به گزارش مشرق، برای توسعه و تحول جامعه در عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و آموزشی و... به افراد و ذخایر انسانی خلاق نیازمندیم. از سویی چون شخصیت فرد در سنین کودکی شکل می‌گیرد، شکوفایی و پرورش خلاقیت را باید از این سن جدی گرفت و در جهت رشد آن تلاش کرد.
ماهیت دوران کودکی، بازی و اکتشاف است و کودک دوست دارد کنجکاوی و کاوش را همراه با بازی در دنیای خود انجام دهد، بنابراین محیط اطرافش باید مطابق با فعل و انفعال درون کودک بوده و حواس و حس کنجکاوی او را برانگیزد. چنین قابلیتی نیازمند انعطاف‌پذیری محیط استتربیت خلاق کودکان در جریان آموزش، خلاق بارآمدن آنان را به دنبال خواهد داشت. یکی از روش‌های مهم برای تبلور خلاقیت، تمرکز بر نقش عوامل محیطی بر ارتقای یادگیری کودکان است.
در تحقیق پیش‌رو برآنیم به پرسش‌هایی از این دست پاسخ دهیم که عوامل محیطی و ساختار یک فضا چگونه می‌تواند باعث ارتقای سطح یادگیری و خلاقیت کودکان شود؟ در طراحی محیط‌های مدرسه، فضاهای سرگرمی و آموزشی کودکان، بافت و نور چگونه می‌تواند بر خلاقیت و هوش آنان اثر بگذارد؟ عوامل اثرگذار محیطی به چه شکل افزایش و بهبود تعاملات بین کودکان را به منظور ارتقای یادگیری و خلاقیت آنان به کار خواهد گرفت؟ و ...
ادامه کلاس درس در حیاط مدرسه
حیاط مدرسه امتداد طبیعی کلاس درس است. درک این مطلب که چگونه در حیاط مدرسه می‌شود به کسب تجربه و دادن آموزش‌های متنوع به کودکان پرداخت، بسیار با اهمیت است.
فضای باز مدارس فرصت‌های مناسبی برای روبرو شدن کودکان با تجارب جدید و گوناگون فراهم می‌کند. ارتقاء کیفیت یادگیری دانش‌آموزان ارتباط مثبت و مستقیمی با افزایش کیفیات محیطی حیاط مدرسه دارد. در سال‌های اخیر استفاده از طبیعت به عنوان ابزار آموزشی بسیار مورد توجه قرار گرفته است. حضور دانش‌آموزان در فضای باز مدارس باعث ایجاد آرامش روحی، حس تعلق خاطر بیشتر کودکان، افزایش حس مالکیت به مدرسه، تکامل اجتماعی و ارتقای یادگیری دانش آموزان می‌شود. [۱]
محصور کردن فضای آموزشی باید مطابق با مقطع تحصیلی و جنسیت دانش‌آموز باشد. پیشنهاد می‌شود، در مناطق سرسبز و زیبا، مدارس پسرانه با نرده محصور شوند تا بر جذابیت چشم‌انداز مدرسه افزوده شود و در واحد آموزشی دخترانه با طراحی زیبای دیوار می‌توان بر جذابیت منطقه و فضا افزود.
زمین‌های محوطه بازی هم باید نرم و ترجیحا از شن یا خاک اره پوشیده شده باشند. ساخت تپه‌های مصنوعی کوچک و کاشت گیاهان مناسب می‌تواند کارکردهایی مضاعف مانند رفع آلودگی‌ها بیابد.
استفاده از تمهیداتی که منجر به ارتقای توانمندی ذهنی کودکان شود مانند مسیرهای مارپیچ که حس کنجکاوی را در آنها بر می‌انگیزاند، در این پیوند اقدامی موثر است. [۲]
محیط انعطاف‌پذیر برای آموزش کودکان
از آنجایی‌که ماهیت دوران کودکی، بازی و اکتشاف است و کودک دوست دارد کنجکاوی و کاوش را همراه با بازی در دنیای خود انجام دهد، بنابراین محیط اطرافش باید مطابق با فعل و انفعال درون کودک بوده و حواس و حس کنجکاوی او را برانگیزد.
چنین قابلیتی نیازمند انعطاف‌پذیری محیط است. این انعطاف‌پذیری اشتیاق دانش‌آموزان را به یادگیری افزایش می‌دهد. در تعریف انعطاف‌پذیری، ایده انطباق در زمان مطرح است؛ یعنی بنایی انعطاف‌پذیر است که می‌تواند با تغییر نیازهای کاربران در زمان‌های مختلف، سازگار شود.
