گروه جهاد و مقاومت مشرق - دفاع مقدس، به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین نبردهای تاریخ معاصر ایران، بخشی حیاتی از هویت و خاطرات جمعی مردم این سرزمین را شکل داده است. جنگ هشت ساله که میان ایران و عراق در جریان بود، نه‌تنها به‌عنوان رویدادی نظامی، بلکه به‌مثابه تجربه‌ای انسانی، فرهنگی و اجتماعی دارای ابعاد گسترده‌ای است که تا امروز در وجدان عمومی مردم ایران ثبت شده است. اما نکته حائز اهمیت این است که تمامی این تجربیات در کتب تاریخی به‌طور کامل منعکس نمی‌شوند؛ جایی که "تاریخ شفاهی" نقش کلیدی ایفا می‌کند.
تاریخ شفاهی؛ پلی میان گذشته و حال
تاریخ شفاهی فرصتی است برای ثبت و حفظ روایت‌هایی که در هیچ‌یک از اسناد رسمی یا نظامی موجود نیستند. این روایت‌ها شامل خاطرات و تجربیات شخصی افرادی است که به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم درگیر جنگ بوده‌اند؛ از رزمندگان در جبهه‌ها تا خانواده‌هایشان که در پشت جبهه‌ها در تلاش بودند.
این تاریخ نه‌تنها به ما کمک می‌کند تا زوایای پنهان و ناشناخته جنگ را بهتر بشناسیم، بلکه به عنوان یک ابزار قدرتمند برای انتقال ارزش‌ها، باورها و هویت نسل‌های گذشته به آیندگان عمل می‌کند. هر روایت شخصی، یک تکه از پازل بزرگ دفاع مقدس است که به ما تصویر کامل‌تر و واقعی‌تری از آن دوران ارائه می‌دهد.
چرا تاریخ شفاهی دفاع مقدس اهمیت دارد؟
روایت‌هایی که در کتاب‌های تاریخی نیستند: بسیاری از وقایع، احساسات و تجربیات فردی تنها از طریق گفت‌وگوهای شفاهی قابل دسترسی هستند. در جنگ، هر سرباز، هر مادر، هر پزشک و هر خبرنگار، داستانی دارد که ممکن است در گزارش‌های رسمی جایی نداشته باشد. این روایت‌ها نه‌تنها به ما تصویر انسانی‌تری از جنگ می‌دهند، بلکه جزئیاتی را به ثبت می‌رسانند که شاید در تاریخ مکتوب هیچ‌گاه دیده نشود.
ایجاد تنوع در زاویه دید: مستندات رسمی معمولاً از دیدگاه‌های محدود و قالب‌های مشخصی پیروی می‌کنند. اما تاریخ شفاهی با ارائه روایت‌های متنوع از اقشار مختلف جامعه، از مردم عادی تا فرماندهان، به ما اجازه می‌دهد تا واقعیت‌های جنگ را از زوایای گوناگون ببینیم. هرکسی داستانی برای گفتن دارد و این داستان‌ها به تکمیل تاریخ کمک می‌کنند.
حفظ ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی: دفاع مقدس فقط یک جنگ نظامی نبود؛ بلکه صحنه‌ای برای بروز و تقویت ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی بود. ایثار، فداکاری، مقاومت و اتحاد ملی، ارزش‌هایی بودند که در طول این دوران تقویت شدند. تاریخ شفاهی به ما این امکان را می‌دهد که این ارزش‌ها و تجارب را به شکل ملموس‌تری برای آیندگان ثبت کنیم.
کمک به درک بهتر جنگ: جنگ تنها نبرد تانک‌ها و سربازان نیست. آنچه که جنگ را شکل می‌دهد، انسان‌هایی هستند که در آن شرکت دارند؛ انسان‌هایی با احساسات، آرزوها، ترس‌ها و امیدها. تاریخ شفاهی به ما این امکان را می‌دهد که جنگ را نه‌تنها از منظر یک نبرد نظامی، بلکه از دیدگاه انسان‌هایی که آن را تجربه کرده‌اند، درک کنیم.
مقابله با تحریف تاریخ: یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های تاریخ‌نگاری، خطر تحریف یا بازنمایی نادرست وقایع است. ثبت روایت‌های شفاهی از طریق مصاحبه‌ها و مستندسازی‌ها می‌تواند به عنوان یک ابزار پیشگیری از تحریفات تاریخی عمل کند. این روایت‌های عینی و شخصی می‌توانند تصحیح‌کننده گزارش‌های نادرست یا ناقص باشند.
روش‌های جمع‌آوری و ثبت تاریخ شفاهی دفاع مقدس
برای ثبت این تاریخ ارزشمند، روش‌های متنوعی وجود دارد که هرکدام می‌تواند بخشی از این میراث عظیم را مستند کند:
مصاحبه با شاهدان عینی: یکی از اصلی‌ترین روش‌های ثبت تاریخ شفاهی، مصاحبه با افرادی است که در جنگ شرکت داشتند. این مصاحبه‌ها به‌طور معمول شامل سوالاتی در مورد تجربیات روزانه، چالش‌ها و احساسات آن‌ها می‌شود که از دیدگاه‌های رسمی جنگ فراتر می‌رود و به عمق انسانیت جنگ می‌پردازد.
جمع‌آوری خاطرات و نامه‌ها: بسیاری از رزمندگان و خانواده‌هایشان در طول جنگ خاطرات و نامه‌های شخصی خود را ثبت کرده‌اند. این نوشته‌ها به‌عنوان اسناد تاریخی ارزشمندی می‌توانند به بازسازی دقیق‌تر وقایع جنگ کمک کنند.
استفاده از تکنولوژی‌های مدرن: در دنیای امروز، تکنولوژی‌های پیشرفته‌تری برای ثبت و نگهداری تاریخ شفاهی وجود دارد. با ضبط ویدیویی و صوتی مصاحبه‌ها، می‌توان این روایت‌ها را به شکل پایدار و دسترس‌پذیر نگه داشت و آن‌ها را به نسل‌های بعد منتقل کرد.
نتیجه‌گیری: حفظ میراث انسانی جنگ
دفاع مقدس به‌عنوان بخش مهمی از تاریخ معاصر ایران، نه‌تنها در بُعد نظامی بلکه در ابعاد فرهنگی، اجتماعی و انسانی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. تاریخ شفاهی با ثبت تجربیات و خاطرات شخصی افرادی که در این جنگ حضور داشتند، به ما این امکان را می‌دهد که تصویری کامل‌تر، واقعی‌تر و انسانی‌تر از این رویداد عظیم داشته باشیم.
این روایت‌ها میراثی هستند که باید به دقت ثبت و به نسل‌های آینده منتقل شوند تا ارزش‌ها و درس‌های این دوران فراموش نشود.
*حامد کاظم زاده خوئی - روزنامه‌نگار