ریزی کنند و وقت بگذارند و بودجه تخصیص بدهند و تصمیم‌گیری کنند، این مورد یکی از موانع پیشرفت اینگونه امور است.
وی افزود: مانع دیگری که بر سر راه این پروژه بزرگ وجود دارد، مربوط می‌شود به کمبود نیروهای کارآمد و متخصصی که در این زمینه‌ها کارهای علمی انجام می‌دهند، لازم است برای این امر وقت بگذارند و به هر حال برخی از تنگ نظری‌ها و تضارب منافع سیاسی و.. از جمله مشکلاتی است که در طول این مسیر وجود داشته و پیش بینی می‌شود که در آینده هم وجود خواهد داشت.
آیت الله مصباح پیشتاز جهش علمی در حوزه و دانشگاه
حجت الاسلام مصباح تصریح کرد: برای ارزیابی موفقیت یک برنامه لازم است که ما وضعیت قبل از اجرای برنامه و وضعیت امروز را از یک طرف مقایسه کنیم و وضعیت امروز را با وضعیت مطلوب نهایی. در بخش اول ما اگر حوزه علمیه و دانشگاه امروز را در مقایسه با حوزه علوم انسانی اسلامی در ۴۰ سال قبل مقایسه کنیم، متوجه جهش عظیمی در این زمینه می‌شویم که پایه گذار آن حوزه علمیه و به طور خاص آیت الله مصباح رضوان الله تعالی علیه بودند، در حالی که ۴۰ سال پیش مسئله اینکه آیا اسلام در علوم انسانی حرفی برای گفتن دارد یا ندارد سوال جدی نبود، امروز این مسئله به یک امر بدیهی بدل شده و نیروها، مؤسسات و دانشگاه‌های متعددی با اساتید متدین و انقلابی در این زمینه همفکر هستند و دنبال پیدا کردن راهی برای اینکه این ایده چگونه باید پیاده بشود.
وی در پایان گفت: یکی از بزرگترین موفقیت‌های این برنامه را می‌توان تربیت نیروهایی دانست که در سطح جهانی امروزه حرفی برای گفتن دارند و در دانشگاه‌های تراز اول جهان هم برای تحصیل و هم برای تحقیق آنها متقاضی وجود دارد، این تلاش‌ها با همه فراز و نشیب‌هایی که مواجه بوده و با وجود اینکه نسبت به کارهای علمی دیگری که در سطح جهان انجام می‌شود نو و نوین است بحمدالله جای خودش را باز کرده و با موفقیت خوبی روبرو بوده است.