در پیام رهبر انقلاب به دست اندرکاران همایش ملی تغییرات جمعیتی که اواسط سال گذشته برگزار شد، آمده است:

"مسئله جمعیّت که بجد هم مورد بحث و اختلاف نظر در جامعه است، مسئله بسیار مهمّی است. بلاشک از نظر سیاست کلّی کشور، کشور باید برود به سمت افزایش جمعیّت؛ البتّه به نحو معقول و معتدل. همه ‌ی اشکالات و ایرادهایی که وارد میشود -که بعضی از اشکالاتی را هم که مطرح میکنند ما دیده ایم - قابل برطرف شدن و قابل پاسخ دادن است. آنچه مهم است این است که کشور ما با ظرفیّت طبیعی و با ویژگی جغرافیای سیاسی خود احتیاج دارد به یک جمعیّت بیشتر؛ علاوه بر این –همان طور که قبلاً هم گفته ایم- مسئله ی نمای جوان برای کشور یک مسئله ی اساسی و مهم و تعیین کننده است. آن ‌طوری که اهل علم و اهل تحقیق بررسی کرده اند و جوانب قضیّه را ملاحظه کرده اند و آمارها را مورد مداقّه قرار داده اند، ما اگر چنانچه با این شیوه ای که امروز داریم حرکت میکنیم پیش برویم، در آینده‌ ی نه چندان دور، یک کشور پیری خواهیم بود که علاج این بیماری پیری هم در حقیقت در دسترس نیست؛ حالا نه [ اینکه] در دسترس ما نیست، [بلکه] در دسترس هیچ کس نیست؛ یعنی امروز کشورهایی که در دنیا دچار پیری شده اند و قدرت زاد و ولد خودشان را از دست داده اند، به دشواری میشود گفت که راه علاجی برای حلّ این مشکل دارند. ما هم طبعاً با همین مشکل مواجه خواهیم شد؛ و نباید بگذاریم به اینجا برسد. البتّه مبانی اسلامی و تفکّر اسلامی در زمینه‌ ی جمعیّت و افزایش جمعیّت و با توجّه به وضع جغرافیای سیاسی منطقه و کشور جمهوری اسلامی، یک چیزهای روشن و واضحی است.

جوانب قضیّه را بسنجید، ببینید چه چیزهایی است که موجب میشود جامعه ما دچار میل به کم ‌فرزندی بشود. این میل به کم بودن فرزند، یک عارضه است؛ والّا انسان به طور طبیعی فرزند را دوست میدارد. چرا ترجیح میدهند افرادی که فقط یک فرزند داشته باشند؟ چرا ترجیح میدهند فقط دو فرزند داشته باشند؟ چرا زن به شکلی، مرد به شکلی پرهیز می‌کنند از فرزند داری؟ اینها را بایستی نگاه کرد و دید عواملش چیست؛ این عوامل را پیدا کنید، بر روی علاج این عوامل بیماری ‌زا -که به اعتقاد بنده اینها عوامل بیماری زاست- متخصّصین و صاحبان اندیشه را بخواهید فکر کنند.

فرض کنید مثلاً بالا رفتن سنّ ازدواج؛ بلاشک یکی از چیزهایی که باروری را محدود میکند، بالارفتن سنّ ازدواج است؛ خب، این یکی از کارهایی است که باید در کشور فکر بشود. چرا سنّ ازدواج در کشور ما بالا رفته؟ مگر جوان هفده ساله، هجده ساله، نوزده ساله، احتیاج ندارد به اطفاء نیاز جنسی و غریزه ی جنسی؟ ما باید این را فکر کنیم. خب، از آن طرف میگویند که اینها خانه ندارند، شغل ندارند، درآمد ندارند؛ ببینیم چگونه میشود کاری کرد که همه ‌ی اینها با هم جمع بشود."

افزایش سریع جمعیت در دهه 50 و 60 میلادی موجب شد در سال‌های 1355 تا 1365 نرخ 3.9 درصد در رشد موالید ثبت شود که در شرایط درگیری کشور با خسارات ناشی از جنگ تحمیلی، مسؤولان وقت به فکر تشدید سیاست‌های کنترل جمعیت افتادند و شعار "فرزند کمتر، زندگی بهتر" بر در و دیوار شهر نقش بست؛ شعاری که در دهه 40 در راستای اجرای سیاست های تنظیم خانواده منتشر شد اما در دوران انقلاب و پس از آن کمرنگ شد و از اواسط دهه 60 دوباره پیگیری شد.

دکتر علیرضا مرندی وزیر بهداشت کشور در دهه 60 و اوج دوران کنترل جمعیت، اقدام دولت وقت در اجرای سیاست‌های تنظیم خانواده را "کاری انقلابی" میداند که افزایش نگران‌کننده جمعیت در آن دوره را کنترل کرد. به گفته دکتر مرندی نرخ رشد جمعیت در آن زمان 9/3 درصد بود و این قاعده وجود دارد که هر 17 یا 18 سال جمعیت ایران، دو یا سه برابر شود یعنی اگر قرار بود این وضع ادامه پیدا کند، تخمین بزنید از آن تاریخ تاکنون جمعیت ایران به چه رقمی می‌رسید؟ در آن زمان کالاهای اساسی به صورت کوپنی ارائه می‌شد، مثلاً یک شانه تخم‌مرغ را باید با کوپن خریداری می‌کردیم و نصف تخم‌مرغ‌های آن نیز شکسته بود که باید آنها را دور می‌ریختیم. اما با اینکه در آن زمان وزیر بهداشت بودم به دلیل کمبود مواد غذایی، این تخم‌مرغ‌های شکسته را هم مصرف می‌کردیم. مدارس‌ چند‌شیفته بود و وضعیت بیکاری وحشتناک؛ شرایط اقتصادی نامناسب بود و بیکاری امنیت کشور را هم به مخاطره می‌انداخت.

