به گزارش مشرق، حضور مربیان خارجی در فوتبال ایران در دوران پیش از انقلاب به شکل معدود در فوتبال ایران وجود داشت و در دوران پس از انقلاب در دهه ۵۰ و ۶۰ حضور مربیان خارجی تا حدی متوقف شد و از آغاز دهه هفتاد مربیانی از ملیت‌های مختلف که بیشتر آنها از حوزه کشورهای بلوک شرق بودند به فوتبال ایران راه پیدا کردند.
با آغاز دهه هفتاد حضور مربیان خارجی گسترش پیدا کرد اما مربیانی از کشور کرواسی بیشترین حضور را در این دوران داشتند و در دهه هشتاد به اوج خود رسید. با آغاز دهه ۹۰ به مرور با این مساله مواجه شدیم که مربیانی از کشور پرتغال به فوتبال ایران راه پیدا کردند و اکنون در حالی که در اوایل دهه نخست ۱۴۰۰ هستیم شاهد یک تغییر گرایش به سمت مربیانی از کشور اسپانیا هستیم.
حضور مربیانی از کشورهای خاص معمولاً یک استراتژی از سوی مدیران و سیاست گذاران فوتبال ایران نبوده است و عواملی چون نفوذ واسطه‌ها، گسترش روابط موجب شده است که در یک برهه زمانی این اتفاق بیفتد. نتیجه چنین اتفاقی «تغییر در زیست بوم فوتبال» کشور است. در صورتی که چنین اتفاقی به صورت فکر شده باشد می‌تواند به یک تغییر مثبت در فوتبال کشور بینجامد و در صورتی که تناسبی با وضعیت فوتبال ایران نداشته باشد می‌تواند منجر به آسیب به ساختار فوتبال شود.
در تاریخ حضور مربیان خارجی در فوتبال ایران دو دوره به وضوح قابل تمایز است. نخست حضور مربیانی از کشور کرواسی که از سال ۱۳۷۲ با ورود «استانکو» آغاز شد و تا خروج «اسکوچیچ» از تیم ملی در سال ۱۴۰۱ ادامه پیدا کرد. دوره دوم را هم می‌توان به حضور گسترده مربیانی از کشور پرتغال اشاره کرد که با آمدن «آگوستو ایناسیو» در سال ۱۳۸۵ آغاز شد.
دوران مربیان کروات در فوتبال ایران
فوتبال ایران طی ۳۰ سال ۱۳ مربی کروات را در رده‌های مختلف ملی و باشگاهی تجربه کرد. نخستین حضور مربیان کروات در فوتبال ایران با «استانکو پوکله پوویچ» بود که در سال‌های ۱۳۷۲ و ۱۳۷۳ سرمربی تیم ملی شد و پس از ۵ بازی با یک برد، دو مساوی و دو باخت از تیم ملی خداحافظی کرد تا به پرسپولیس بپیوندد. او بعدها حضور نسبتاً قابل توجهی در باشگاه‌های ایران داشته است و پس از پرسپولیس سرمربیگری تیم‌های سپاهان و داماش گیلان را نیز در کارنامه خود دارد.
«تومیسلاو ایویچ» دیگر هموطن «استانکو» است که سه سال پس از او در ۱۳۷۶ در آستانه جام جهانی به تیم ملی ایران پیوست. با وجود آنکه برخی تحلیلگران بر این باورند که ایویچ یک مربی فوق العاده و اثرگذار در فوتبال ما بود اما او نیز پس از ۵ بازی، یک برد، ۲ تساوی و ۲ باخت و در آستانه جام جهانی ۱۹۹۸ فرانسه از کار برکنار شد.
«میروسلاو بلاژویچ» سرمربی تیم ملی کرواسی که در آن زمان سوم جهان بود برای هدایت تیم ملی در بهمن‌ماه سال ۱۳۷۹ به ایران آمد و تا آبان‌ماه سال ۱۳۸۰ هدایت تیم ملی را در مسابقات مقدماتی جام جهانی ۲۰۰۲ بر عهده داشت اما با شکست ایران برابر ایرلند در بازی پلی آف و ناکامی در صعود به جام جهانی وداعی تلخ با فوتبال کشورمان داشت. کارنامه «بلاژویچ» در تیم ملی ۱۹ بازی، ۱۰ برد، ۴ تساوی و ۵ باخت بود.
