گروه تاریخ مشرق- لازمه تحقيق و پژوهش در هر امري در وهله اول به آشنايي با منابع و در مرحله بعدي دسترسي به آنها باز ميگردد كه خود بحثي مفصل در روش تحقيق است. به عبارت بهتر با مرور منابع و مأخذ يك نوشته ميتوان ارزش و اعتبار كار را به سهولت سنجيد. مناسبت تاريخي قيام مسجد گوهرشاد و واقعه كشف حجاب اقتضا ميكند گزيدهاي از منابع مهم اين وقايع براي علاقمندان به اختصار معرفي شوند.
1- تغيير لباس و كشف حجاب به روايت اسناد، تهران، مركز بررسي اسناد تاريخي وزارت اطلاعات، 1378. اين كتاب در دو قسمت مقدمه در نود و چهار صفحه و اسناد در ششصد و هجده صفحه به همراه تصاويري از جريان كشف حجاب در پايان انتشار يافته است. در اين كتاب دويست و هشت سند تاريخي ارزشمند، از روزگار پهلوي اول بازنويسي و به همراه نمونهاي از اصل اسناد ارايه گرديده است.
2- چالش روحانيت با رضاخان، داود اميني، تهران، نشر سياسي، 1382. داود اميني از سندپژوهان مطرح در تاريخ معاصر است كه مقالات و كتابهاي متعددي را منتشر نموده است، از آن جمله در مورد فدائيان اسلام كه از منابع اصلي است. وي در اين كتاب بر اساس اسناد تاريخي و منابع تحقيق به بررسي علل چالشهاي مرجعيت شيعه با سياستهاي رضاشاه پرداخته است. در پايان كتاب تصوير تعدادي (سي و پنج) سند و عكس تاريخي درج شده است. از جمله اسناد جالب اين كتاب «صورت طلاب مشمول بالفعل حوزه علميه قم در سال 1312» و «صورت اسامي مدرسين كه در سنوات 1308 الي 1314 امتحان مدرسي دادهاند» ميباشد.
3- خشونت و فرهنگ (اسناد محرمانه كشف حجاب (1322- 1313)، مديريت پژوهش و آموزش، تهران، سازمان اسناد ملي ايران، 1371. در اين كتاب اسناد روند اجرايي كشف حجاب عمدتاً اسناد وزارت كشور (شامل پانصد و هفتاد و يك سند) از شهرهاي مختلف انتخاب و بازنويسي گرديده است. در پايان كتاب شش قطعه عكس مربوط به موضوع كتاب نيز مندرج است.
4- حكايت كشف حجاب (جلد 2 و 1)، تهران، مؤسسه فرهنگي قدر ولايت، 1381. مؤسسه قدر ولايت در اين كتاب دو جلدي اسناد و خاطراتي از جريان كشف حجاب كه در آثار قبلي انتشار يافته را گردآوري و با مصاحبههاي جديد به صورت موضوعي تدوين و منتشر نموده است.
5- خواندنيهاي مطبوعات در رژيم پيشين در آيينهي خواندنی ها (ايرانشناسي)، ويژهنامه ياد، نشريه بنياد تاريخ انقلاب اسلامي، سال هجدهم، شمارههاي 70- 67، بهار- زمستان 1382. در اين مجموعه به همت بنياد تاريخ انقلاب اسلامي، مقالات و خاطرات انتشار يافته پيرامون واقعه مسجد گوهرشاد در مجله هفتگي خواندنيها گردآوري و منتشر شده است. بعد از شهريور 1320 تا سال 1332 كه ديكتاتوري محمدرضاشاهي قدرت گرفت در مطبوعات اين دوره شاهد درج مقالات و مطالب در نقد و بررسي روزگار رضاشاه هستيم كه مطالب گردآوري شده در مجموعه فوق از آن دست است.