دکتر مرندی اما امروز معتقد است کاهش رشد جمعیت نیز به همان اندازه نگران‌کننده است و می تواند در دهه‌های آینده موجب کاهش جمعیت شود. چرا که آنچه که در دهه شصت برای کنترل جمعیت پیش‌بینی شده بود که تا سال 91 نیز به نقطه مورد نظر نخواهد رسید، در سال 71 محقق شد.

چرا تمایل به زاد و ولد کم شد؟

سیاست‌های تنظیم خانواده توانست به خوبی طی یک دهه رشد افسارگسیخته جمعیت را مهار کند اما بعد از مهار، شیب کاهشی فرزندآوری ادامه پیدا کرد. افزایش ورودی دانشگاه‌ها بویژه افزایش دانشجویان دختر و بالا رفتن سطح تحصیلات موجب تاخیر در ازدواج و رشد بی علاقگی به فرزندآوری در میان نسل جوان شد. شاید بتوان تغییر فرهنگی را یکی از عمده‌ترین دلایل تغییر رویکرد از تشکیل خانواده‌های پرجمعیت به تاخیر در ازدواج تا پایان تحصیلات و نهایتا ازدواج بدون فرزند یا حداقل فرزند دانست. چرا که معضلات اقتصادی گرچه می‌تواند در کاهش زاد و ولد موثر باشد اما در میان گروه‌هایی با تمکن مالی نیز شاهد تعدد موالید نبوده‌ایم و در عین حال وضع مشوق‌های مالی – طرح‌هایی نظیر پرداخت یک میلیون تومان و سکه طلا به ازای تولد فرزندان – نتوانست قشرهای متوسط و پایین را نیز به فرزندآوری تشویق کند.

در ادامه این گزارش، با نگاهی به رشد جمعیت در کشورهای دیگر راهکارهای این کشورها در افزایش اشتیاق به زاد و ولد را بررسی خواهیم کرد. نمودار رشد جمعیت در کشورهای پیشرفته و تازه توسعه‌یافته نشان می‌دهد کاهش نرخ رشد جمعیت و معضل پیری عمومی از جمله مشترکات این کشورهاست و سال‌هاست سیاست‌های تشویقی در این کشورها اجرا می‌شود؛ بدین ترتیب اینگونه دریافت می‌شود که توسعه تک‌بعدی اقتصادی - صنعتیِ صِرف، موجب کاهش تمایل جامعه به زاد و ولد و تشکیل خانواده - بویژه خانواده‌های پرجمعیت شده است. به گزارش سازمان جهانی بهداشت، جمعیت 60 ساله و بالاتر از 60 سال جهان تا سال 2050 به دو میلیارد نفر خواهد رسید که نسبت به سال 2000 میلادی سه برابر می‌شود.

سنگاپور؛ 15 هزار دلار به ازای هر فرزند

سنگاپور از جمله کشورهای تازه توسعه‌یافته است که میزان موالید در آن 0.78 فرزند به ازای هر زن است و جمعیت این کشور با شیبی تند رو به کاهش. مقامات سنگاپور مجموعه‌ای از اقدامات تبلیغی و فرهنگ‌ساز و بسته‌های مشوق اقتصادی را برای حل این معضل ارائه کرده‌اند. شهروندان سنگاپوری روزانه تا 11ساعت مشغول کار هستند و بچه‌دار شدن و تشکیل خانواده‌های پرجمعیت برایشان در اولویت نیست. البته این معضل طبق سالنامه اطلاعات جهان سازمان سیا، کشورهای پیشرفته این ناحیه از آسیا نظیر هنگ‌کنگ، تایوان، کره‌جنوبی نیز همراه سنگاپور پایین‌ترین میزان زاد و ولد در میان کشورهای جهان را دارند.

اما دولت سنگاپور وزارت توسعه اجتماعی، جوانان و ورزش را مأمور تسریع و تسهیل ازدواج جوانان و تشویق زوج‌های جوان به فرزندآوری کرده است. وزارت ورزش و جوانان سنگاپور بدین منظور سازوکاری را هم برای معرفی جوانانی که تصمیم به ازدواج دارند به یکدیگر تعیین کرده است و از مرحله انتخاب همسر تا تولد فرزندان قدم به قدم سیاست‌های تشویقی را اجرا می‌کند. این سیاست‌ها حتی تا طراحی خانه‌های شهروندان این کشور نیز پیش رفته است. بدین‌ترتیب که دولت در ساخت آپارتمان‌های کوچک تک‌خوابه محدودیت‌هایی وضع کرد تا جای خالی فرزند در خانه زوج‌های جوان بیشتر احساس شود. دولت سنگاپور سالانه1.3 میلیارد دلار برای تشویق شهروندانش به ازدواج و تولید مثل هزینه می‌کند که از جمله مهمترین بسته‌های اقتصادی می‌توان به کمک بلاعوض 15 هزار دلاری به ازای تولد هر فرزند، معافیت‌های مالیاتی و افزایش زمان مرخصی زایمان اشاره کرد.