در واقع انعطاف‌پذیری در مرحله اولیه طراحی، تفکر بالفعل در طراحی و چگونگی چیدمان فضا است که می‌تواند تغییراتی را بپذیرد و شامل زنجیرهای اعم از تغییرات فیزیکی است که قابلیت ساختمان برای تطابق با تغییر شرایط را فراهم می‌آورد. [۳]
روانشناسان معتقدند بسیاری از مسائل رشد همه‌جانبه کودکان از جمله پرورش خلاقیت با ایجاد فضاهای باز عمومی در بطن شهر و فضاهای در نظر گرفته شده برای فعالیت‌های روزمره که متناسب با شرایط فیزیکی و روانی کودکان باشد تا حد زیادی قابل و تعدیل است چرا که فضاهای باز شهر به عنوان واسطه بسیار مهم ارتباطات کودکان با جهان خارج نقش اساسی در احساس هویت بخشی به کودکان رشد و پیشرفت ذهنی جسمی و روانی آنها و نیز شکل‌گیری مناسب شخصیت فردی و اجتماعی آنها ایفا می‌کند.
کودکان با حضور در این فضاها در مورد طبیعت می‌آموزند از طریق تعاملات اجتماعی با اجتماع و زندگی اجتماعی آشنا می‌شوند. همچنین از طریق انجام فعالیت‌های متنوع فیزیکی قادر به شناخت محدودیت‌ها و قابلیت‌های بدنی خود می‌شوند و با آگاهی از مهارت‌ها و قابلیت‌های شخصی خود احساس اعتماد به نفس و عزت نفس پیدا می‌کنند. [۴]
نقش عناصر طبیعی در محیط آموزشی و مساله یادگیری کودکان
استفاده از روشنایی روز که بدون تابش خیره‌کننده باشد، می‌تواند عملکرد تحصیلی را به میزان ۲۰ درصد بهبود بخشد. طبق مطالعات انجام‌شده، دانش‌آموزان در کلاس‌هایی که با نور دارای طیف کامل رنگ نورگیری شده‌اند، نسبت به نورگیری با لامپ‌های فلورسنت توجه بیشتری به درس داشته و کمتر خسته و ناراحت می‌شدند. پژوهشی دیگری بر روی ۱۲۰۰ دانش‌آموز نشان می‌دهد که کلاس‌هایی که پنجره‌های آنها قابلیت باز شدن دارد، ۱۴ درصد کاراترند. [۵]
میزان و نوع روشنایی، بر رفتار دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد. استفاده از انرژی خورشیدی در مدارس هر ساله منجر به کاهش غیبت دانش‌آموزان می‌شود. روشنایی مناسب، منجر به افزایش تمرکز در کلاس، کاهش سر و صدا و بالا رفتن راندمان آموزش در مدارس می‌شود. روشنایی مناسب منجر به سلامتی چشم و کاهش خستگی اعصاب می‌شود. [۶]
در این خصوص باید افزود در طراحی مسیرهای آب روان، فضاهای بازی طبیعی و نشاط‌آور باید به نقاط آفتاب‌گیر زمین و جاهایی که توسط ساختمان‌ها در آن سایه ایجاد می‌شود، توجه داشت. یکی از عوامل جاذبه در فضای داخلی و محوطه آموزشی نصب آکواریوم و ساخت آب‌نما است. [۷]
تاثیر رنگ در فضاهای آموزشی
- رنگ‌های آبی روشن، زرد، سبز و نارنجی بر توانایی یادگیری کودکان می‌افزاید و توانایی هوشی را تا ۱۲درجه افزایش خواهد داد. رنگ‌های سفید، سیاه و قهوه‌ای اما سبب کاهش ضریب هوشی می‌شوند.
- در اکثر مدارس ایران به میزان زیادی از رنگ خاکستری در دیوارها، درها و اسکلت فیزیکی نیمکت‌ها استفاده می‌شود. این رنگ، نه تیره است نه روشن؛ از هر نوع تحریکی و گرایش روانی به‌دور است که استفاده بی‌رویه از این رنگ‌آمیزی در فضاهای آموزشی بالاخص ابتدایی توصیه نمی‌شود.
- استفاده از رنگ سفید در میز مطالعه به دلیل انعکاس نور، منجر به خستگی چشم می‌شود.
- استفاده از رنگ سبز در تخته مدارس و اکثر درهای ورودی مدارس فاقد تنوع رنگ با رنگ‌های گرم و شاد است.
- استفاده از رنگ‌های نامناسب مرده و خنثی مانند رنگ‌های قهوه‌ای، سفید در چارچوب پنجره‌ها، اسکلت فیزیکی میز، نیمکت و... منجر به افسردگی می‌شود.
- رنگ ناکافی در کلاس‌ها آثار سوء روانی در دانش‌آموزان ایجاد کرده و باعث خستگی می‌شود.
- استفاده از رنگ‌های شدید مثل آبی تیره و قرمز در صورتی که در دیوار کلاس به کار رود منجر به ایجاد تنش می‌شود.
- استفاده از رنگ سفید برای رنگ‌آمیزی سطوح و کف‌پوش آبی منجر به سکوت و آرامش فضا می‌شود.
- رنگ میز و صندلی شاگردان باید مات باشد.