6- علما و رژيم رضاشاه (نظري بر عملكرد سياسي- فرهنگي روحانيون در سالهاي 1305 تا 1320)، حميد بصيرتمنش، تهران، چاپ و نشر عروج، 1376. اين اثر پژوهش جامع و مستند و معتبري پيرامون وقايع تاريخي و مواضع عُلما در روزگار رضاشاه به حساب ميآيد كه محقق علاوه بر اسناد از منابع كتابخانهاي و كتب خارجي هم بهره گرفته است. در پايان اين اثر ارزشمند مؤلف محترم تصوير بيست سند تاريخي را درج نموده است. بخش مهمي از چالش علما و رژيم رضاشاه به سياستهاي ضد مذهبي رژيم و به ويژه كشف حجاب باز ميگردد.
7- سياست و لباس (گزيده اسناد متحدالشكل شدن البسه 1307- 1318)، به كوشش سيد محمدحسين منظورالاجداد، تهران، سازمان اسناد ملي ايران، 1380. دكتر سيد محمدحسين منظورالاجداد از اساتيد بنام سندشناسی در كتاب فوق بيش از سيصد سند تاريخي را كه بخش مهمي از آن به تغيير لباس زنان و كشف حجاب و لباس روحانيت مربوط ميشود، گردآوري و بازنويسي نمودهاند. مؤلف محترم تصريح نموده است اين تعداد حجم اندكي از اسناد اين موضوع است كه به علت عدم فهرستنويسي اسناد شهرستانها به اين ميزان بسنده شده است.
8- رسايل حجابيه (شصت سال تلاش علمي در برابر بدعت كشف حجاب)، دفتر اول و دفتر دوم، رسول جعفريان، قم، انتشارات دليل ما، 1380. استاد جعفريان از تلاشگران عرصه پژوهش تاريخ و فرهنگ اسلامي كشورمان كه خداوند توفيقاتشان را روزافزون كند در كتاب ارزشمند فوق پس از ذكر مقدمهاي مبسوط بيش از سي رساله حجابيهاي كه توسط علما و فقهاي شيعه در ايران نگاشته شد، گردآوري و منتشر نمودهاند. برخي از اين رسايل خود شامل چند رساله هستند. از موارد جالب توجه در اين كتاب تهيه و درج كتابشناسي حجاب است كه از ضروريات اهل تحقيق به شمار ميرود. استاد جعفريان گزارشي از اين دو جلد كتاب مفصل (1450 صفحه) را با نام داستان حجاب در ايران پيش از انقلاب در دويست و نود صفحه در سال 1383 در مركز اسناد انقلاب اسلامي انتشار دادهاند.
9- قيام گوهرشاد، سينا واحد، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چاپ چهارم 1366. كتاب فوق كه از اولين پژوهشهاي مستند در مورد واقعه مسجد گوهرشاد به حساب ميآيد چاپ اول آن در سال 1359 منتشر شده است. در بخش اول به تحليل و شرح واقعه مسجد گوهرشاد ميپردازد و در بخش دوم خاطرات شاهدان عيني (بيست نفر) واقعه در قالب گفتگو به آنها ضبط و بازنویسی گرديده است.
10- قيام مسجد گوهرشاد به روايت اسناد، تدوين داود قاسمپور، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1386. اين كتاب در دو بخش و چهار فصل به روايت قيام مسجد گوهرشاد بر اساس اسناد موجود در آرشيو مركز اسناد انقلاب اسلامي ميپردازد. محقق محترم با بهرهگيري از اسناد، خاطرات و ساير منابع در بخش اول به عنوان مدخل پژوهشي زمينهها و چگونگي شكلگيري و سرانجام قيام را بررسي نموده است و در بخش دوم يكصد و هفده سند تاريخي ارايه گرديده است.
11- كشف حجاب، فاطمه حيدريان، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1379. اين كتاب كه مجلد هفتم از مجموعه دانستنيهاي انقلاب اسلامي براي جوانان به حساب ميآيد روايت ساده و رواني را براي مخاطب از جريان كشف حجاب ارايه داده است.
