به گزارش مشرق، تجربه برپایی عزاداری حسینی در تاریخ نهضت اسلامی حاکی از اثرگذاری این برهه در مسیر مبارزات بود. از همین رو بود که وقتی محرم سال ۱۳۵۷ فرارسید، رژیم پهلوی و دستگاه‌های امنیتی آن رژیم به شدت دچار ترس شدند. سفارت آمریکا در ایران نیز از ابتدای ماه محرم، طی گزارش‌هایی به تحلیل و تبیین مبارزات مردم در این ماه پرداخت. این یادداشت، گزارش‌های سفارت آمریکا از مبارزات مردمی در محرم ۱۳۵۷ را بازخوانی می‌کند.
نگرانی سفارت آمریکا از فرارسیدن ماه محرم
تجربه برگزاری تظاهرات گسترده مردمی در سال‌های نهضت امام خمینی، باعث شد که وزارت امورخارجه آمریکا قبل از فرارسیدن محرم ۵۷ با هشدار این موضوع به مأموران خود، توصیه‌های لازم برای جلوگیری از سقوط سلطنت و حفظ منابع خود را ارائه کند. به عنوان نمونه در مکاتبه سری ۲۵ آبان ۱۳۵۷ وزارت امورخارجه آمریکا به نمایندگی‌های دیپلماتیک در اروپا، شرق نزدیک، آسیای جنوبی، توکیو، کاراکاس، خارطوم و مکزیکو هشدار می‌دهد: «بی‌نظمی‌های جدی در ماه آینده یعنی ماه محرم (دسامبر) می‌تواند روند خوشبینانه کلی برای آینده را معکوس سازد».
در گزارشی دیگر تاکید می‌شود: «ماه اسلامی محرم از ۲ دسامبر شروع و به‌طور سنتی دوره‌ای از غلیان احساسات و تب مذهبی است و ممکن است در این سال به غلیان احساسات بر علیه رژیم تبدیل شود.» از این‌رو سفارت امریکا در تاریخ ۲۹ آبان ۵۷ با ارسال گزارشی به واشنگتن پیشنهاد می‌دهد: «با توجه به تنش‌های قابل پیش‌بینی در خلال مراسم سوگواری ماه محرم در ایران سفارت از وزارت امور خارجه درخواست دارد از برنامه‌ریزی جهت فرستادن مهمانان رسمی به ایران در طی دوازده روز از اول تا دوازدهم دسامبر به جزء آن‌هایی که از قبل برنامه‌ریزی کرده خودداری نماید».
مقامات آمریکایی، رخدادهای محرم آن سال را بسیار حیاتی تلقی می‌کردند و تصریح داشتند: «به هنگام بحث در مورد اوضاع ایران، ما و سروانت با دیدگاه سفارت آمریکا در تهران موافق هستیم، مبنی بر اینکه ماه محرم می‌تواند زمان یک آزمایش و نقش مهمی که [امام] خمینی و پیروانش در چنین شرایطی ایفا می‌کنند باشد».
آمریکایی‌ها به‌خوبی از پیامدهای مبارزات مردمی در محرم آگاه بودند. آن‌ها می‌دانستند که «عناصر مخالف» امیدوارند با استفاده از ظرفیت محرم «از طریق ترکیبی از اعتصاب‌ها و سایر اقدامات فلج‌کننده کارگری، تظاهرات و بستن دکاکین و رویارویی عمومی با دولت»، «شاه از تاج و تخت خودش بیرون رانده خواهده شد».
اعلامیه امام خمینی در آستانه ماه محرم
در آستانه ماه محرم، امام خمینی با صدور اعلامیه‌ای خط مشی مبارزه را روشن ساختند. این مسئله نیز موضوع بسیاری از گزارش‌های سفارت آمریکا بود. در ۱۰ آذر، سفارت گزارش داد: «از دیروز خبری مبنی بر صدور اعلامیه از جانب [امام خمینی] به عنوان دعوت برای تظاهرات خیابانی در ایام محرم بدون در نظر گرفتن مقررات حکومت نظامی... جهت سرنگون کردن شاه و سلسله‌اش به طور وسیعی منتشر و پخش شده است.» گزارشگر سفارت اعلامیه امام خمینی را از نظر «اقدامات و کارآیی» حیرت‌انگیز تلقی کرد.
