گروه سیاسی مشرق - روی سردر وزارت خارجه کشورمان کنار نام این وزارتخانه شعاری انقلابی با هنر کاشی‌کاری ایرانی جلوه می‌کند که تنها یک شعار نیست؛ بلکه حاکی از ایدئولوژی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است تا دیپلمات‌هایی که با لباس‌های یقه ایستاده روزانه به این ساختمان رفت و آمد می‌کنند، شعار «نه شرقی، نه غربی، جمهوری اسلامی» ملکه ذهنشان شود؛ شعاری که در معنای اولیه استقلال و آزادی میهن را به ذهن متبادر می‌َسازد اما در پس آن سیاست «موازنه منفی» و یک تجربه تلخ تاریخی از برخورد حکومت‌های شرقی و غربی با کشورمان نهفته است.

تنش‌زدایی از عدم دشمن‌تراشی تا میزان مدارا با دشمنان

دولت یازدهم با رویکرد تنش‌زدایی سیاست‌خارجی جمهوری اسلامی در منطقه خاورمیانه که در آتش منازعات سیاسی می‌سوزد و همچین جهان بین الملل روی کار آمد. این رویکرد در مذاکرات هسته‌ای نیز خود را در تعامل با کشورهای مختلف از جمله مذاکرات مستقیم با آمریکا نشان داد. موضوعی که رهبر معظم انقلاب با طرح مسئله نرمش قهرمانانه به جهت‌دهی صحیح آن پرداختند.

آنچه از نظریات و آرای اعضای تیم دیپلماسی کشورمان برآورد می‌شود، سیاست تنش‌زدایی سیاستی است که از دیرباز و از دوره اصلاحات مورد توجه آنان بوده و بیشتر بر پایه اجتناب از دشمن‌تراشی در سطح بین الملل استوار است. بر همین اساس محمد جواد ظریف در کتاب خاطرات خود با نام «آقای سفیر» مطرح می‌کند که «در دیپلماسی ممکن است کسی از اینکه می‌تواند کاری در جهت منافع کشورش انجام دهد، لذت ببرد، اما در واقع کار بسیار دشواری در پیش دارد. به‌طوری‌که نیاز به فکر و سنجش مداوم وجود دارد. به‌خصوص در دیپلماسی چندجانبه که باید هم‌زمان با 190 کشور کار کرد. در هر بحثی باید حداقل به 15 کشور اصلی از دوستان، مخالفان و رقیبان بیندیشید. من تلاش می‌کنم هیچ‌گاه از واژه دشمن استفاده نکنم.»[1]

ادبیاتی سیاسی که البته نمی‌توان از آن اجتناب کرد و کسانی چون هنری کسینجر در همین راستا با تعبیر خاص خود در مورد ظریف و موضوع دشمنی با وی، با تقدیم کتاب معروفش «دیپلماسی» به وزیر امور خارجه کشورمان الفای این فن را یادآور می‌شود و کتاب خود را اینگونه برای وی امضاء می‌کند: «تقدیم به دشمن قابل‌احترامم؛ محمدجواد ظریف.»

به نظر می‌رسد رئیس جمهور نیز طی همین مسئله موضوعی را با عنوان «مدارا با دشمنان»‌ ضمیمه سیاست تنش‌زدایی کردند تا دستگاه دیپلماسی کشورمان در یک گام جلوتر حسن نیت خود را به جهانیان نشان دهد. حجت الاسلام حسن روحانی در جریان شانزدهمین سفر کاروان تدبیر و امید، در جوار بارگاه مطهر احمدبن موسی (ع)، شاهچراغ در جمع مردم شیراز با تأکید بر این‌که شیراز شهر عاشقان خاندان رسالت است، اظهار کرد: شیراز شهر فرهنگ و ادب و شهر سعدی و حافظ است و استان فارس نیز استان تمدن باستان ایران است.

رئیس جمهور با بیان این‌که در این سرزمین شهریاران سخن یعنی سعدی و حافظ در قرون میانی رنسانس بزرگ فکری و معنوی را به وجود آوردند، خاطرنشان کرد: سعدی و حافظ نه تنها پاسداران زبان پارسی و ادب و فرهنگ بودند، بلکه دین، زندگی و راه سیاست داخلی و خارجی را به ما آموختند و حافظ شیرین سخن که گفت آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است، با دوستان مروت با دشمنان مدارا»، خط سیاست داخلی و خارجی ما را ترسیم کرد.