کره‌ جنوبی؛ مرخصی اجباری در روز خانواده

کره‌ جنوبی با نرخ 1.2 فرزند به ازای هر زن دیگر کشور توسعه یافته شرق آسیاست که با کاهش و پیری جمعیت روبروست. این میزان کاهش جمعیت حتی از چین نیز که سیاست تک‌فرزندی را به اجرا گذاشت، بیشتر است. کره‌ جنوبی نیز همانند ایران در دهه 70 و 80 میلادی سیاست‌های سختگیرانه‌ای برای کنترل جمعیت و تک‌فرزندی در پیش گرفت اما امروز با مشکل پیری روبروست. مهمترین مانع بر سر راه زوج‌های کره‌ای امروز بدهی سنگین خانواده‌هاست که انگیزه بچه‌دار شدن و تحمل هزینه‌های بیشتر را به حداقل رسانده است. یکی از مهمترین دغدغه‌های خانواده‌ها تأمین مخارج سلامت و آموزش فرزندان است، ازین رو دولت کره جنوبی متعهد شده است هزینه‌های مراکز دولتی نگهداری کودک – مهدکودک‌ها – را به نصف کاهش دهد و همچنین با در پیش گرفتن سیاست‌های فرهنگی، در تغییر الگوی مدرک-محور بودن و رابطه تحصیلات عالی و موفقیت دارد.

علاوه بر این، کره‌ جنوبی مشوق‌های اقتصادی را نیز در نظر گرفته است. از هدایای نقدی به ازای هر فرزند بیشتر تا ابتکاراتی چون روز خانواده. براساس این اقدام ابتکاری وزارت سلامت کره جنوبی، سومین چهارشنبه هر ماه "روز خانواده" نام گرفته است و در این روز چراغ تمام ادارات رأس ساعت 19 خاموش خواهد شد و تمامی کارمندان باید زودتر از همیشه به منزل رفته و در کنار خانواده خود باشند. به گفته مقامات کره‌ای، تحکیم پیوندهای خانوادگی موجب افزایش اشتیاق زوج‌ها به فرزندآوری بیشتر می‌شود.

همچنین دولت کره جنوبی برای آندسته از مادرانی که بدلیل سختی‌های دوران بارداری رغبتی به باردار شدن ندارند، برای زوج‌هایی که لحاق خارج از رحم را انتخاب کنند، 3 هزار دلار پاداش در نظر گرفته است.

روسیه؛ روز ملی حاملگی

فدراسیون روسیه نیز از دهه 1990 میلادی با کاهش زاد و ولد و افزایش مرگ و میر (که یکی از عوامل آن شیوع استفاده از الکل است) مواجه شده است. در سال 2007 دولت روسیه روز 12 سپتامبر را "روز ملی حاملگی" قرار داده است به امید اینکه با تعطیلی این روز و ایجاد انگیزه ملی و وطن پرستانه در زوج های جوان، آن ها اقدام به فرزندآوری کنند. علاوه بر این اقدام فرهنگی، مادرانی که در این روز فرزندشان به دنیا بیاید شانس برنده شدن یخچال فریزر، وجه نقد و حتی خودرو خواهند داشت.

همچنین در برخی از مناطق روسیه برای تولد هر فرزند مبلغ 250 هزار روبل (معادل 10 هزار دلار) هدیه نقدی نیز در نظر گرفته شده است. بنابر گزارش موسسه فوربز، بررسی آمار رشد جمعیت روسیه نشان می‌دهد این سیاست‌ها چندان بی‌اثر نبوده است و این کشور توانسته است در سال 2012 ایالات متحده را در رشد جمعیت پشت سر بگذارد. با توجه به پراکندگی جمعیت روسیه نسبت به وسعت این کشور پیش بینی شده بود در صورت عدم حل مشکل کاهش جمعیت، تا سال 2050 جمعیت این کشور به 100 میلیون نفر کاهش یابد. ولادیمیر پوتین نیز در مبارزات انتخاباتی خود در سال 2011 متعهد شد طی 5 سال با سرمایه‌گذاری 33 میلیارد دلاری، زاد و ولد این کشور را 30 درصد افزایش دهد.

ژاپن؛ مستمری سالانه و ابداع روبات‌های کودک

ژاپن علاوه بر دست و پنجه نرم کردن با رکود اقتصادی، با نرخ پایین زاد و ولد نیز روبروست؛ کاهش جمعیت ژاپن به حدی است که کارشناسان پیش‌بینی کرده‌اند با روند کنونی تا هزار سال آینده نسل ژاپنی‌ها منقرض خواهد شد. نرخ زاد و ولد ژاپن از سال 1975 به این سو، از به کمتر از دو فرزند به ازای هر زن رسید و هم اکنون نیز 1.39 فرزند به ازای هر زن است. جمعیت سالمندان ژاپن به حدی افزایش پیدا کرده است که در سال 2012 میزان فروش پوشک بزرگسالان از پوشک نوزادان در این کشور پیشی گرفت!

منتقدان معتقدند دولت ژاپن همچنان نسبت به کاهش و پیری جمعیت این کشور بی تفاوت هستند. از سوی دیگر یک مخترع ژاپنی برای پر کردن خلاء فرزند نوزادی پلاستیکی را ساخته است که مانند یک کودک واقعی گریه می کند، مریض می شود و درد می کشد و نسبت به ابراز احساسات والدینش واکنش نشان می دهد. سازنده این کودک که "یوتارو" نام گرفته است، امیدوار است با برانگیخته شدن احساس پدرانه و مادرانه در صاحبان این کودک روزی یک کودک واقعی بسازد!

اما دولت ژاپن آنقدر که منتقدانش می‌گوید هم بیکار ننشسته است تا هزار سال دیگر نسل ژاپنی‌ها منقرض شود! مقامات این کشور سعی کرده‌اند با محور قرار دادن کمک‌های نقدی، خانواده‌ها را به داشتن فرزند ترغیب کنند؛ هزینه‌های بالای تحصیل و بهداشت از جمله بزرگترین موانع زاد و ولد در این کشور است. دولت ژاپن از سال 2009 میلادی بسته حمایتی را پیشنهاد کرد تا خانواده‌ها به ازای هریک از فرزندانشان تا سن 15 سالگی، مستمری سالانه معادل 3300 دلار دریافت کنند. همچنین بهره‌مندی از مزایای مراکز دولتی نگهداری کودک، تحصیل رایگان و ... از جمله سیاست‌های ژاپن برای تشویق زوج‌های جوان به پدر یا مادر شدن است.

اما پرداخت‌های نقدی و کمک‌های اقتصادی همه مشکل را حل نمی‌کند. جامعه ژاپن بطور سنتی جامعه‌ای مرد سالار است که زنان تمام کارهای خانه را بر دوش دارند و همین موضوع، زنان ژاپنی را نسبت به بچه‌دار شدن بی علاقه کرده است. از این رو، تشویق مردان به مشارکت در کارهای خانه و کمک به همسرانشان از جمله اقدامات فرهنگی در این کشور برای افزایش میل به فرزندآوری بوده است. به عقیده کارشناسان این کشور، کمک‌های اقتصادی می‌تواند به جهش ناگهانی در رشد جمعیت کمک کند اما برای داشتن رشد پایدار، توجه به مسائل فرهنگی و روابط درون خانواده‌ها مهمتر از مسائل اقتصادی است.

رومانی؛ تنبیه مجردها و بدون فرزندها

رومانی هم مانند کشورهایی که تا کنون به آن‌ها اشاره کردیم با کاهش زاد و ولد روبروست. اما تفاوتی که رومانی با روش‌های مورد اشاره در کشورهای دیگر دارد، اتخاذ سیاست‌های تنبیهی برای خانواده‌هایی است که بچه‌دار نمی‌شوند. در دهه 1960 میلادی رشد جمعیت در رومانی به صفر نزدیک شد که برای کشوری کمونیست با الگوهای مارکسیستی که سلامت اقتصادی را بسته به تقویت قشر کارگر می‌داند. ازین رو دولت از سال 1966 دست به کار شد.

دولت رومانی در انتخاب سیاست هایشان به تشویق بیشتر به سراغ تنبیه رفتند؛ در حالی که مشوق‌های اقتصادی و مالیاتی برای تشویق خانواده‌ها به بچه‌دار شدن در نظر گرفته شده است، اما وزن بیشتری به تنبیه مالیاتی افرادی که از ازدواج و بچه‌دار شدن امتناع می ورزند داده شده است. براساس این قانون، تمام شهروندان (اعم از زن و مرد) رومانی پس از سن 25 سالگی در صورت نداشتن فرزند (چه مجرد باشند چه متأهل)، باید مالیات بپردازند که می تواند تا 20 درصد درآمد آنان را ببلعد. همچنین قوانین سختگیرانه برای طلاق و استقرار پلیس در بیمارستان‌ها برای جلوگیری از سقط جنین به همراه توقف واردات وسایل پیشگیری از بارداری نیز از دیگر سیاست‌های رومانی در این مسیر بوده است. قوانین سختگیرانه برای طلاق در دهه 60 میلادی به حدی رسید که در سال 1967 تنها به 28 زوج اجازه جدایی داده شد.

این اقدامات در همان سال اول جواب داد و زاد و ولد در رومانی از 273 هزار واقعه تولد، به بیش از 527 هزار مورد رسید. البته بدلیل سختگیرانه بودن برخی از این سیاست‌ها، فراز و فرودهایی هم داشته که مهمترین آن کاهش دوباره رشد جمعیت در دهه 80 میلادی بود. این سختگیری‌ها تا جایی پیش رفت که پلیس زنان را تحت مراقبت‌ها و معاینه‌های دوره‌ای قرار می‌داد تا در صورت محرز شدن حاملگی، تا تولد نوزاد تحت نظارت باشند. همچنین زوج‌هایی که برای مدت طولانی بچه‌دار نمی‌شدند از سوی کمیته‌ای، مورد بازخواست و رفتارهای زناشویی آنان مورد بازپرسی قرار می‌گرفت.

در نهایت این سیاست‌ها در سال 1989 و با سقوط "نیکولای چائوشسکو" دبیرکل حزب کمونیست رومانی، متوقف شد. جمعیت رومانی تا سال 1991 رشدی سریع داشت اما از آن زمان، روند نزولی را در پیش گرفت. در سال 1991 جمعیت این کشور به بیش از 23 میلیون نفر رسید اما جمعیت این کشور تا سال 2011 به 20 میلیون نفر و در سال 2012 به 19 میلیون نفر کاهش یافت که مهاجرت به کشورهای غرب اروپا برای کار از جمله دلایل این کاهش شدید است. معضلات اقتصادی رومانی همچنان گریبانگیر مردم این کشور است و ریاضت اقتصادی در رومانی هم در عدم تمایل به زاد و ولد نقشی پررنگ داشته است.

در سال 2013 در این کشور تنها 180 هزار نوزاد متولد شد که پایین‌ترین میزان از زمان جنگ جهانی دوم تا کنون است. نرخ زاد و ولد هم اکنون 1.4 فرزند به ازای هر زن است که برای رهایی از معضل کنونی، این رقم باید به 2.2 فرزند برسد و با روند کنونی جمعیت این کشور تا 2016 بیش از هفت میلیون نفر کاهش خواهد یافت.

دیگر کشورهای اروپایی

در فرانسه و کشورهای اسکاندیناوی که بالاترین میزان زاد و ولد در اروپا را دارا هستند، والدین حمایت‌های خوبی از سوی دولت می‌شوند. به عنوان نمونه، یک مادر فرانسوی دست کم 16 هفته مرخصی با حقوق زایمان دریافت می‌کند و در عین حال نگران از دست دادن شغل خود نیست؛ حال آنکه در کشورهای دیگر از جمله ایران ما، مادرانی که از مرخصی قانونی زایمان استفاده می‌کنند، پس از پایان دوران مرخصی شانس چندانی برای بازگشت به محل کار خود ندارند. در فرانسه مادران برای فرزند سوم خود، به مدت یکسال ماهانه 1000 یورو مستمری دریافت می‌کنند.

در نروژ، مرخصی زایمان مادران 10 ماه با حقوق کامل یا یکسال با 80 درصد حقوق است. بدلیل پایداری این مشوق‌ها که قریب به یک دهه در حال اجراست، هم اکنون نرخ زاد و ولد در نروژ به 2.1 فرزند به ازای هر زن رسیده است؛ رشد مطلوبی که جمعیت فعال یک کشور را بدون نیاز به مهاجرت نیروی کار تضمین می‌کند.

در اسپانیا به ازای تولد هر فرزند، 2500 یورو جایزه در نظر گرفته شده است. در آلمان نیز به پیشنهاد صدر اعظم این کشور آنگلا مرکل، برای والدینی که خانه‌دار و مشغول تربیت فرزند هستند، ماهانه 1800 یورو حقوق تعیین شده است.

ایرلند

از سیاست‌های جمعیتی این کشور می‌توان به اختصاص حقوق ماهیانه به والدین براساس تعداد فرزندان اشاره کرد که برای تک فرزند150 یورو، دو فرزند 300 یورو، سه فرزند 487 یورو، چهار فرزند 671 یورو، پنج فرزند 861 یورو، شش فرزند 1048 یورو، هفت فرزند 1235 یورو و هشت فرزند 1422 یورو است. البته این مقدار به فرزندان زیر 16 سال و یا 19 سالی که به صورت تمام وقت تحصیل می‌کنند تعلق می‌گیرد.

ایران؛ مشوق‌های ضعیف، اجرای ضعیف‌تر

کشور ما نیز همانطور که در ابتدای گزارش ذکر شد، با کاهش جمعیت جوان و فعال روبروست. اما چه اقداماتی در این سال‌ها برای تشویق خانواده‌ها و زوج های جوان به فرزندآوری چه کارهایی انجام شد؟

در سال 1391 شورای عالی انقلاب فرهنگی طرحی را تصویب و به دستگاه‌های اجرایی ابلاغ کرد که بر مبنای آن مشوق‌هایی همچون وام، سکه طلا، مسکن ارزان، زمین و تخفیف‌های مالیاتی برای افزایش جمعیت در نظر گرفته شود. بدین منظور، دولت برای فرزند اول والدین زیر 25 سال نیم سکه، فرزند دوم یک سکه، فرزند سوم یک و نیم سکه، فرزند دوم والدین 25 تا 29 سال نیم سکه، فرزند سوم یک سکه، فرزند جهارم یک و نیم سکه، فرزند سوم والدین 30 تا 39 سال نیم سکه و برای فرزند چهارم یک سکه هدیه داده خواهد شد. واضح است که با بالارفتن سن ازدواج و رسیدن آن به 28 سال در میان پسران و 24 سال برای دختران و فاصله میان ازدواج تا فرزند اول، عملا کمتر زوجی مشمول دریافت این هدایا می‌شود و اساسا نیم سکه و یک سکه حتی هزینه های رفت و آمد زنان باردار به مطب و بیمارستان را هم پوشش نمی دهد، چه رسد به اینکه انگیزه‌ای شود برای زودتر ازدواج کردن و زودتر بچه‌دار شدن! پیش از آن نیز در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد پرداخت یک میلیون تومان به ازای تولد هر فرزند تصویب شد که بدلیل عدم تأمین منابع مالی آن، اجرایی نشد.

دو برابر شدن "حق عائله‌مندی" کارمندان و کارگران، "پرداخت پاداش اولاد به صورت ماهانه"، "اعطای مشوق‌های مالیاتی به خانواده متناسب با تغییرات در بُعد خانوار" و "حمایت از طراحی، ساخت و واگذاری مسکن‌های چند نسلی به خانواده‌های گسترده" از دیگر مشوق‌های پیش بینی شده در مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی است.

وام ازدواج نیز از جمله مشوق‌هایی است که مدت‌هاست متوقف شده و اکنون بیش از یک و نیم میلیون زوج جوان در انتظار دریافت آن هستند و رقم آن با ارفاق! سه میلیون تومان اعلام شده است که در شرایط فعلی خاصیت تشویقی خود را از دست داده است.

از جمله دیگر مصوبات جدید قائل شدن معافیت‌هایی برای سربازان متأهل و دارای فرزند است. بدین ترتیب که از سال 1394 با افزایش خدمت سربازی به 24 ماه، سربازان متأهل 21 ماه خدمت خواهند کرد و به ازای هر فرزند نیز از سه ماه کسری خدمت برخوردار خواهند شد.

با توجه به اینکه خدمت سربازی به تنهایی یکی از عوامل تأخیر در ازدواج برشمرده می‌شود، معافیت‌هایی ازین دست می‌تواند راهگشا باشد. گرچه خدمت دوره ضرورت طی سال‌های اخیر بدلیل کاهش جمعیت جوان و به تبع آن کاهش سرباز افزایش یافته است و در مورد اخیر نیز از 21 ماه به 24 ماه افزایش پیدا کرده و پس از آن 3 ماه کسری خدمت برای متأهلین در نظر گرفته شده است که در مجموع توجه به خدمت سربازی متأهلین، گامی مثبت ارزیابی می‌شود که تقویت آن و لحاظ کردن معافیت‌های بیشتر می‌تواند– به عنوان یک پیش شرط سنتی - نقش بسزایی در پایین آمدن سن ازدواج داشته باشد.

جدول حق عائله‌مندی که تنها به دو فرزند تعلق می‌گیرد

همچنین سیاست‌های تشویقی دیگری برای افزایش جمعیت تدوین شده است که بخشی به حوزه فرهنگ‌سازی، تسهیل ازدواج، ترویج ازدواج آسان و پایین آوردن سن ازدواج اختصاص پیدا کرده و بخش دیگری هم به مشوق‌های اقتصادی اختصاص پیدا کرده است که مهمترین دغدغه و نگرانی مردم از عقیم ماندن این مصوبه ها در هزارتوی اجراست.

سیاست‌های تشویقی طرح افزایش جمعیت:

1- فرهنگ‌سازی برای دست‌یابی به جمعیت مطلوب و اصلاح بینش و نگرش مسئولان و مردم نسبت به پیامدهای منفی کاهش باروری بویژه زیر حد جانشینی؛

2- تدوین سیاست‌ها، برنامه‌ها و قوانین و مقررات حمایتی و تشویقی برای دست‌یابی به نرخ باروری مناسب، جمعیت مطلوب و لغو سیاست‌ها، برنامه‌ها و قوانین و مقررات مشوق کاهش باروری؛

3- تدوین الگوی سبک زندگی و ترویج آن به‌ویژه فعالیت‌های اجتماعی، آموزشی و اشتغال زنان متناسب با معیارهای اسلامی و هماهنگ با مصالح خانواده به منظور ایفای هر چه کامل‌تر نقش مادری و همسری؛

4-ایجاد و استقرار نظام مدیریت فرابخشی و جامع جمعیت کشور؛

5-آمایش مستمر جمعیتی کشور و تدوین سیاست‌های مهاجرتی به منظور جهت‌دهی به جابجایی‌های جمعیتی در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی؛

6-اهتمام به ارتقاء کیفی جمعیت کشور از طریق متناسب‌ ساختن نرخ باروری خانواده‌ها با شرایط و اقتضائات سلامت، معیشت و فرهنگ آنها.

3-1- تهیه طرح جامع تولید و اجرای انواع برنامه‌های آموزشی، پژوهشی، اطلاع‌رسانی، نمایشی، تبلیغی و غیره در رسانه‌های جمعی بویژه صدا و سیما و شبکه‌های استانی آن با هدف گفتمان‌سازی و ترویج فواید فرزند‌آوری و تبیین آثار منفی کاهش نرخ باروری با رعایت شرایط و مقتضیات راهبردی.

2- تبیین نظریه جمعیتی اسلام و ترویج آن توسط روحانیت برای اصلاح نگرش مسئولان و مردم نسبت به فواید باروری و افزایش نرخ آن.

3-3- تدوین و اجرای برنامه‌های ترویجی، آموزشی، پژوهشی و خدمات پزشکی توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در جهت اصلاح نگرش عمومی.

3-4- برنامه‌ریزی و فرهنگ‌سازی در تسهیل ازدواج، کاهش سن ازدواج و استحکام خانواده.

5- حمایت از گسترش شبکه‌های اجتماعی و سازمان‌های مردم‌نهاد حامی کاهش سن ازدواج جوانان و استحکام خانواده.

7-اصلاح نگرش‌ها و برنامه‌های درسی در سطوح آموزش و پرورش و آموزش عالی نسبت به جمعیت مطلوب و فرزندآوری و استفاده از ظرفیت‌های آنها در این زمینه

8-بازنگری کلیه سیاست‌ها، برنامه‌های توسعه و قوانین و مقررات کشور با تأکید بر اصلاح قوانین و مقررات تنظیم خانواده.

9- تدوین و تصویب برنامه‌های هوشمند برای ارتقاء باروری.

10- تدوین و اجرای الگوها و برنامه های حضور اجتماعی مطلوب و تنوع‌بخشی به مشاغل زنان متناسب با مسئولیت‌های خانوادگی (همسری و مادری).

11- ایجاد بانک‌های اطلاعاتی جامع جمعیتی ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی و رصد مستمر تحولات جمعیتی در جهت اهداف و سیاست‌های جمعیتی کشور.

12- سیاست‌گذاری توزیع و بازتوزیع جمعیت واعمال آن در طرح‌ها و برنامه‌های توسعه ملی و منطقه‌ای.

13- بازنگری و وضع قوانین و مقررات حمایتی و تشویقی فرزندآوری به صورت پلکانی با رعایت سه معیار سن ازدواج، فاصله موالید و تعداد فرزندان ازطریق پیش‌بینی الزاماتی همچون:(2،3و6)

13-1- پوشش بیمه اجباری درمان رایگان مادر و کودک از ابتدای بارداری تا پایان دو سالگی کودک برای کسانی که فاقد پوشش بیمه درمانی می‌باشند.

-2- اختصاص سبد تغذیه رایگان ماهانه به صورت بن کالا شامل؛ پروتئین، لبنیات، برنج و حبوبات به میزان یک تا دو میلیون ریال به مادران باردار و دارای فرزند زیر 2 سال حداقل برای 3 دهک درآمدی پایین و نیازمندان بر اساس ارزش ریالی سال 1390 به عنوان سال پایه

تبصره: اقلام سبد تغذیه رایگان توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تعیین می‌شود.

13-3- اختصاص بسته بهداشتی - درمانی رایگان شامل؛ مکمل‌های غذایی، دارو، آزمایش‌های دوره‌ای و موردی و معاینه‌های ماهیانه به مادران باردار و دارای فرزند زیر 2 سال برای حداقل 3 دهک درآمدی پایین و نیازمندان.

تبصره: اقلام بسته بهداشتی درمانی رایگان توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تعیین می‌گردد.

13-4- پوشش کامل بیمه‌ای برای درمان ناباروری‌های اولیه و ثانویه.

تبصره: مرخصی استعلاجی و بدون حقوق قابل بازخرید نمی‌باشد و حداکثر تا 6 سالگی کودک قابل استفاده است.

13-6- اختصاص مرخصی استحقاقی 2 هفته‌ای تولد فرزند به پدر.

تبصره: این مرخصی قابل بازخرید نمی‌باشد.

-7- اجرای کامل طرح آتیه فرزندان با مبنا قرار گرفتن ارزش ریالی سال 1389 به عنوان سال پایه.

13-8- پرداخت هدیه تولد فرزند به مادر به صورت سکه بهار آزادی طبق جدول زیر:

13-9- افزایش سنوات تحصیلی دانشجویان مادر به ازای هر فرزند تا 4 نیم‌سال و کاهش سقف واحدهای درسی در هر نیم‌سال تا سقف 8 واحد.

تبصره: مرخصی استعلاجی و بدون حقوق قابل بازخرید و تا 6 سالگی کودک قابل استفاده است.

13-10- متناسب‌سازی نظام آموزشی کشور با ملاحظات جنسیتی و سیاست‌های جمعیتی در ساختار، محتوا و طول مدت تحصیل.

13-11- مراکز آموزش عالی موظفند در توزیع و تخصیص وام دانشجویی، وام ودیعه مسکن و همچنین تخصیص خوابگاه‌های دانشجویی، دانشجویان متأهل دارای فرزند را در اولویت قرار دهند.

13-12- دانشجویان مادر دارای فرزند زیر 3 سال می‌توانند تا 50 درصد واحدهای درسی نظری دوره تحصیلی خود را به صورت نیمه حضوری یا مجازی بگذرانند.

تبصره: دستورالعمل اجرایی مربوط توسط وزارتین علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی تهیه و ابلاغ خواهد شد

13-13- فراهم آوردن امکان حضور منعطف و کاهش ساعات کار موظف، ایجاد امتیازات خاص و تسهیلات لازم در طرح دورکاری و نیمه حضوری و سایر شیوه‌های مناسب اشتغال برای زنان باردار و مادران دارای فرزند زیر 5 سال.

13-14- حق عائله‌مندی در کلیه قوانین و مقررات استخدامی به دو برابر افزایش می‌یابد.

-15- پرداخت پاداش اولاد به صورت ماهانه و به صورت پلکانی در کلیه قوانین و مقررات استخدامی کشور و به شرح جدول ذیل اعمال می‌شود:

13-16- اعطای مشوق‌های مالیاتی به خانواده متناسب با تغییرات در بُعد خانوار ازطریق تغییر در واحد مالیاتی از فرد به خانواده.

13-17- حمایت از طراحی، ساخت و واگذاری مسکن‌های چند نسلی به خانواده‌های گسترده.

13-18- احتساب خانه‌داری به عنوان شغل و کمک به بیمه بازنشستگی زنان متأهل خانه‌دار با پرداخت بخشی از حق بیمه توسط دولت متناسب با درآمد خانواده.

13-19- مادران شاغل دارای 3 فرزند و بیشتر می‌توانند با داشتن هر میزان سابقه کار، علاوه بر میزان سنوات خود به ازای هر فرزند با یک سال افزایش سنوات بازنشسته شوند.

13-20- مادران شاغل می‌توانند با هر میزان سابقه کار با همان میزان سنوات بازنشسته شوند.

-21- پرداخت وام قرض الحسنه «فرزند» به مبلغ یکصد میلیون ریال به خانواده‌ها برای فرزندان سوم تا پنجم با بازپرداخت 10 ساله و بدون الزام به سپرده‌گذاری توسط بانک‌های عامل برمبنای نرخ پایه سال 1391.

تبصره: این تسهیلات به خانواده‌هایی که سن مادر حداکثر 39 سال باشد، اختصاص می‌یابد.

14-2- افزایش اعتبارات، امکانات، ساعات درسی و فعالیت‌های ورزشی دختران و پسران در مدارس و دانشگاه‌ها.

14-3- ایجاد رشته‌های تحصیلی متناسب با جایگاه و نقش خانواده و زن براساس فرهنگ اسلامی، همچون مدیریت خانه و خانواده در مقاطع مختلف توسط وزارتین آموزش و پرورش و علوم، تحقیقات و فناوری.

14-4- اجرای مستمر طرح غربالگری سلامت دختران و پسران در مدارس و دانشگاه‌ها.

15- ترویج زایمان طبیعی و بدون درد و مقابله هدفمند با سزارین‌های غیرضروری و سودجویانه.

16. خانواده‌های دارای 4 فرزند و بیشتر براساس نتایج آمایش جمعیتی و در دهک‌های پایین درآمدی جامعه می‌توانند حسب مورد از یکی از دو امتیاز زیر بهره‌مند شوند:

16-1- دریافت وام خرید مسکن به میزان دو برابر سقف وام‌های اعطایی بانک مسکن، با باز پرداخت 30 ساله و حداقل سود بانکی بخش مسکن.

16-2- دریافت یک قطعه زمین مسکونی به مساحت 200 - 150 مترمربع در شهرستان محل سکونت به شرط ساخت و حداقل 15 سال سکونت در آن باستثناء کلان‌شهرهای کشور.

ماده 3- به‌منظور راهبری،‌ برنامه‌ریزی و نظارت و ارزیابی کلان جمعیتی، نهاد تخصصی مدیریت جامع جمعیت کشور ظرف مدت سه ماه توسط معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور تشکیل و با همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط، نسبت به تهیه برنامه عمل با تقسیم کار ملی و دستورالعمل‌های لازم اقدام و گزارش عملکرد را هر شش ماه به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه می‌نماید.

ماده 4- درصورت لزوم، قوانین و مقررات متناظر با هر یک از اقدامات ملی، حسب مورد از سوی مجلس شورای اسلامی و هیأت وزیران به تصویب می‌رسد.

هرچند مصوبات مورد اشاره در حوزه اقتصادی ضعف های بسیاری دارد که بخش عمده‌ای از خانواده‌ها را یا از دایره شمول خارج کرده است و یا تبصره‌ها و استثنائاتی قرار داده شده است که در اجرا اکثریت جامعه از آن محروم خواهند بود و در مجموع آنچه که باید مشوق و انگیزه برای حرکت جامعه به سمت تشکیل خانواده باشد، از مجموع این سیاست‌ها – دست‌کم در حوزه اقتصادی – برنمی‌آید؛ با وجود این اجرای کامل و جامع همین مصوباتِ خوبِ فرهنگی و ضعیفِ اقتصادی نیز می‌تواند رویکرد فعلی به تشکیل خانواده و بچه‌دار شدن را تا حدودی اصلاح کند تا چشم امید به برنامه‌های بعدی دولت برای تغییر روند کاهشی جمعیت مولد و فعال داشته باشیم.

منابع و مآخذ:

http://mentalfloss.com/article/33485/5-creative-ways-countries-tried-their-birth-rates

http://www.slate.com/articles/news_and_politics/explainer/2007/09/how_to_make_more_babies.html

http://www.aifs.gov.au/institute/pubs/rp41/rp41.html

http://www.zerohedge.com/news/2013-06-07/japanese-birth-rate-plunges-record-low-death-rate-hits-record-high

http://europa.eu/epic/countries/sweden/index_en.htm

http://www.oecdobserver.org/news/archivestory.php/aid/563/Can_governments_influence_population_growth_.html

http://www.coolgeography.co.uk/A-level/AQA/Year%2012/Population/Case%20studies/UK.htm

http://www.post-gazette.com/news/world/2006/08/17/Cash-incentives-aren-t-enough-to-lift-fertility/stories/200608170262

http://cherokeegothic.com/2013/04/26/a-singaporean-strategy-for-increasing-the-fertility-rate/

http://blogs.wsj.com/juggle/2013/02/05/to-make-another-baby-or-not/

http://www.spiegel.de/international/germany/demographic-worries-german-birthrate-rising-but-for-how-long-a-608172.html

http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/8469532.stm

http://www.nbcnews.com/id/20268426/ns/world_news-europe/t/russians-offered-day-prizes-procreate/#.VC_eDYUzled

http://www.dailymail.co.uk/news/article-2143748/Falling-birth-rates-mean-Japan-wont-children-15-3011-current-trend-continues.html#ixzz2HaB3Zl2o

http://online.wsj.com/articles/SB125495746062571927

http://www.dailymail.co.uk/news/article-2096110/Romanias-population-falls-12-million-flock-richer-European-countries.html