در گزارش دیگری تصریح شده بود که «امام خمینی از حامیان خود خواسته است که محدویت‌های دولت نظامی بر تظاهرات، اجتماعات و راه‌پیمائی‌ها را نادیده بگیرند». همین گزارش، قصد امام خمینی را براندازی شاه می‌داند و می‌نویسد: «امام خمینی قصد دارد تظاهرات ضد شاه را در ماه محرم به برخوردی خشونت‌بار با نظامیان و نیروهای امنیتی مبدل کند، چون وی معتقد است این امر به سقوط قطعی شاه و سلطنت منجر خواهد شد.» سفارت با توجه به فضای قبل از محرم پیش‌بینی کرد: «به نظر می‌رسد که تظاهرات همه‌گیر علیه شاه در ماه محرم احتمالا انجام خواهد گردید.»
مبارزات مردمی در محرم ۵۷
در آستانه محرم ۵۷ میان مردم روحیه مبارزه و شهادت طلبی شعله‌ور می‌شد. ۸ آذر ۱۳۵۷ وزارت امور خارجه امریکا در گزارشی به کلیه سفارت‌خانه‌های اروپایی و چند سفارتخانه دیگر در مورد «وضع ایران» هشدار داد: «همه ایران برای یک رویارویی اساسی در ضمن ماه محرم مجهز شده است». فردای آن روز سفارت آمریکا خبر داد: «اکثریت قریب به اتفاق مردم ایران خود را جهت مقابله با دولت در ماه محرم مجهز می‌نماید».
۱۱ آذر ماه ۱۳۵۷ برابر با اول محرم مکاتبات سفارت امریکا در تهران خبر از تظاهرات گسترده مردم دارد. در این روز مأمور سفارت می‌نویسد: «از آنجایی که دیروز محرم شروع شد تظاهرکنندگان به سرعت مقررات منع عبور و مررو را نقض کردند و از مساجد بیرون آمده و در دسته‌های بزرگ به خیابان‌ها ریختند». این گزارش در ادامه تصریح می‌کند: «پی‌آمد این مسئله مقابله خشونت‌آمیز توأم با تیراندازی شدید حداقل در پنج نقطه شهر بود». بنابر این گزارش «اتباع امریکایی در سراسر شب از ساعت ۲۱ (شروع منع عبور و مررور) تا ۱:۳۰ نیمه شب صدای تیراندازی شدید از جمله صدای اسلحه‌های خودکار (مسلسل) را شنیدند. همچنین صدای حرکت زره‌پوش‌ها در شمال شرقی تهران شنیده شد». درباره آمار شهدا در این روز نیز آمده است: «دولت اعلام کرد که هفت نفر کشته، بیست و شش نفر زخمی و بیش از صد نفر دستگیر شدند... یک منبع مطلع می‌گوید که ارقام ممکن است به طور قابل توجهی بیشتر باشد».
در همین روز گزارش دیگری از سفارت به واشنگتن مخابره می‌شود که در آن آمده است: «در شب‌های محرم، وضع ایران فوق‌العاده ناآرام است. کلیه ارتباط های سفارت ما، مستقیم و غیرمستقیم در بازار و در مجامع مذهبی همه یک صدا حاکی از روحیه مقاومت و مبارزه با رژیم شاه و ارتش می‌باشند».
در گزارش‌های سفارت همچنین خبرهایی از خیزش عمومی مردم در ماه محرم، در نقاط مختلف ایران از جمله تهران، اصفهان، شیراز، فارس، اهواز، تبریز و ... به چشم می‌خورد. در مکاتبه‌ای به تاریخ ۱۳ آذر آمده است: «در طول ماه محرم ناآرامی‌های داخلی در تهران و اصفهان ادامه دارد. در طی ساعات صبح و بعد از ظهر دوم دسامبر ۱۹۷۸ خشونت‌های پراکنده‌ای در نقاط متعددی در تهران رخ داد. تظاهر کنندگان در اصفهان، برخلاف سیاست مقامات نظامی راهپیمایی نمودند».
