او توانست با نوشتن بیش از بیست و پنج کلام الله مجید، نام خویش را در کتابت قرآن جاودانه سازد. او شیوه خط نسخ ترکی را در نوشتن قرآن به صورت استادانه، روان و ساده به کار برد. بعدها چندین چاپ از قرآن به خط وی انجام پذیرفت. وی در سال 1110 هجری قمری در گذشت.

شاگردان مستقیم و غیرمستقیم حافظ عثمان نیز به کتابت کلام الله روی آوردند و توانستند قرآن‌های فراوانی بنویسند؛ مانند عبدالعزیز رفاعی و محمد عزت فرزند علی افندی و حافظ عثمان ثانی معروف به بورودوری قایش‌زاده.

خط نسخ امروزی در کشورهای عربی، میراث تلاش خطاطان ترک محسوب می‌شود.

خوشنویسی در دوره صفویه (907- 1148 ه.ق)

قرن‌های دهم و یازدهم در دنیای اسلام دوران پر رونقی برای خوشنویسی است. درخششی تازه در انواع خطوط اسلامی پیدا شد و در عین حال عصری است که خط نسخ برای کتابت کلام الله مجید تثبیت شده و اکثر قرآن‌ها به این خط کتابت شده است و هنرهای قرآنی، به اوج خود رسیده است.

در دوره صفویه خطاطان بسیار بزرگی درخشیده‌اند؛ مانند امیر عبدالقادر حسینی شیرازی که در هندوستان چندین قرآن نوشته است و در خط ریحان بسیار ممتاز بود. علی‌رضا عباسی، از معروفترین خوشنویسان خط ثلث و نسخ دوره صفوی است و کتیبه ‌نگاری‌های او در اصفهان و قزوین و مشهد، آستان حضرت علی‌بن موسی‌الرضا(ع) معروف هستند و خاندان امامی که در اصفهان بودند و کتیبه‌هایی چند از این خانواده باقی مانده است.

در خط نستعلیق نیز باید از میرعماد حسین سیفی قزوینی مقتول در 1024 هجری، بزرگترین خوشنویس خط نستعلیق نام برد که چند قطعه قرآنی از وی باقی مانده است که اوج هنر قرآنی در این خط است و با کتابت اوست که خط نستعلیق را به درستی می‌توان عروس خط‌های اسلامی ایرانی دانست.

در عصر صفویه خط نسخ در ایران دارای کمال شد و شیوه ماندگار یافت و اصول و قواعد خاص خود را پیدا کرد. خطاطان بزرگ خط نسخ که در این عصر درخشیده‌اند، با نگارش قرآن‌های متعدد توانستند خط نسخ ایرانی را به کمال برسانند؛ مانند آقا ابراهیم قمی که می‌گویند سالی سه قرآن کتابت می‌کرده است. وی استاد بزرگترین نسخ نویس عصر صفوی، یعنی میرزا احمد نیریزی است. چندین مجلد از قرآن به خط وی باقی مانده است.

میرزا احمد نیریزی (متوفی 1155 ه.ق)

احمدبن شمس‌الدین محمد نیریزی در جوانی به اصفهان رفت و در حدود سال 1100 هجری در این شهر می‌زیست. وی خط نسخ را از آقا ابراهیم قمی تعلیم گرفت و از روی خطوط علاء‌الدین تبریزی مشق کرد. او به خط نسخ، زیبایی و استحکام بخشید. اوج خط نسخ ایران مرهون همت و تلاش اوست.

کتابت قرآن بعد از نیریزی

دوره قاجار در ایران (1193- 1344)

بعد از نیریزی، خوشنویسان و خطاطان قرآنی روش او را در ایران ادامه دادند، آقا هاشم لؤلؤی اصفهانی معروف به زرگر که در بین سال‌های 1172 و 1212 هجری قمری می‌‌زیسته، یکی از خوشنویسان بزرگ خط نسخ در این دوران است. پس از وی خاندان وصال، هنرمندان خوشنویس صاحب آوازه هستند و چند قرآن از وصال شیرازی پدر و فرزندانش میرزا احمد و میرزا اسماعیل و دیگر اعضای این خانواده باقی است.

محمد شفیع تبریزی، خوشنویس کلام الله مجید که در تبریز می‌زیسته و سی و دومین قرآنی که نوشته، دیده شده است.

علی عسکر ارسنجانی و فرزندش محمدشفیع ارسنجانی نیز از خوشنویسان بزرگ دوره قاجاریه هستند.