12- كشف حجاب، نشست تخصصي، با حضور مهستي ابوذرجمهري، حوريه سعيدي، مهدي صلاح، عبدالمجيد معاديخواه، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، 1384. مؤسسه پژوهشهاي سياسي در سلسله نشستهاي تخصصي كه برگزاز نمود در نشست چهارم با حضور صاحبنظران و پژوهشگران به بررسي كشف حجاب پرداخت كه مجموعه سخنراني اين نشست تخصصي در كتاب فوق ارايه شده است.
13- كشف حجاب، زمينهها، پيامدها و واكنشها، مهدي صلاح، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، 1384. كتاب فوق جديدترين پژوهش پيرامون كشف حجاب در ايران است كه محقق با بهرهگيري از منابع تجددگرايي و كشف حجاب در دورهي رضاشاه، زمينهها و مقدمات اعلام كشف حجاب و چگونگي اجراي آن، سير كشف حجاب در نواحي مختلف ايران، واكنشهاي اجتماعي در برابر كشف حجاب، و سرانجام پيامدهاي كشف حجاب را بررسي نموده است. در كتاب تصاوير از اسناد و عكسهاي منتشرشده در مطبوعات دورهي پهلوي اول هم درج شده است.
14- مبارزات آيتالله سيد يونس اردبيلي به روايت اسناد و خاطرات، تدوين رحيم نيكبخت، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1385. آيتالله العظمي سيد يونس اردبيلي متوفي به سال 1337 شمسي از مراجع تقليد مقيم مشهد بود كه در قيام مسجد گوهرشاد به همراه علماي ديگر دستگير و مدتي در مشهد و تهران زنداني گرديد و به دستور رضاشاه به اردبيل تبعيد گرديد. در اين كتاب اسناد مبارزات وي به ويژه در قيام مسجد گوهرشاد ارايه شده است. تصاوير منحصر به فردي از علماي آن ايام مشهد در پايان كتاب ضميمه گرديده است.
15- مرجعيت در عرصه اجتماع و سياست، (اسناد و گزارشهايي از آيات عظام نائيني، اصفهاني، قمي، حائري و بروجردي 1339- 1292 شمسي)، به كوشش سيد محمدحسين منظورالاجداد، تهران، شيرازه، 1379. در اين كتاب ارزشمند استاد منظورالاجداد ضمن نگارش زندگينامههايي از مراجع عظام تقليد اسناد فعاليتها و اقدامات هر يك را بازنويسي و در ادامه آورده است. در پايان تصوير تعدادي از اسناد هم مندرج است. در اسناد مراجع به ويژه آيات قمي و حائري يزدي كشف حجاب از مسايل مهم به شمار ميرود.
16- واقعه خراسان، به كوشش مسعود كوهستانينژاد، تهران، حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي، 1375. مسعود كوهستانينژاد از معدود محققان تاريخ معاصر ايران است كه علاوه بر سندپژوهي دستي توانا و اشراف بسيار خوبي بر مطبوعات تاريخ معاصر ايران دارد و از اين رهگذر از نامداران سندپژوهي و مطبوعاتپژوهي به حساب ميآيند. كتاب فوق هم نتيجه اشراف ايشان بر مطبوعات است. وي گزارشهاي چاپ شده بعد از شهريور 1320 در مطبوعات پيرامون واقعه مسجد گوهرشاد را گردآوري و با ذكر مقدمهاي منتشر نموده است.
17- واقعه كشف حجاب، اسناد منتشرنشده از واقعه كشف حجاب در عصر رضاخان، به كوشش سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي و مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگي، تهران، 1371. اين كتاب هم شامل دويست و بيست و شش سند تاريخي به همراه متن اصلي از جريان كشف حجاب در دورهي رضاشاه است.
18- واقعه گوهرشاد به روايت ديگر، اسماعيل رائين، تهران، نشر رائين، 1379. پس از مرگ اسماعيل رائين مجموعه اسنادي توسط بازماندگان وي در مورد وقايع گوهرشاد انتشار يافت كه مأخذ اصلي قسمت عمده آنها آرشيو مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران بود. در اين كتاب بدون ذكر فهرستي از اسناد و فهرست اعلام اسناد بازنويسي و به همراه اصل تصوير سند در لابلاي مطالب نگاشته شده بر اساس ساير منابع درج گرديده است. بيشتر اسناد اين كتاب پيرامون شهيد آيتالله آقازاده و اسدي نايبالتوليه ميباشد.