گزارش دیگری در همین روز تصریح کرد: «با توجه به مشاهده کشته‌ها که توسط منابع مختلف صورت گرفته است، به نظر می‌رسد که ارقام تلفات منتشر شده توسط دولت کاملا کم است. طبق شایعات ایرانی‌ها، تعداد تلفات شب‌های اول و دوم دسامبر ۷۸ بیش از ۲۰۰ کشته بوده است». گزارش دیگری در هیمن روز به نقل از رادیو B.B.C «تعدا کشته‌ها را هفتصد نفر تخمین زده است» این گزارش در ادامه می‌نویسد: «مقام (رئیس) کمیته دفاع از آزادی و حقوق بشر امروز به سفارت گفت که ششصد نفر الی هفتصد نفر در سراسر ایران در خلال ایام محرم کشته شده‌اند».
گزارش‌های سفارت آمریکا در ۱۵ آذر مطابق با ۵ محرم نیز نشان از گستردگی تظاهرات در شهرهای مختلف داشت. گزارش‌های دیگر حاکی از آن است که در شب‌های محرم «فریاد (شعار)های پشت بامی» وسعت بیشتری داشت.
ماموران سفارت به‌خوبی می‌دانستند که تاسوعا و عاشورا روزهای مهمی است. در ۱۸ آذر در این‌باره گزارش دادند: «در شب عاشورا، یک آرامش اضطزاب‌آلود بر اکثر شهرهای ایران حکمفرما است». روز بعد، تظاهرات عظیمی در تهران شکل‌گرفت که آمریکایی‌ها سخت متعجب ساخت. در یکی از گزارش‌های سفارت درباره عظمت آن مراسم آمده بود: «نزدیک به یک میلیون نفر در ۱۰ دسامبر ۷۸ در تهران» دست به راهپیمایی زده‌اند. کنسول‌های آمریکا در شیراز، اصفهان و تبریز هم در همان روز گزارش دادند که «راهپیمایی‌های سازمان یافته، و آرامی در این شهرها مشابه تهران به وقوع پیوسته» است.
در تهران تظاهرات به‌قدری عظیم بود که باعث حیرت سفیر آمریکا شد. سولیوان در خاطرات خود در این‌باره می‌گوید: «عظمت تظاهرات بار دیگر قدرت مخالفان را نشان داد. تعداد شرکت‌کنندگان در این تظاهرات که از جنبه مذهبی خارج شده و شکل سیاسی به خود گرفته بود، از حداقل چهارصد هزار نفر (بر اساس تخمین اردشیر زاهدی که با هلیکوپتر بر فراز تهران گردش کرده بود) تا دو میلیون نفر (بنابر تخمین بی‌بی‌سی لندن) برآورد می‌شد. طبق برآورد سفارت تعداد شرکت‌کنندگان در این تظاهرات در هر روز به حدود یک میلیون نفر بالغ می‌شد.»
وزارت امورخارجه امریکا در گزارشی سری به نمایندگی‌های دیپلماتیک خود درباره تظاهرات روز عاشورا نوشت: «برای دومین روز، صدها هزار ایرانی جهت ابراز مخالفت با شاه، در خیابان‌های خیس و باران خورده تهران دست به راهپیمایی زدند.» در این گزارش تصریح شده بود: «سفارت تخمین می‌زند که جمعیت امروز، قدری بیشتر از دیروز و حرکاتشان با صراحت بیشتری سیاسی بود». در گزارش ماموران سفارت درمورد شعارهای مردم در این روز آمده است: «شعارهایی نظیر خمینی باید بیاید، زنده باد اسلام، الله اکبر، مرگ بر شاه، پایان کار شاه و ... شنیده می‌شد.»
بروز احساسات ضد آمریکایی در محرم ۵۷
از مسائل مهم که موضوع مکاتبات سفارت امریکا در تهران را شامل می‌شد، امریکاستیری مردم در مراسم‌های محرم بود. روز ۱۱ آذر ۵۷ مأمور سفارت در گزارشی می‌نویسد: «تنفر از اجانب در ایران همواره وجود دارد و به خصوص در ایام محرم شدت می‌یابد...» همین گزارش توصیه می‌کند اگر از هویت ماموران آمریکایی سؤال شد خود را آلمانی یا فرانسوی معرفی نمایند.
همچنین در گزارش خیلی محرمانه‌ای تاکید می‌شود: «ضدآمریکایی‌گری نقش مهمی را در تحریک تظاهرکنندگان ایفا می‌کند. شعارهای جدید در ضدیت با امریکا همانند ضدیدت با شاه بر روی دیوارهای محوطه سفارتخانه نوشته شده. همچنین اعلامیه‌های دست نوشته نیز به دیوارهای مشرف به خیابان چسبانده شده است».