- از رنگ‌های گرم و شاد درکلاس‌های اول مقاطع ابتدایی جهت به هیجان آوردن بچه‌های منزوی و گوشه‌گیر استفاده شود و در راهرو و پله‌ها بهتر است رنگ‌های سرد و آرام به کار آید که این رنگ‌ها علاوه بر آرامش محیط در کنترل هیجانات روحی کودکان و نوجوانان تاثیر بسزایی دارد. [۸]
نتایج
۱- تحقیقات حاکی از این است که روش‌های آموزش سنتی معلم‌محور در عصر اطلاعات روشی قابل اتکا نیست و متخصصین حوزه آموزش روند آموزشی مبتنی بر تجارب کودکان و ارزیابی و تصمیم‌گیری آنها را به عنوان روش جایگزین پیشنهاد می‌کنند. کودکان حداقل برابر و حتی بیشتر از آنچه در مدرسه می‌آموزند باید بتوانند در محیط پیرامون خود از الگوهای موجود و با لمس کردن و دیدن و تجربه واقعیت‌ها هم به شکل هدایت شده و هم خودانگیز بیاموزند.
۲- یادگیری از اشتباهات خود معمولا بسیار شدیدتر از اتکا به کسب تجربه از دیگران است.
۳- کودکانی که محیط‌شان یکنواخت است نمی‌توانند توانایی‌های شناختی خود را به کار برند.
۴- محیط پیرامون باید قابلیت تبدیل به محرکی برای ایجاد انگیزش‌های خیال‌پردازانه را داشته باشد.
۵- فضاهای کالبدی قابلیت تبدیل به مکان پرورش خلاقیت کودکان را دارند این مکان‌ها باید به نحوی طراحی شوند که بستر انواع فعالیت‌های لازمه رشد و تعاملات اجتماعی کودک را مقدور سازند.
کودکان حداقل برابر و حتی بیشتر از آنچه در مدرسه می‌آموزند باید بتوانند در محیط پیرامون خود از الگوهای موجود و با لمس کردن و دیدن و تجربه واقعیت‌ها هم به شکل هدایت شده و هم خودانگیز بیاموزند
۶- بررسی ویژگی‌های محیطی مؤثر بر خلاقیت کودک در مراکز کودک تهران که با هدف پرورش خلاقیت کودک به فعالیت می‌پردازند، نشان داد در طراحی بناهای این مراکز به این ویژگی‌های محیطی توجه اندکی شده است. بررسی عوامل تعیین کننده رفتار محیطی مؤثر بر خلاقیت کودک در این مراکز نشان داد، انسجام در طراحی این محیط‌ها دیده نمی‌شود. همچنین در این مراکز از علایم بجا در جهت ایجاد خوانایی استفاده نشده است. [۹]
۷- متاسفانه به علت مکان‌یابی غلط بسیاری از مدارس کشورمان محیط‌های آموزشی می‌توانند عامل آلودگی صوتی باشند یا برعکس مثلا قرارگیری مدارس در کنار خیابان یا در بافت مسکونی آزار افراد محله را در پی دارد. و بالعکس در بعضی از مدارس، آلودگی صوتی مانع ارتباط بین دانش‌آموز و معلم می‌شود. در این صورت کودکانِ کند و کسانی که مشکل شنوایی دارند بیشترین آسیب را می‌بینند. مدرسه باید برای همگان طراحی شود.
۸- عدم توجه به فضای ورودی مدرسه بر اساس پژوهش‌ها مشهود است. متأسفانه، ورودی، کم و بیش در معماری معاصر ایران اهمیت خود را از دست داده است و ورودی مدارس از این امر مستثنی نیست. فضای ورودی فقط به دیوار، در و پرده ختم می‌شود و خاصیت دعوت‌کنندگی ندارند و رنگ آمیزی یا طراحی جهت جذب دانش‌آموزان به مدارس انجام نمی‌شود.
منابع
[۱] . حدیث پرهیزگاری و همکاران، «شناسایی عوامل محیطی اثرگذار بر شکل‌گیری توانایی خلاق دانش‌آموزان ۷ تا ۱۱ ساله‌ی شهر ایلام»، جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، دوره ۹، شماره۲، ۱۴۰۲، صص ۲۴۳- ۲۶۲.
[۲] . آیناز لطف عطا، «تأثیر عوامل محیطی بر یادگیری و رفتار در محیط های آموزشی ابتدایی»، فصلنامه مدیریت شهری، شماره ۲۱، ۱۳۸۷، صص ۷۳- ۹۰.
[۳] . پرهیزگاری، پیشین: صص ۲۴۳- ۲۶۲.
[۴] . مینو قره‌بیگلو، «نقش عوامل محیطی در پرورش خلاقیت کودکان»، منظر، شماره ۱۹، ۱۳۹۱.
[۵] . حدیث پرهیزگاری، پیشین: صص ۲۴۳- ۲۶۲.
[۶] . لطف عطا، پیشین: صص ۷۳- ۹۰.
[۷] . همان
[۸] . همان
[۹] . مریم طباطبائیان و همکاران، «تحلیلی بر تأثیر محیط‌های ساخته شده بر خلاقیت کودک»، پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر، سال ۱۳، شماره ۴۳، دی ۱۳۹۵، صص ۱۷- ۳۶.