زین‌العابدین شریف اصفهانی ملقب به اشرف‌الکتّاب و غلامعلی اصفهانی از خوشنویسان اصفهانی دوره قاجار هستند که هر کدام تعدادی کلام الله مجید کتابت کرده‌اند. غلامعلی اصفهانی در مدت عمر خود سیزده و به روایتی هجده قرآن نوشته است. اشرف الکتّاب در زندگانی طولانی خود، شاگردان بسیاری تربیت کرد و در سال 1296 و یا 1300 هجری قمری در گذشته است. میرزا محمدعلی اصفهانی متوفی به سال 1313 هجری قمری یکی از شاگردان اشرف الکتّاب بوده است و خط نسخ را از وی فرا گرفت و توانست قرآن مجید کتابت کند، سپس توفیق چاپ آن را نیز در عهد ناصری پیدا کرد.

یکی دیگر از شاگردان اشرف الکتّاب، سیدمحمدبقا ملقب به شرف‌المعالی است که از وی نیز آثاری باقی مانده است.

بانوان قرآن نویس در دوره قاجار

زنان هنرمند مسلمان نیز به کتابت کلام خدا از دیرباز روی آوردند. گرچه نام آنان در تاریخ متأسفانه کمتر ثبت شده است، اما در گوشه و کنار جهان اسلامی آثاری از آنان هر چند بسیار اندک تاکنون شناخته شده است؛ مانند قرآنی به خط فاطمه سلطان بنت مقصودعلی که در سال 980 (ه.ق) کتابت شده و در کتابخانه آستانه مقدسه حضرت معصومه(س) نگهداری می‌شود.

در دوره قاجار چند تن از زنان هنرمند خوشنویسی کلام خدا را انجام و نام خویش را ماندگار کرده‌اند.

قرآن‌هایی از دو دختر فتحعلی‌شاه (1211- 1250 ه.ق) به نام های ام‌سلمه و ضیاءالسلطنه وجود دارد.

از دیگر زنان خوشنویس قرآنی این عصر باید از مریم نائینی نام برد که قرآن خود را در سال 1302 هجری قمری کتابت کرده است.

خط نستعلیق

در عصر قاجار در ایران خط نستعلیق رو به رشد و تعالی گذاشت و هنرمندان خوشنویس معروفی مانند وصال و فرزندانش، ملک الکتّاب میرزا غلامرضا اصفهانی، میرزا محمد طهرانی، حجاب شیرازی، میرزا محمدرضا کلهر، میرزا محمدحسین سیفی عماد الکتّاب، میرزا زین‌العابدین شریفی قزوینی و بسیاری دیگر پا به عرصه هنر خوشنویسی گذاشتند.

بسیاری از آنان علاوه بر استادی در خط نستعلیق، در خط نسخ و دیگر خطوط هم سرآمد بودند و قرآن‌های زیادی کتابت کرده‌اند. آیه نگاری‌های فراوانی نیز از آنان وجود دارد که زینت‌بخش مرقّعات و مجموعه‌های خوشنویسی هستند.

خط شکسته نستعلیق

شکسته نستعلیق در اوایل قرن یازدهم که نامه‌ها و ترجمه آیات مبارکه قرآنی به خط شکسته تعلیق بود، با شکسته نستعلیق نوشته شد و با ظهور درویش عبدالمجید طالقانی متوفی در 1185 هجری به اوج زیبایی و کمال رسید و هنرمندان خوشنویس دیگری مانند سیدعلی اکبر گلستانه متوفی در 1319 هجری در تکمیل این خط بسیار کوشیدند و به این ترتیب خط شکسته نیز برای نوشتن و تحریر ترجمه آیات مبارکه و خواص سوره‌ها و آیات، در کتابت کلام الله مجید مورد استفاده قرار گرفت.

معرفی برخی از کاتبان معاصر قرآن کریم

طاهر خوشنویس

طاهر خوشنویس در سال 1267 هجری شمسی در روستای قراجه داغ، پا به عرصه حیات نهاد؛ و پس از سپری نمودن قریب به نود سال عمر پربار خود در سال 1355 هجری شمسی بدرود حیات گفت.

