توضیحات صالحی که با بیان جزئیات فنی فعالیت های سازمان انرژی اتمی طی ماه‌های جاری از دولت جدید همراه بوده است، عمدتاً در توجیه عملکرد دیپلماسی هسته ای و فراهم کردن زمینه های جلب اعتماد نخبگان و مردم در این رابطه بود. وی که عملاً فردی علاقه‌مند به ارتباط نزدیک و مستمر با رسانه هاست، این روزها بیشتر از مقامات دیپلماسی هسته ای، در رسانه ها حضور می یابد و طی روزهای اخیر، بارها جزئیاتی را در مورد توافق های هسته ای یا برنامه های ایران در این رابطه بیان کرده، که تا کنون هیچ مقام دیگری در این عرصه ابراز نداشته است. به عقیده برخی کارشناسان، سازمان انرژی اتمی در راستای کم رنگ کردن اظهارنظرهای دستگاه دیپلماسی در رابطه با توافق های فنی با گروه 1+5 در وین، این نقش جدید را تقبل کرده است.
این گزارش به بازخوانی کارشناسی و منصفانه اظهارات فنی وی و پرسش‌ها یا ابهاماتی می‌پردازد که مردم و نخبگان پاسخگوئی به آن را مطالبه می‌کنند. در عین حال، نکات مثبت اظهارات وی نیز بیان خواهد شد.
نقد توافق ژنو از زبان صالحی
صالحی هم توافقنامه ژنو را مورد انتقاد قرار داده است. وی چند بار در مصاحبه های خود اظهار داشته این توافقنامه ایرادهایی دارد و قابل انتقاد است.
در برنامه ثریا، گفتمان انتقادی وی جنبه فنی به خود گرفت و اظهار داشت که در توافقنامه ژنو «در غنی‌سازی یک مشکلاتی دارد که می‌گویند باید متفقاً میزان تولید و سطح تولید و سطح غنی‌سازی و مسایلی از این دست را تعیین بکنیم اما در تحقیق و توسعه چیزی نگفته‌اند اما در مذاکرات ژنو دارند سعی می‌کنند در تحقیق و توسعه یک خدشه ایجاد کنند در صورتی که برنامه اقدام مشترک باید پایبند به آن اصولی که به هر حال خودشان هم پذیرفته‌اند باشد.»
او در مصاحبه با العالم هم گفت: «طبق برنامه اقدام مشترک این گونه تفاهم کردند که در زمینه حجم غنی سازی و سطح غنی سازی به صورت توأمان به نتیجه واحد برسند. این می تواند تا حدودی منشأ مشکل باشد.»
بر این اساس، نقدهای منصفانه و کارشناسی هم به متن این توافق مربوط می شود؛ هم به مفروضات تیم دخیل در تنظیم این توافق؛ هم به رفتار طرف‌های مذاکرات هسته ای بعد از توافق و نهایتاً هم به رفتار آژانس.
طرح های ایران برای توافق در گام نهائی
صالحی، تنها مقامی است که از برخی طرحهای فنی برای جلب توافق گروه 1+5 در گام میانی پرده برداشته و به جزئیات آنها اشاره کرده است. در این زمینه، سرنوشت رآکتور اراک و همچنین برنامه غنی سازی کشور، دو مساله مهم بلکه اساسی است که وی به آنها پرداخته است.
بازطراحی رآکتور اراک، چرا و چگونه؟
رئیس سازمان انرژی اتمی گفت: تأسیسات اراک همچنان به عنوان رآکتور آب سنگین باقی می‌ماند و به آب سبک تبدیل نخواهد شد، اما قلب آن بازطراحی می‌شود.
حفظ ماهیت آب سنگین راکتور اراک، خبر خوبی است که نشان می دهد استفاده های طراحی شده از این رآکتور که تولید رادیو داروها است، حذف نشده است. زیرا همانگونه که دکتر صالحی نیز اشاره کرده، آب سبک تنها در تولید برق کاربرد دارد و نیازهای پزشکی هسته ای کشور را تامین نمی کند. اما کاهش قدرت این رآکتور به حد 10 مگاوات، در برابر چه مابه ابزائی مطرح شده است؟
به گفته صالحی، در خصوص موضوع مربوط به آب سنگین اراک نیز با کشورهای عضو 1+5 مذاکره شد و پیشنهاد ما باز طراحی قلب رآکتور اراک و کاهش پلوتونیوم تولیدی به میزان یک پنجم بود که مورد استقبال 1+5 قرار گرفت.
این در حالی است که به گفته برخی منابع آگاه در امور هسته ای، این پیشنهاد توسط روس‌ها و بعداً با تغییراتی، توسط چینی ها مطرح شد و نهایتاً پیشنهاد امریکا برای تغییر ماهیت رآکتور به آب سبک را تعدیل کرد و این توافق به عنوان نقطه مشترک دیدگاههای ایران و 1+5 بر روی میز مذاکرات جدی شد.
چگونگی تغییر در قلب رآکتور اراک
به گفته صالحی، در بازطراحی‌ها، پلوتونیوم ناشی از فعالیت رآکتور اراک در حالت فعلی، حدود 20 درصد کاهش خواهد یافت. تغییر ایجاد شده در آن نیز به این ترتیب خواهد بود که سوخت کنونی رآکتور آب سنگین اراک، سوخت (اورانیوم) طبیعی است. ما پیشنهاد کردیم که به جای سوخت طبیعی، از سوخت غنی شده استفاده کنیم در این صورت تولید پلوتونیوم در آن کاهش خواهد یافت.
این سوخت غنی شده، 4 تا 5 درصد خواهد بود. یعنی برای تأمین آن هم نیازی به غنی سازی 20 درصد نیست!
آیا طرح ایران در مورد رآکتور اراک، مورد موافقت غرب قرار گرفته است؟
دکتر صالحی در این زمینه با بیانی قاطع، پاسخ داده که «جزییات مطرح شده به اطلاع گروه 1+5 رسیده و آنها نیز موافقند چون نگرانی آنها درخصوص پلوتونیوم بود و ما این مشکل را به این شیوه حل کردیم. و از این پیشنهاد ایران استقبال کردند».
طرح پلکانی غنی‌سازی چیست؟
صالحی نخستین مقامی است که «طرح پلکانی غنی سازی ایران» را تشریح کرده است. به گفته وی، این طرح از سوی ایران و طی مذاکرات، به گروه 1+5 پیشنهاد شده است. وی تأکید کرد: در زمینه غنی سازی پیشنهاد ما اجرای طرح پلکانی غنی سازی است که بر اساس آن 4 تا 5 سال تعداد دستگاه‌های سانتریفیوژ به همین نسبت 20 هزار دستگاه باشد و بعد از آن به صورت تدریجی تعداد سانتریفیوژها را افزایش دهیم تا در سال به ظرفیت تولید 30 تن اورانیوم در سال برسیم و این موضوع همچنان جای بحث دارد و آنها می‌گویند که این طرح نیاز به تصمیم گیری سیاسی دارد.
وی در ادامه اظهار داشت: وقتی مذاکرات در مورد ساخت رآکتورهای جدید به نتیجه برسد، شاهد ساخت چهار رآکتور دیگر خواهیم بود و در یک افق 14 یا 15 ساله، چهار رآکتور دیگر علاوه بر بوشهر خواهیم داشت؛ در نتیجه سوخت آنها را باید تامین کنیم. پس اگر به سمت سانتریفیوژهای نسل جدید و پیش بینی های لازم نرویم، وقتی صاحب 5 رآکتور باشیم که هرکدام 30 تن اورانیوم لازم داشته باشند، اگر خارج به ما سوخت ندهد، در این صورت چه باید بکنیم؟! ما دیگر ضمانت خارج را بدان مفهوم قبول نداریم؛ زیرا طبق قراردادهایی قبلی که با آنها داشتیم، حتی قراردادهایی که غیر از هسته‌ای بود، ناگهان شاهد بودیم که عهدشکنی کردند. از این رو ما نمی توانیم برای ساخت نیروگاه هسته‌ای سرمایه گذاری عظیم بکنیم، اما برای تأمین سوخت آن هیچ اقدامی نکنیم.