«برانکو ایوانکویچ» شاگرد «بلاژوویچ» بود که در دو دوره رهبری تیم ملی را بر عهده گرفت و همچنین رکورد دار مربیگری در تیم ملی است. برانکو ابتدا از بهمن ۱۳۸۰ تا مهرماه ۱۳۸۱ سرمربی تیم ملی بود و پس از وقفه‌ای یک ساله از مهرماه سال ۱۳۸۲ تا خردادماه ۱۳۸۵ که پایان بازی‌های ایران در جام جهانی ۲۰۰۶ آلمان بود، سرمربی تیم ملی کشورمان بود. صعود به جام جهانی ۲۰۰۶ و مقام سومی جام ملت‌های آسیا ۲۰۰۴ از افتخارات برانکو در تیم ملی ایران بود.
وی به همراه تیم امید هم قهرمان بازی‌های آسیایی ۲۰۰۲ پوسان شد. برانکو با احتساب بازی‌های آسیایی، ۶۲ بار روی نیمکت تیم ملی ایران نشست، ۳۶ برد به‌دست آورده، ۱۷ بار مقابل حریفان به تساوی رسیده و ۹ شکست نیز متحمل شده است. حدود ۹ سال پس از جام جهانی ۲۰۰۶ برانکو مجدداً به ایران آمد و در تیم پرسپولیس عملکرد خیره کننده‌ای داشت و سه قهرمانی لیگ و یک نایب قهرمانی از جمله افتخارات او است.
«وینگو بگویوچ» مربی کرواتی است که اگر چه سابقه حضور در تیم ملی بزرگسالان ایران را ندارد اما سابقه حضورش در ایران از بقیه هموطنانش بیشتر است. او اولین بار در سال ۱۹۹۹ برای هدایت فولاد خوزستان به ایران آمد و پس از فولاد با تیم‌های پرسپولیس، پگاه گیلان، پاس همدان، آلومینیوم هرمزگان، مس رفسنجان و مس کرمان به فعالیت خود در باشگاه‌های ایران ادامه داد. بگوویچ از دی ۸۵ در فاصله سه هفته تا اولین بازی تیم امید در مقدماتی المپیک ۲۰۰۸ تا خرداد ۸۶ سرمربی تیم فوتبال المپیک ایران بود. حذف از ادامه مسابقات مقدماتی المپیک پکن؛ حاصل کار این مربی کروات بود.
«نناد نیکولیچ» هم از تیر ۸۶ تا آبان ۸۷ همزمان با تیم جوانان، هدایت تیم امید را نیز بر عهده داشته باشد. تیم ملی امید در دوره او در مسابقه‌ای حاضر نشد و بعد از حذف تیم ملی جوانان از مسابقات آسیایی، «نیکولیچ» نیز اخراج شد. «نناد نیکولیچ» در دورانی که باشگاه فولاد علاقه زیادی به کار با مربیان کروات داشت، در چند مقطع هدایت این تیم را برعهده گرفت. حضور دوساله «ملادن فرانچیچ» در لیگ ایران به‌عنوان سرمربی فولاد با قهرمانی او در لیگ ٨٣-٨٤ همراه شد. «فرانچیچ» اولین مربی خارجی در لیگ‌برتر بود که توانست قهرمانی را تجربه کند. او با وجود این موفقیت، دیگر هیچ‌وقت به ایران بازنگشت. باشگاه فولاد در دوره‌ای که تحت هدایت «فرانچیچ» قرار داشت نسل طلایی بازیکنان را به فوتبال ایران معرفی کرد.