1- تغيير لباس و كشف حجاب به روايت اسناد، تهران، مركز بررسي اسناد تاريخي وزارت اطلاعات، 1378. اين كتاب در دو قسمت مقدمه در نود و چهار صفحه و اسناد در ششصد و هجده صفحه به همراه تصاويري از جريان كشف حجاب در پايان انتشار يافته است. در اين كتاب دويست و هشت سند تاريخي ارزشمند، از روزگار پهلوي اول بازنويسي و به همراه نمونهاي از اصل اسناد ارايه گرديده است.
2- چالش روحانيت با رضاخان، داود اميني، تهران، نشر سياسي، 1382. داود اميني از سندپژوهان مطرح در تاريخ معاصر است كه مقالات و كتابهاي متعددي را منتشر نموده است، از آن جمله در مورد فدائيان اسلام كه از منابع اصلي است. وي در اين كتاب بر اساس اسناد تاريخي و منابع تحقيق به بررسي علل چالشهاي مرجعيت شيعه با سياستهاي رضاشاه پرداخته است. در پايان كتاب تصوير تعدادي (سي و پنج) سند و عكس تاريخي درج شده است. از جمله اسناد جالب اين كتاب «صورت طلاب مشمول بالفعل حوزه علميه قم در سال 1312» و «صورت اسامي مدرسين كه در سنوات 1308 الي 1314 امتحان مدرسي دادهاند» ميباشد.
3- خشونت و فرهنگ (اسناد محرمانه كشف حجاب (1322- 1313)، مديريت پژوهش و آموزش، تهران، سازمان اسناد ملي ايران، 1371. در اين كتاب اسناد روند اجرايي كشف حجاب عمدتاً اسناد وزارت كشور (شامل پانصد و هفتاد و يك سند) از شهرهاي مختلف انتخاب و بازنويسي گرديده است. در پايان كتاب شش قطعه عكس مربوط به موضوع كتاب نيز مندرج است.
4- حكايت كشف حجاب (جلد 2 و 1)، تهران، مؤسسه فرهنگي قدر ولايت، 1381. مؤسسه قدر ولايت در اين كتاب دو جلدي اسناد و خاطراتي از جريان كشف حجاب كه در آثار قبلي انتشار يافته را گردآوري و با مصاحبههاي جديد به صورت موضوعي تدوين و منتشر نموده است.
5- خواندنيهاي مطبوعات در رژيم پيشين در آيينهي خواندنی ها (ايرانشناسي)، ويژهنامه ياد، نشريه بنياد تاريخ انقلاب اسلامي، سال هجدهم، شمارههاي 70- 67، بهار- زمستان 1382. در اين مجموعه به همت بنياد تاريخ انقلاب اسلامي، مقالات و خاطرات انتشار يافته پيرامون واقعه مسجد گوهرشاد در مجله هفتگي خواندنيها گردآوري و منتشر شده است. بعد از شهريور 1320 تا سال 1332 كه ديكتاتوري محمدرضاشاهي قدرت گرفت در مطبوعات اين دوره شاهد درج مقالات و مطالب در نقد و بررسي روزگار رضاشاه هستيم كه مطالب گردآوري شده در مجموعه فوق از آن دست است.
6- علما و رژيم رضاشاه (نظري بر عملكرد سياسي- فرهنگي روحانيون در سالهاي 1305 تا 1320)، حميد بصيرتمنش، تهران، چاپ و نشر عروج، 1376. اين اثر پژوهش جامع و مستند و معتبري پيرامون وقايع تاريخي و مواضع عُلما در روزگار رضاشاه به حساب ميآيد كه محقق علاوه بر اسناد از منابع كتابخانهاي و كتب خارجي هم بهره گرفته است. در پايان اين اثر ارزشمند مؤلف محترم تصوير بيست سند تاريخي را درج نموده است. بخش مهمي از چالش علما و رژيم رضاشاه به سياستهاي ضد مذهبي رژيم و به ويژه كشف حجاب باز ميگردد.
7- سياست و لباس (گزيده اسناد متحدالشكل شدن البسه 1307- 1318)، به كوشش سيد محمدحسين منظورالاجداد، تهران، سازمان اسناد ملي ايران، 1380. دكتر سيد محمدحسين منظورالاجداد از اساتيد بنام سندشناسی در كتاب فوق بيش از سيصد سند تاريخي را كه بخش مهمي از آن به تغيير لباس زنان و كشف حجاب و لباس روحانيت مربوط ميشود، گردآوري و بازنويسي نمودهاند. مؤلف محترم تصريح نموده است اين تعداد حجم اندكي از اسناد اين موضوع است كه به علت عدم فهرستنويسي اسناد شهرستانها به اين ميزان بسنده شده است.
8- رسايل حجابيه (شصت سال تلاش علمي در برابر بدعت كشف حجاب)، دفتر اول و دفتر دوم، رسول جعفريان، قم، انتشارات دليل ما، 1380. استاد جعفريان از تلاشگران عرصه پژوهش تاريخ و فرهنگ اسلامي كشورمان كه خداوند توفيقاتشان را روزافزون كند در كتاب ارزشمند فوق پس از ذكر مقدمهاي مبسوط بيش از سي رساله حجابيهاي كه توسط علما و فقهاي شيعه در ايران نگاشته شد، گردآوري و منتشر نمودهاند. برخي از اين رسايل خود شامل چند رساله هستند. از موارد جالب توجه در اين كتاب تهيه و درج كتابشناسي حجاب است كه از ضروريات اهل تحقيق به شمار ميرود. استاد جعفريان گزارشي از اين دو جلد كتاب مفصل (1450 صفحه) را با نام داستان حجاب در ايران پيش از انقلاب در دويست و نود صفحه در سال 1383 در مركز اسناد انقلاب اسلامي انتشار دادهاند.
9- قيام گوهرشاد، سينا واحد، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چاپ چهارم 1366. كتاب فوق كه از اولين پژوهشهاي مستند در مورد واقعه مسجد گوهرشاد به حساب ميآيد چاپ اول آن در سال 1359 منتشر شده است. در بخش اول به تحليل و شرح واقعه مسجد گوهرشاد ميپردازد و در بخش دوم خاطرات شاهدان عيني (بيست نفر) واقعه در قالب گفتگو به آنها ضبط و بازنویسی گرديده است.
10- قيام مسجد گوهرشاد به روايت اسناد، تدوين داود قاسمپور، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1386. اين كتاب در دو بخش و چهار فصل به روايت قيام مسجد گوهرشاد بر اساس اسناد موجود در آرشيو مركز اسناد انقلاب اسلامي ميپردازد. محقق محترم با بهرهگيري از اسناد، خاطرات و ساير منابع در بخش اول به عنوان مدخل پژوهشي زمينهها و چگونگي شكلگيري و سرانجام قيام را بررسي نموده است و در بخش دوم يكصد و هفده سند تاريخي ارايه گرديده است.
11- كشف حجاب، فاطمه حيدريان، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1379. اين كتاب كه مجلد هفتم از مجموعه دانستنيهاي انقلاب اسلامي براي جوانان به حساب ميآيد روايت ساده و رواني را براي مخاطب از جريان كشف حجاب ارايه داده است.
12- كشف حجاب، نشست تخصصي، با حضور مهستي ابوذرجمهري، حوريه سعيدي، مهدي صلاح، عبدالمجيد معاديخواه، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، 1384. مؤسسه پژوهشهاي سياسي در سلسله نشستهاي تخصصي كه برگزاز نمود در نشست چهارم با حضور صاحبنظران و پژوهشگران به بررسي كشف حجاب پرداخت كه مجموعه سخنراني اين نشست تخصصي در كتاب فوق ارايه شده است.