از این اظهارات، چند نکته استنباط می‌شود:
اولاً دورنمای زمانی گام پایانی توافق ژنو، قطعاً بیش از 15 سال خواهد بود. در این صورت، همان سناریو غرب قوت می گیرد که ایران طی 20 سال محدودیت های مربوط به توافق ژنو را ادامه دهد.
ثانیاً ایران تا 4 یا 5 سال دیگر هم همچنان غنی سازی را با کمتر از 5 درصد و با همین تعداد سانتریفیوژ ادامه دهد.
ثالثاً بعد از 14 یا 15 سال بعد که ایران 4 رآکتور دیگر هم بسازد، افزایش سانتریفیوژها حتی اگر مورد موافقت غربیها باشد، تنها به غنی سازی کمتر از 5 درصد بپردازند. یعنی دیگر خبری از غنی سازی 20 درصد و احیای آن نیست و سازمان انرژی اتمی هیچ برنامه ای برای تعریف آن به عنوان «نیاز» ایران ندارد.
مبنای طرح پلکانی غنی‌سازی این است که تا 4 تا 5 سال، هیچ افزایشی در تعداد سانتریفیوژهای ایران صورت نگیرد و بعداً افزایش انجام شود.
دو پرسش اساسی در این زمینه وجود دارد: صالحی از 20 هزار سانتریفیوژ نام می برد. این تعداد، سرجمع آنهاست نه تعداد فعال آنها. بنابراین، قرار است تا پنج سال همین ماشین ها به صورت مهر و موم شده و غیرفعال باقی بمانند؟ از سوی دیگر، سطح غنی سازی در وضعیت موجود که به زیر 5 درصد محدود شده است، آیا در طرح پلکانی دولت همچنان زیر 5 درصد باقی خواهد ماند؟ این به معنای بسته شدن برنامه غنی سازی 20 درصد تا چه زمانی است؟
به گفته صالحی، رآکتور اراک وقتی بر اساس برنامه ایران مورد بازطراحی قرار گیرد، «سوخت آن را از طبیعی به سوخت غنی شده تبدیل می کنیم که میزان غنای این سوخت بین 4 تا 5 درصد است». بنابراین، غنی سازی بیش از 5 درصد اصلاً موضوعیتی ندارد!
رآکتور اراک، تا 5 یا 6 سال دیگر هم راه اندازی نخواهد شد. بنا به تصریح صالحی، «اگر ما طبق روال عادی پیش می رفتیم، رآکتور قبلی تا سه سال دیگر تقریبا راه اندازی می شد؛ اما با این باز طراحی که در حال انجام آن هستیم، نزدیک به دو سال و شاید سه سال حداکثر به راه اندازی رآکتور اضافه خواهد شد به عبارت دیگر 5 تا 6 سال طول خواهد کشید.»
نیازهای عملی ایران به غنی سازی
صالحی در مورد نیازهای عملی ایران به اورانیوم غنی شده، تنها از نیروگاه بوشهر و چهار راکتور آینده نام می برد که نیروگاه بوشهر سوخت 20 درصدی نیاز ندارد. اما در مورد راکتورهای آینده هیچ اشاره ای به سوخت شان از نوع اورانیوم یا پلوتونیوم نشده است.