«لوکا بوناچیچ» نیز علاوه بر دوران نسبتاً طولانی که در ایران گذرانده از محبوبیت ویژه ای در باشگاه‌های کشورمان برخوردار است. محبوبیتی که بیش از هر چیز مدیون افتخاراتیست که او در جام باشگاه‌های ایران کسب کرده است. «بوناچیچ» در ایران مربی باشگاه‌های استقلال اهواز، فولاد خوزستان، سپاهان اصفهان، گسترش فولاد تبریز و مس کرمان بوده است. او توانست تیم فوتبال سپاهان اصفهان را به مقام نایب قهرمانی لیگ قهرمانان آسیا ۲۰۰۷ برساند. علاوه بر آن در دو دورهٔ متوالی جام حذفی یعنی در جام حذفی ۸۵-۱۳۸۴ و جام حذفی ۸۶-۱۳۸۵ تیم سپاهان را به قهرمانی رساند.
«زلاتکو ایوانکوویچ»، برادر برانکو دورانی خودش به‌عنوان سرمربی تیم برق شیراز در فوتبال ایران فعالیت می‌کرد وموفق نبود. او بعداً همراه با برادرش روی نیمکت پرسپولیس نشست.
«ژلکو میاچ» هم که در چند مقطع به‌عنوان دستیار علی دایی در تیم‌های مختلف ازجمله پرسپولیس در ایران حاضر شد، یک دوره هم هدایت راه‌آهن را برعهده گرفت.
«ایگور استیماچ» هم روی نیمکت سرمربیگری سپاهان نشست. این حضور کاملاً پرسروصدا بود، اما درنهایت با نتایج ضعیفی همراه شد تا «استیماچ» خیلی زود ایران را ترک کند.
«زلاتکو کرانچار» مربی نام آور دیگر از کرواسی است که او نیز در لیگ برتر ایران مربیگری کرده است. وی در ۳۰ تیر ماه ۱۳۸۸ به عنوان سرمربی باشگاه فوتبال پرسپولیس تهران انتخاب و در ۷ دی ۱۳۸۸ از سرمربیگری پرسپولیس برکنار شد و علی دایی به عنوان جانشین وی در سمت سرمربیگری پرسپولیس انتخاب شد. توافق‌نامه فسخ قرارداد کرانچار با پرسپولیس در ۹ دی ۱۳۸۸ با حضور وی در باشگاه پرسپولیس امضا شد. او در ۶ آبان ۱۳۹۰ به عنوان سرمربی باشگاه فوتبال سپاهان اصفهان انتخاب شد. وی موفق شد تیم فوتبال سپاهان را در لیگ برتر ۹۱-۱۳۹۰ و جام حذفی ۹۲-۱۳۹۱ به مقام قهرمانی برساند. کرانچار در ۱۷ شهریور ۱۳۹۳ با تصمیم خود از هدایت تیم سپاهان کنار رفت. او پس از حضور در فوتبال قطر و کرواسی ۲ سال بعد مجدداً به ایران بازگشت تا برای یک دوره ۹ ماهه هدایت سپاهان و یک دوره ۱۱ ماهه هدایت تیم ملی امید ایران را برعهده بگیرد.
«دراگان اسکوچیچ» مربی کرواتی است که با مربیگری ملوان بندر انزلی و در سال ۲۰۱۳ به ایران آمد. او موفق شد ملوان را که در انتهای جدول قرار داشت به مقام هفتمی در لیگ برتر برساند و از این جهت کارنامه قابل قبولی دارد. اسکوچیچ در مقطعی که هدایت تیم ملی فوتبال ایران را به عهده داشت توانست تیم ملی را به جام جهانی قطر برساند و در ۱۸ مسابقه ۱۵ برد، یک تساوی و ۲ شکست را در کارنامه به ثبت رساند. اسکوچیچ پس از حدود ۳۰ ماه مربیگری در تیم ملی، برکنار و کارلوس کی‌روش به‌عنوان جانشین او انتخاب شد.
عصر مربیان پرتغالی
دوران مربیان پرتغالی در فوتبال ایران از سال ۱۳۸۵ با ورود «آگوستو ایناسیو» به تیم فولاد خوزستان آغاز شد و پس از او پای ۹ سرمربی خارجی به فوتبال ایران باز شد.