13- كشف حجاب، زمينهها، پيامدها و واكنشها، مهدي صلاح، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي، 1384. كتاب فوق جديدترين پژوهش پيرامون كشف حجاب در ايران است كه محقق با بهرهگيري از منابع تجددگرايي و كشف حجاب در دورهي رضاشاه، زمينهها و مقدمات اعلام كشف حجاب و چگونگي اجراي آن، سير كشف حجاب در نواحي مختلف ايران، واكنشهاي اجتماعي در برابر كشف حجاب، و سرانجام پيامدهاي كشف حجاب را بررسي نموده است. در كتاب تصاوير از اسناد و عكسهاي منتشرشده در مطبوعات دورهي پهلوي اول هم درج شده است.
14- مبارزات آيتالله سيد يونس اردبيلي به روايت اسناد و خاطرات، تدوين رحيم نيكبخت، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامي، 1385. آيتالله العظمي سيد يونس اردبيلي متوفي به سال 1337 شمسي از مراجع تقليد مقيم مشهد بود كه در قيام مسجد گوهرشاد به همراه علماي ديگر دستگير و مدتي در مشهد و تهران زنداني گرديد و به دستور رضاشاه به اردبيل تبعيد گرديد. در اين كتاب اسناد مبارزات وي به ويژه در قيام مسجد گوهرشاد ارايه شده است. تصاوير منحصر به فردي از علماي آن ايام مشهد در پايان كتاب ضميمه گرديده است.
15- مرجعيت در عرصه اجتماع و سياست، (اسناد و گزارشهايي از آيات عظام نائيني، اصفهاني، قمي، حائري و بروجردي 1339- 1292 شمسي)، به كوشش سيد محمدحسين منظورالاجداد، تهران، شيرازه، 1379. در اين كتاب ارزشمند استاد منظورالاجداد ضمن نگارش زندگينامههايي از مراجع عظام تقليد اسناد فعاليتها و اقدامات هر يك را بازنويسي و در ادامه آورده است. در پايان تصوير تعدادي از اسناد هم مندرج است. در اسناد مراجع به ويژه آيات قمي و حائري يزدي كشف حجاب از مسايل مهم به شمار ميرود.
16- واقعه خراسان، به كوشش مسعود كوهستانينژاد، تهران، حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي، 1375. مسعود كوهستانينژاد از معدود محققان تاريخ معاصر ايران است كه علاوه بر سندپژوهي دستي توانا و اشراف بسيار خوبي بر مطبوعات تاريخ معاصر ايران دارد و از اين رهگذر از نامداران سندپژوهي و مطبوعاتپژوهي به حساب ميآيند. كتاب فوق هم نتيجه اشراف ايشان بر مطبوعات است. وي گزارشهاي چاپ شده بعد از شهريور 1320 در مطبوعات پيرامون واقعه مسجد گوهرشاد را گردآوري و با ذكر مقدمهاي منتشر نموده است.
17- واقعه كشف حجاب، اسناد منتشرنشده از واقعه كشف حجاب در عصر رضاخان، به كوشش سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي و مؤسسه پژوهش و مطالعات فرهنگي، تهران، 1371. اين كتاب هم شامل دويست و بيست و شش سند تاريخي به همراه متن اصلي از جريان كشف حجاب در دورهي رضاشاه است.
18- واقعه گوهرشاد به روايت ديگر، اسماعيل رائين، تهران، نشر رائين، 1379. پس از مرگ اسماعيل رائين مجموعه اسنادي توسط بازماندگان وي در مورد وقايع گوهرشاد انتشار يافت كه مأخذ اصلي قسمت عمده آنها آرشيو مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران بود. در اين كتاب بدون ذكر فهرستي از اسناد و فهرست اعلام اسناد بازنويسي و به همراه اصل تصوير سند در لابلاي مطالب نگاشته شده بر اساس ساير منابع درج گرديده است. بيشتر اسناد اين كتاب پيرامون شهيد آيتالله آقازاده و اسدي نايبالتوليه ميباشد.