وی در ادامه با بیان اینکه منطق دولت تدبیر و امید با همه جهان «با دوستان مروت با دشمنان مدارا» است» خاطرنشان کرد: به تیم هسته‌ای پیام می‌فرستم که احساسات جوانان شیرازی و عشایر غیور را ببینید؛ مردم به خادمان این ملت احترام می‌گذارند.[2]

پالس‌های غلطی که آمریکایی‌ها دریافت کردند

اما آنچه در ادامه رخ داد از درک و دریافت متفاوت مقامات آمریکایی از چنین سیگنال‌هایی حکایت دارد. آمریکایی‌ها که همواره در دیدگاهی جاه‌طلبانه فشار بر ایران را علت حضور کشورمان پای میز مذاکرات تعبیر می‌کنند، اینبار نیز بنابر سیاست فشار و مذاکره سعی کردند، حرف خود را به کرسی بنشانند و میز مذاکرات هسته‌ای را با توجه به منافع خود بچینند. در این میان جان کری وزیر خارجه آمریکا در گفتگو با یکی از رسانه‌های غربی که در 9 اردیبهشت سال جاری در رسانه‌ها منتشر شد، بار دیگر تهدید اقدام نظامی علیه ایران را مطرح کرد و گفت: واشنگتن در صورت توافق بر برنامه هسته‌ای ایران نظارت دارد و در صورت لزوم می‌تواند بار دیگر ایران را تحریم کند و «گزینه نظامی» هم فوراً در دسترس خواهد بود.

وی در ادامه در پاسخ به منتقدان توافق هسته‌ای، به نظارت‌های سختگیرانه بر برنامه هسته‌ای ایران اشاره کرد و گفت: «ما ۲۵ سال که زمانی بسیار طولانی است، از بازرسی‌های روزانه تمام چرخه سوخت را به دست آوردیم، تمام اورانیوم، از معدن تا آسیاب تا کیک زرد تا گاز تا سانتریفیوژ و تا پسماند.»

جان کری همچنین در پایان بار دیگر تهدید اقدام نظامی را نیز مطرح کرد و گفت: «اگر دیدیم که آن‌ها به سمت آن (برنامه تسلیحاتی)، می‌روند که قطعاً می‌توانیم ببینیم، آنوقت می‌توانیم اگر خواستیم سریعاً به تحریم‌ها بازگردیم یا فوراً به سراغ گزینه نظامی برویم.»[3]

جو بایدن، معاون رئیس‌جمهور آمریکا نیز در همین راستا دو روز پس از انتشار سخنان جان کری» ایران را با گزینه نظامی تهدید کرد. روزنامه جروزالم پست (JPost) نیز در مطلبی با عنوان بایدن خطوط قرمز [آیت الله] خامنه ای را پس زد به نقل از جوبایدن معاون رئیس‌جمهور آمریکا اعلام کرد با وجود مذاکره، گزینه نظامی علیه ایران همچنان روی میز است.

بایدن با بیان اینکه ایران در حال حاضر قابلیت ساخت 8 بمب هسته‌ای را دارد» اعلام کرد: «در توافق هسته‌ای مسیر غنی‌سازی پلوتونیوم بسته خواهد بود، برای همیشه.»

وی اشاره کرد: «احتمال حمله نظامی علیه ایران همچنان یک گزینه به شمار می‌رود و اوباما خواستار دور شدن از این گزینه است.»[4]

سخنانی که با واکنش مقتدرانه و صریح رهبر معظم انقلاب مواجه شد و ایشان با بیان اینکه مذاکره زیر شبح تهدید معنایی ندارد و ملت ایران این موضوع را بر نمی‌تابد، خطاب به دولتمردان آمریکا گفتند: «‌ اولاً غلط می‌کنید. ثانیاً همانطور که در زمان رئیس جمهور قبلی آمریکا هم گفتم، دوران بزن و در رو تمام شده است و ملت ایران کسی را که بخواهد به او تعرض کند، رها نخواهد کرد.»[5]