در بهمن ۱۳۸۷ «نلو وینگادا» هدایت تیم فوتبال پرسپولیس را برعهده گرفت. یکی از شناخته‌شده‌ترین و با کارنامه‌ترین مربیانی که به ایران آمد نلووینگادا بود اما در پرسپولیس یک ناکام لقب گرفت. او با پرسپولیس در سه جام به هیچ دساوردی نرسید و ابتدا در لیگ برتر رقابت را باخت و سپس در جام حذفی با شکست از پاس، حذف شد. در لیگ قهرمانان آسیا نیز علیرغم شکست سنگین از الغرافه به مرحله یک هشتم نهایی رسید اما با یک ضربه پنالتی به بنیادکار ازبکستان باخت و حذف شد. ۳ برد، ۳ مساوی، ۳ باخت و ۹ گل زده و ۹ گل خورده کارنامه او در این تیم است. این مربی در دوره‌ای هم سرمربی تیم ملی امید شد و کارنامه بسیار ضعیفی از خود به جای گذاشت.
«کارلوس کی‌روش» در اولین دوره حضورش روی نیمکت تیم ملی ایران، ۸ سال هدایت یوزه‌ای ایرانی را بر عهده داشت و توانست بهترین نتیجه تاریخ تیم ملی فوتبال ایران در جام جهانی را کسب کند. او از ۱۵ فروردین ۱۳۹۰ تا ۸ بهمن ۱۳۹۷ هدایت تیم ملی ایران را برعهده داشت. او پس از یک دوری ۳ ساله مجدداً در جام جهانی قطر جانشین اسکوچیچ کروات شد و با پایان این رقابت‌ها هم از هدایت تیم ملی کنار رفت. او بدون شک شناخته شده ترین و مهمتری سرمربی پرتغالی فوتبال ایران است که سال‌ها هدایت تیم ملی را برعهده داشت.
«کی‌روش» از جمله مربیانی است که حضورش در فوتبال ایران حامیان و منتقدان زیادی داشت و نظرات متفاوتی در خصوص او مطرح می‌شد. برخی معتقد بودند او به واسطه حضور طولانی مدتش در فوتبال ایران موجب ایجاد تغییرات فکری و ساختاری در فوتبال ایران شده است و برخی دیگر هم معتقدند فلسفه فوتبال کی‌روش به گونه‌ای بود که با ساختار فوتبال ایرانی همخوانی نداشت و به همین دلیل نتوانست در طول ۸ سال حضور در فوتبال ایران عنوانی کسب کند.
«ژوزه آلبرتو کاستا» در آذر ۱۳۹۰ به فوتبال ایران آمد. این سرمربی پرتغالی به مدت هفت سال در جام جهانی ۲۰۱۰ آفریقای جنوبی با تیم ملی پرتغال و همچنین در باشگاه‌های آمریکا، ژاپن و امارات دستیار کارلوس کی‌روش سرمربی وقت تیم ملی بود. این مربی پرتغالی جایگزین غلامحسین پیروانی شد و در پایان با ۷ برد و ۹ مساوی و ۱۴ باخت این تیم را ترک کرد. او فصل بعد در هفته یازدهم برکنار شد و صنعت نفت در پایان آن فصل سقوط کرد.
«مانوئل خوزه» هم دیگر مربی پرتغالی است که در تیر ۱۳۹۱ به عنوان سرمربی پرسپولیس به فوتبال ایران پا گذاشت و حدود ۵ ماه بعد برکنار شد تا ۵ برد، ۶ مساوی و ۶ باخت حاصل کار او در پرسپولیس باشد. او را به عنوان یکی از بدترین تجربیات حضور مربیان خارجی در فوتبال ایران می‌دانند.
«تونی اولیویرا» یکی از معروف‌ترین مربیان پرتغالی است که بعد از کی‌روش بیشترین حضور در فوتبال ایران را داشته است. او در دو مقطع روی نیمکت تراکتوری‌ها نشست و یک جام قهرمانی حذفی را هم به تبریزی‌ها هدیه داد تا به یکی از مربیان محبوب این خطه تبدیل شود. ۲۹ برد، ۱۹ مساوی و ۱۲ باخت حاصل حضور سرمربی پرتغالی در ایران بوده است. او در سه دوره متفاوت هدایت این تیم را برعهده داشت.
«آلفردو کاسیمیرو» پس از برکناری کاستا از سمت مربیگری صنعت نفت آبادان، در تاریخ ۱۵ مهر ۱۳۹۱ رسماً به عنوان سرمربی این تیم انتخاب شد اما به علت کسب نتایج ضعیف در تاریخ ۳۰ دیماه ۱۳۹۱ توسط هیئت مدیره تیم برکنار شد.
«پائولو سرجیو» در خرداد ۱۳۹۷ هدایت صنعت نفت را برعهده گرفت یک سال بعد از این تیم کنار رفت.
«ریکاردو ساپینتو» هم در خرداد ۱۴۰۱ هم روی نیمکت استقلال تهران نشست و بعد از ایجاد حواشی فراوان در پایان فصل بیست و دوم با استقلال قطع همکاری کرد.
در تیر ۱۴۰۱ هم «ژوزه مورایس» به عنوان آخرین مربی پرتغالی به فوتبال ایران وارد شد و عملکرد بسیار خوبی با تیم سپاهان داشته است.
ورود به عصر مربیان اسپانیایی
به نظر می‌رسد عصر حضور مربیان پرتغالی هم در فوتبال ایران رو به پایان است و فوتبال ایران در حال تجربه دوران جدیدی با حضور سرمربیانی از کشور اسپانیا است. آخرین مورد از مربیان اسپانیایی که به ایران آمد مربوط به باشگاه نساجی است.
باشگاه نساجی بعد از برکناری مهدی رحمتی اعلام کرد با «لوکاس آلکاراز»، مربی ۵۶ ساله اسپانیایی به توافق رسیده است و او به‌مدت ۱.۵ فصل سرمربی این باشگاه شد. آلکاراز در تیم ملی الجزایر، آلمیرا، لوانته، الچه، گرانادا، زاراگوزا و المپیاکوس قبرس مربی و سرمربی بوده است.
اما در حال حاضر مربیان دیگری هم از این کشور در فوتبال ایران حضور دارند.
«پاکو خمز» اسپانیایی در آذر ۱۴۰۱ سرمربی تراکتور تبریز شد.
اواخر شهریور ۱۴۰۲ هم به دنبال نتایج ضعیفی که منصوریان با فولاد گرفت ایگناسیو مارتینز به عنوان یک مربی اسپانیایی دیگر هدایت این تیم خوزستانی را برعهده گرفت.
در فصل گذشته هم و برای چند بازی، «کارلوس هرناندز» اسپانیایی، سرمربی نساجی مازندران بود.
«یوسو سسما» مربی و بدنساز به همراه «آندونی سسما مندز» مربی ریکاوری و بازتوانبخشی بودند که مرداد امسال با معرفی جواد نکونام به کادر فنی این تیم پیوستند.
«کالی تروبئا» هم در دی ۱۴۰۱ به عنوان مربی به کادر فنی مس کرمان اضافه شد. کالی تروئبا، مربی اسپانیایی و ۵۳ ساله کار حرفه‌ای خود را به عنوان آنالیزور شروع کرده است. او در تیم‌های اتلتیکو مادرید، الچه، ای بار و رئال سوسیه‌داد اسپانیا به عنوان آنالیزور فعالیت داشته و در ادامه توانسته به عنوان مربی در تیم پونفرادینا در لالیگا ۲ اولین تجربه مربیگری خود را دنبال کند.
«رودریگو هرناندو» هم از دیگر اسپانیایی‌هایی است که فصل گذشته برای مدتی در جمع مربیان تیم نفت مسجدسلیمان و به عنوان دستیار رضا مهاجری در لیگ برتر حضور داشت.
اثرات حضور مربیان کروات و پرتغالی
حضور سرمربیان کروات و پرتغالی در فوتبال ایران در سه دهه اخیر کاملاً ملموس بوده است. حضور سرمربیان خارجی را از چند منظر می‌توانیم مورد بررسی قرار دهیم.
ورود تفکرات جدید به فوتبال داخلی مهمترین جنبه این حضور بوده است.
ایجاد رقابت با مربیان داخلی و خروج از چرخه تکراری مربیان داخلی
پوشش رسانه‌ای در رسانه‌های بین المللی به واسطه حضور این مربیان
ورود بازیکنان لژیونر به فوتبال ایران
انتقال بازیکنان ایرانی به خارج از کشور
تبادل بازیکنان
در روزهایی که شوق استفاده از مربیان پرتغالی در بین تیم‌های مطرح و مدعی لیگ برتری شکل گرفته بود بر تعداد فوتبالیست‌هایی که حضور در پرتغال را تجربه کرده و یا از این کشور پیشنهاد می‌گیرند افزایش پیدا کرد. در حالی که سرشناس‌ترین لژیونر و ملی پوش ایران مهدی طارمی در حال سپری کردن طلایی‌ترین دوران فوتبالی‌اش در لیگ برتر پرتغال بود، همزمان با او علی علیپور هم راهی پرتغال شد و به تیم ماریتیمو و سپس ژیل ویسنته پیوست.
سرمربی تیم ریوآوه که مهدی طارمی را در اختیار داشت در مصاحبه‌ای به نقش کی‌روش در جذب طارمی اشاره کرده بود و گفت: کی‌روش مرا متقاعد کرد تا طارمی را جذب کنم.
همچنین محمد محبی بازیکن ۲۴ ساله ایرانی هم مدتی به عضویت تیم «سانتاکلارا» درآمد تیمی که پیش از او شهریار مغانلو در آن بازی می‌کرد.
علیرضا بیرانوند دروازه بان ملی پوش ایران هم مدتی به عنوان لژیونر در فوتبال پرتغال بازی کرد.
جعفر سلمانی و پیام نیازمند هم مدتی عضو تیم «پورتیموننزه» بودند.
اما در کنار این ترانسفرهای بیرونی شاهد ورود بازیکنان خارجی به خصوص در ۲ تیم تراکتور و صنعت نفت بودیم که برای مدتی از حضور مربیان پرتغالی بهره می‌گرفتند.
تیاگو فریرا، ژوآئو ویللا و آنسلمو کاردوزو (تراکتور)، (تراکتور و صنعت نفت)، هوگو ماچادو (ذوب آهن و صنعت نفت)، (نفت تهران) پرتغالی‌هایی هستند که در این مدت به لیگ ایران وارد شده‌اند.
ضمن اینکه گفته می‌شود در همین ابتدای کار، «لوکاس آلکاراز» قرار است ۲ بازیکن اسپانیایی با خود به ایران بیاورد و دستیارانی هم از این کشور با او خواهند آمد که ممکن است موجب گسترده‌تر شدن حضور اسپانیایی‌های فوتبال ایران شوند.
پوشش رسانه‌ای و خبری
یکی از مهمترین اثرات حضور مربیان پرتغالی به فوتبال ایران پوشش خبری و تبادل رسانه ایست. رسانه‌های پرتغالی با پوشش خبری مربیانی مانند کی‌روش موجب می‌شوند که هواداران و مربیان فوتبال در این کشور با فوتبال ایران آشنا شوند و همین مساله می‌تواند تبعات مثبتی مانند افزایش احتمال ترانسفر بازیکنان را در پی داشته باشد.
حال اگر بپذیریم که عصر مربیان اسپانیایی در ایران در حال آغاز شدن است این مساله در بلند مدت می‌تواند به انتقال بیشتر بازیکنان بین دو کشور منجر شود. از سوی دیگر فوتبال اسپانیا به مراتب از فوتبال پرتغال قدرتمندتر است که از لحاظ فنی و تاکتیکی، چه کیفیت برگزاری مسابقات، چه از لحاظ امکانات و چه از لحاظ رسانه‌ای.
حال باید دید آیا این حضور مربیان اسپانیایی چه نتایجی در پی خواهد داشت. اگر این حضور موفقیت آمیز باشد وارد عصری خواهیم شد که ممکن است به حضور اسپانیایی‌های بیشتری در فوتبال ایران دامن بزند و تغییراتی هم در زیست بوم فوتبال ایران پدید بیاورد.