در مورد راکتور تحقیقاتی تهران هم که سوخت 20 درصدی نیاز دارد، پرسش این است که بعد از 4 یا 5 سال بعد که موجودی اروانیوم تولیدی داخل به اتمام خواهد رسید، سخوت آن از چه منبعی تامین خواهد شد؟ آیا غنی سازی 20 درصد ادامه خواهد یافت یا غربیها سوخت لازم را تامین خواهند کرد؟
آیا پرونده فعالیت هسته‌ای ایران بسته می شود؟
صالحی در ادامه به مرحله دوم مذاکرات هسته‌ای ایران و غرب اشاره کرد و گفت: طبق توافق های صورت گرفته که شش مساله در آن مطرح است و طبق وعده هایی که به آژانس داده ایم انتظار می رود در مدت زمان سه ماهه تعیین شده برای این امر، به همه سؤالات آژانس پاسخ دهیم. وی درباره احتمال انعقاد توافقنامه دوم با توجه به مطرح بودن مسائلی چون فعالیت های پارچین و... افزود: در زمینه فعالیت های هسته‌ای، بر اساس تعریف فعالیت هسته‌ای، ما دیگر مشکلی با آژانس نداریم و در این خصوص دیگر سوالی نیست که از سوی آژانس مطرح شده باشد و ما پاسخ نداده باشیم و به عبارت دیگر می توان گفت که درباره فعالیت هسته‌ای ایران پرونده بسته شده تلقی می شود. بویژه این که شش پاسخ اخیر هم ظرف یک ماه آینده تکمیل خواهد شد.
این در حالی است که با اجرای الزامات شش پرسش توافق با آژانس یا هفت پرسش جدید، پرونده ما در آژانس بسته نخواهد شد. بلکه همانگونه که ایران در این توافق به آژانس چک سفید داده که «همه ابهامات راجع به برنامه هسته ای گذشته و کنونی» را حل خواهد کرد، تا وقتی که راجع به مسائل نظامی و اتهامات صهیونیست ها و جاسوسی های امریکا از مراکز مختلف کشور پاسخ مورد تأیید آژانس داده نشود، همچنان این پرونده باز خواهد ماند.
جمع‌بندی
صالحی، یک دانشمند هسته‌ای و مدیر ارشد است. احتمالاً محدود ماندن سیاست‌های سازمان وی به آنچه در سیاست خارجی تعریف شده است، موجب رنجش کارکنان زیرمجموعه و همچنین تغییراتی در ساختارها، کارکنان، سازمان‌ها و حتی چرخه صنعت هسته‌ای ایجاد کرده که شاید هم چندان مورد اقبال وی نیز نبوده است.
در هر حال، نکته‌ای که هیچ گاه وی در صحبت‌های تلخ و شیرین خود با العالم مطرح نکرد، سرنوشت غنی سازی 20 درصد بود. چراکه وی از برنامه ها و طرح‌هایی یاد کرد که تامین سوخت بوشهر و رآکتورهای جدید و همچنین تأمین اورانیوم غنی شده برای قلب جدید رآکتور اراک بود که هیچ کدام از آنها به غنای 20 درصد نیازی نداشته‌اند.
این در حالی است که وی در برنامه تلویزیونی ثریا گفته بود که غنی سازی از 1 تا 90 درصد، حق ایران است. از این رو، این پرسش به صورت جدی مطرح است که در توافق‌های ایران و غرب و در برنامه‌های سازمان انرژی اتمی کشور، غنی سازی 20 درصد برای همیشه کنار گذاشته شده و حذف گردیده است یا خیر؟
در کنار نکاتی که در بالا اشاره شد و ابهامات و پرسش‌ها، تعبیرهای خوبی هم در صحبت‌های صالحی بود. وی محدود ماندن ماشین‌های فعال در چرخه غنی سازی ایران به وضعیت فعلی را به عنوان «بی معنا شدن غنی سازی» تلقی کردند: «اگر از ما بخواهند فقط 10 هزار ماشین (سانتریفیوژ) داشته باشیم، در واقع غنی سازی معنی خود را از دست می دهد؛ یعنی ما با این تعداد نیاز خود را نمی توانیم برآورده کنیم. ما می‌گوییم "نیاز عملی" ما حداقل، تامین نیاز سالانه بوشهر است.
ما چهار رآکتور دیگر هم خواهیم داشت که قرارداد آنها با روس‌ها فعلا در مرحله گفتگوست». از طرف دیگر، ورود آژانس به مسائل غیرهسته ای نیز موجب مخدوش شدن اعتبار فنی و تخصصی آن تلقی شده است. این نکات، بخشی از راهبردهای اساسی کشور را تشکیل می‌دهند که باید به صورت جدی در عرصه دیپلماسی هسته‌ای نیز به جریان بیفتند.