از مطالعه عمر پر بار مرحوم روانشاد استاد حاج میرزا طاهر خوشنویس آنچه استنباط می‌شود این است که او از نبوغ فوق‌العاده خدادادی برخوردار بود. وی اصالت هنر را به هیچ وجه با لذات زودگذر مادی معاوضه نکرده و همواره هستی خود را در کالبد حروف و کلمات دمید و حیرتی که از مطالعه کثرت آثار ایشان بر انسان دست می‌دهد، مؤید این امر است.

استاد در سن 80 سالگی روزانه به طور مداوم 12 ساعت به تحریر خط و انجام مراجعات ارباب رجوع مشغول بود و هیچگونه خستگی در خود احساس نمی‌کرد و با پایمردی و ایمان بر پیری غلبه می‌نمود. او خود معتقد بود اگر انسانی از جوانی خود سوء استفاده نکند، برای همیشه شاداب و جوان می‌ماند و در ایام پیری، محرومیت و رنج نمی‌کشد.

مرحوم خوشنویس در مورد بدیع‌ترین آثار خطی که به وجود آورده است، می‌گوید:

یکی 20 حزب قرآن است که من حیث المجموع، بر 1200 صفحه بالغ است و دیگری قرآن مجید است که در 668 صفحه که در روی کاغذ ابریشمی با وضع بسیار زیبا و هنرمندانه‌ای زیر نظر خودم به طبع رسیده و این دو اثر از حیث خوشنویسی، تذهیب، نقش‌کاری، طرح بندی و کلیه پیرایه‌های حواشی که همگی مولود ابتکارها و ابداعات خودم بوده و به قدری زیبا و با قاعده تحریر شده که همیشه چه در ایران و چه در خارج از ایران مورد تقلید و اقتباس و عکسبرداری جماعت خطاطان و مؤسسات انتشاراتی شده است. امیدوارم دو اثر مورد اشاره که در اواخر عمرم نوشته‌ام، زینت بخش مساجد و محافل مذهبی مسلمانان بوده و پیوسته ایام یادگار پاینده و جاویدانی از حقیر باشد.

احمد نجفی زنجانی

احمد نجفی زنجانی مشهور به «معصومی» فرزند محمدحسین در سال 1287 متولد شده و در سن 74 سالگی دار فانی را وداع گفت. استاد در هفت سالگی در مدرسه مرتضوی ایرانیان در نجف اشرف مشغول به تحصیل شد. سپس به فراگیری فقه و اصول و نحو و صرف و ادبیات عربی و فارسی پرداخت. چون از کودکی به آموختن فنون خط علاقه داشت، ضمن تحصیل زیر نظر اساتید خط به استنساخ کتب دینی و اجتماعی اشتغال ورزید تا در بیست‌وپنج سالگی رسماً در زمره‌ خوشنویسان عصر درآمد و مشغول تحریر کتب مؤلفان و ناشران شد.

وی کار کتابت را از سال 1295 آغاز کرد. از همین زمان کتیبه‌نویسی را شروع و از جمله آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد؛ کتیبه‌های درب طلا و نقره‌ حرم سامرا، ضریح آرامگاه حضرت مسلم(ع) در کوفه؛ ضریح آرامگاه حرت عبدالعظیم حسنی(ع)؛ ضریح آرامگاه حضرت رقیه(س) در شام؛ ضریح آرامگاه حضرت رضا(ع)؛ کتیبه‌های مسجد اعظم و مسجد آئینه و موزه‌ قم؛ رواق آینه‌ زنانه حضرت معصومه(ع)؛ گنبد خواجه ربیع در خراسان؛ صحن کهنه‌ قم؛ کتیبه‌ مسجد دانشگاه تهران به عرض یازده متر و سی سانتیمتر و به طول بیست متر و ده‌ها کتیبه‌ دیگر.

علاوه بر این عموم اصلاحات کتیبه‌های تاریخی به دستور وزارت فرهنگ در سراسر ایران و شجره‌های انساب سادات و استنساخ کتب قیمتی و تکمیل قرآن‌های خطی و گرانبها نمونه‌هایی از آثار هنری این هنرمند است. وی از خوشنویسانی است که در نوشتن انواع خط از قبیل نسخ، ثلث، رقاع، کوفی، نستعلیق، شکسته، طغرا و غیره مهارت داشت.

مرحوم نجفی در انجمن خوشنویسان ایران به سمت استادی در امر خط ثلث مشغول و تا پایان عمر در این خدمت بود.

حبیب‌الله فضائلی سمیرمی

حبیب‌الله فضائلی سمیرمی، هنرمند خوشنویس، در سال 1301 در شهرستان سمیرم استان اصفهان دیده به جهان گشود.