پرده دیگری از سیاست مدارا محورانه وزارت خارجه که به نظر نمی‌رسد با این سطح روابط نتیجه‌ای حاصل کند، نامه تبریک وزیر امورخارجه کشورمان به وزیر خارجه جدید عربستان سعودی است که تا پیش از این به عنوان سفیر این کشور در آمریکا عمل می‌کرد. در سیاست خارجی کشورمان نام عادل الجبیر یادآور توطئه مشترک آمریکا و عربستان علیه ایران است؛ توطئه‌ای که ایران در آن محکوم به توطئه چینی برای سوء قصد به جان عادل الجیبر، سفیر عربستان در واشنگتن شده بود اما دیری نگذشت که واهی بودن این اتهامات مشخص شد و ایران نیز در همان زمان به طور صریح این ادعا را تکذیب کرد.[6]

عربستان سعودی چندی است که به طور مستقیم سیاست‌های خود را علیه مواضع و منافع جمهوری اسلامی و هماهنگ با منافع غرب و بویژه رژیم اسرائیل برنامه‌ریزی و اجرا کرده است. این سیاست‌ها از به راه انداختن جنگ نفت علیه کشورمان تا چوب لای چرخ مذاکرات هسته‌ای گذاشتن توسط مقامات سعودی گسترده است و به یک الی دو مورد منتهی نمی‌شود و حاکی از آن است که راهبرد سیاست خارجی حکومت آل سعود بر این مبنا چیده شده است. جنگ یمن که به بهانه حضور ایران و به رسمیت نشناختن انقلاب مردمی در این کشور آغاز شد نیز در همین راستا قابل تحلیل است که متاسفانه به کشتار روزانه صدها غیر نظامی از جمله زنان و کودکان بی‌گناه یمنی انجامیده است.

با این اوصاف و شرایطی که وجود دارد باید به طور جدی این سئوال مطرح و پاسخ داده شود که سیاست مدارا چه سنخیتی با فضای موجود بین الملل و در مواجه با دشمنی دشمنان ایران دارد؟ چهارچوبی که رهبر معظم انقلاب در زمینه سیاست خارجی مطرح می‌کنند در سه محور عزت، حکمت، مصلحت می‌گنجد. ایشان با ترسیم این محورها می‌فرمایند: «حکمت این است که شما بتوانید مواضع طرف مقابل را حکیمانه به مواضع خودتان نزدیک کنید؛ این‌ها در تضاد با هم نیستند. حکمت و عزت و مصلحت مکمل هم‌اند؛ باید در جهت مصالح ملی باشند؛ و در درجهٔ اول باید با حفظ عزت ملی و عزت هویتی همراه باشند؛ یعنی تسلیم، انسلام، انظلام، نه در مرحلهٔ باورهای قلبی و نه در مرحلهٔ عمل و قرارداد، نباید وجود داشته باشد؛ این با حکمت امکان‌پذیر است.»[7]

با این اوصاف باید به این پرسش پرداخت که نامه تبریک به وزیری که به شخصه دشمنی خود با کشورمان را ثابت کرده و همچنین عملکرد دشمنانه سعودی‌ها در قبال کشورمان چطور تعریف می‌شود؟

در ادامه در راستای طرح موضوع «با دشمنان مدارا» بایستی برای شفاف‌سازی به این سئوالات اساسی پاسخ داده شود که این مدارا در چه شرایطی قابل اجراست؟ از سوی دیگر چنین رویکردی چه وجه‌شباهتی با سیاست کلی نظام جمهوری اسلامی ایران در حوزه سیاست خارجی دارد و آیا سیاست خارجی اسلامی بر اساس مداراست یا مدارا قسمتی از سیاست خارجی کشورمان آنهم در شرایطی خاص است؟ سئوال اصلی و انتهایی این است که سیاست مدارا چه قرابتی با سیاست اقتدارطلبانه‌ای که رهبر معظم انقلاب همواره مطرح می‌کنند دارد و باید در چه شرایطی اجرا شود که به اقتدار جمهوری اسلامی ایران در جهان بین الملل لطمه وارد نسازد؟