استاد فضائلی را یکی از احیاءکنندگان خطوط اسلامی و ایرانی در قرن حاضر می‌دانند که بیش از نیم قرن از عمرش را صرف آموزش هنر خوشنویسی کرد. این هنرمند خوشنویس آثار و کتاب‌های بسیاری را از خود به جا گذاشته است که مهمترین آنها اطلس خط و قرآن کریم به خط نسخ است.

پدر وی مرحوم محمد ابراهیم سمیرانی، فرزند ملامحمد خان است که هر دو از عالمان زمان خود از علاقه‌مندان هنر خوشنویسی بودند. استاد فضائلی در بعضی گفته‌ها و نوشته‌های خود به قرآنی اشاره می‌کند که با خط نسخ به شیوه ایرانی توسط جدّ وی به نگارش درآمده است.

استاد فضائلی دارای توانمندی فوق‌العاده‌ای بود که شیوه‌های گوناگون خوشنویسی را به زیبایی تجربه می‌کرد. اما اوج شکوفایی و بارز بودن شیوه ثلث در کار آن مرحوم به وضوح دیده می‌شد. وی شیوه‌های مختلف خوشنویسی اعم از نسخ، ثلث، رقاع، ریحان و بسیاری از شیوه‌های متروک را احیا نمود. بی‌اغراق نخواهد بود که ایشان را در داشتن این ویژگی در بین خوشنویسان کشور و تجربه کردن همه شیوه‌ها منحصر به فرد بدانیم.

نگارش سوره مبارکه «یس» در بالای ضریح حضرت امام رضا(ع) و همچنین اشعاری در ضریح حضرت سیدالشهدا(ع) از کارهای شناخته شده استاد می‌باشند. زنده یاد حبیب‌الله فضائلی علاوه بر کتاب اطلس خط، کتب تعلیم خط، آیه نور، مرد آفرین روزگار،‌ شناخت قرآن و در نهایت اثری جاوید یعنی کلام الله مجید به خط نسخ را به چاپ رساند.

استاد فضائلی در 12 آبان 1367 در سن 75 سالگی پس از تحمل عارضه‌ای طولانی دار فانی را وداع گفت.

حضرت آیت‌الله استاد حاج سید مرتضی نجومی

در سال 1307 در کرمانشاه متولد شده و در سال 1388 در سن 81 سالگی درگذشتند.

استاد در خصوص ویژگی‌های هنری خود و خانواده‌اش چنین نوشته‌اند: در خاندان ما هنرهای زیبا جایگاه ویژه‌ای دارد و هنرمند خوشنویس،‌ نقاش و صحاف زیاد داشته‌ایم. مرحوم جدم آقای میرزا اسماعیل، از خوشنویسان بسیار خوبی بودند که انواع خطوط را بسیار استادانه می‌نوشتند و آثار بسیار ارزشمندی در این زمینه دارند که همراه برادرش آقا میرزا رضای منجم باشی از شاگردان میرزا محمدعلی خوشنویس کرمانشاهی بوده‌اند.

آقا سیف السادات، سیدمیرزا عبدالرحمن نجومی، سیدمیرزا محسن و سیدمحمدصالح سیف‌السادات، سیدنصرالله نجومی و سیدمیرزا حسن نجومی و سیدهادی و مهدی نجومی و آقا سیدمحمدجواد نجومی، پدر گرانقدر استاد نیز از هنرمندان این خانواده هستند.

خود استاد از برترین‌های هنر خوش‌نویسی جهان بودند که تابلوهای زیبای ایشان هوش از سر هر صاحب ذوقی می‌برد.

استاد نزد خطاطان بزرگی همچون: هاشم بغدادی و احمد نجفی به تمرین و ممارست پرداخت تا در انواع خطوط اسلامی استاد مسلم و در خط نسخ و ثلث یگانه و بی همتا گردید و در تذهیب و تشعیر و تجلید و گل و بوته سازی آثار جاودانه‌ای پدید آورده‌اند.

در سال 1398 هجری قمری، مرحوم حاج میرزا احمد معصومی زنجانی اجازه‌ای عربی در عالم خط برای استاد نوشته‌اند و لوح تقدیر در نخستین گردهمایی و جشنواره خوشنویسان جهان را از آن خود نمود.

منبع مورد استفاده: آرشیو و کتابخانه مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران