صالحی در دفاع از این نظر می‌گوید: «این متن هنوز موافقت‌نامه، کنوانسیون یا معاهده بین‌المللی تلقی نمی‌شود، ازاین‌رو است که این متن را برنامه جامع اقدام مشترک نام‌گذاری کرده‌اند.»[1] یا سرلشکر فیروزآبادی در دفاع از عدم ورود مجلس به تصویب برجام می‌گوید: «در صورت نقض تعهدات برجام، سازوکاری برای بازخواست یا مطالبه خسارت و غرامت احتمالی وجود نخواهد داشت، بلکه صرفاً شورای امنیت تحریم‌های سابق خود را دوباره اعمال می‌نماید. به همین دلیل است که مجلس شورای اسلامی نباید دست به تصویب برجام بزند تا تبدیل به تعهدی حقوقی برای ایران شود. طبیعتاً گر چه تعهدات مندرج در برجام از ماهیت حقوقی برخوردارند، اما طرفین برجام به نحوی عمل کردند که در صورت نقض یکی از طرفین بدون نیاز به طی مراحل قانونی داخلی و بین‌المللی، طرفین هر چه سریع‌تر به مواضع و وضعیت پیش از برجام بازگشت نمایند.»[2]

از سوی دیگر، سقایی، عضو شورای مرکزی فراکسیون رهروان، تأکید کرده: «بنده اطلاع دارم که ریاست محترم مجلس به دولت اعلام کرده است که برجام در قالب لایحه باید به مجلس فرستاده شود.»[3]

نظر دیگری که برخی از نمایندگان مطرح کرده‌اند این است که اگر دولت لایحه‌ای به مجلس ارائه ندهد، مجلس در قالب طرحی برجام را بررسی کند. محمدحسین فرهنگی، عضو هیئت‌رئیسه مجلس در این زمینه می‌گوید: «اگر دولت لایحه‌ای در این خصوص به مجلس ندهد مجلس می‌تواند در قالب طرحی الزامات مدنظر را در توافق هسته‌ای تصویب کرده و دولت را موظف به اجرای آن‌ها کند.» حال، فارغ از اینکه متن برجام در قالب طرح یا لایحه به مجلس ارائه شود، چهار سناریو را می‌توان برای تصویب یا عدم تصویب برجام در مجلس تصور کرد. در ادامه این سناریوها را مرور خواهیم کرد.

1- تصویب کامل برجام

سناریوی اول درباره برجام در مجلس تصویب کامل و بدون هیچ قید و شرط آن است. این سناریو بهترین گزینه برای دولت است و دولت در ابتدا تلاش زیادی داشت که برجام به مجلس نرود و اکنون به دنبال این است که اگر به‌صورت لایحه و یا طرح به مجلس وارد شد، به‌صورت کامل به تصویب برسد.

سید عباس عراقچی در برنامه گفتگوی ویژه خبری در تاریخ 19/5/94 درباره این سناریو می‌گوید: «ازنظر سیاسی، وزارت امور خارجه معتقد است که برای حفظ منافع ملی کشور صلاح نیست که برجام در مجلس به تصویب برسد، چراکه هیچ‌کدام از کشورهای 1+5 آن را در پارلمان‌های کشورهایشان به تصویب نمی‌رسانند.

وی با اشاره به بررسی برجام در کنگره آمریکا گفت: مباحثی که در کنگره آمریکا مطرح می‌شود برای رد کردن برجام است و نه تصویب آن؛ عراقچی تصریح کرد: ازنظر وزارت امور خارجه این اقدام [تصویب برجام در مجلس] به مصلحت نیست، زیرا با اقدامات طرف مقابل تناظر ندارد.

وی با بیان اینکه اگر مقرر شود که برجام در مجلس و شورای عالی امنیت ملی حتماً به تصویب برسد، باید توافق در کلیات برجام باشد، زیرا نمی‌شود جایی از آن را تغییر داد.»[4]

اما در مقابل این دیدگاه، بسیاری از نمایندگان مجلس قرار دارند که معتقدند برجام تعهدی بین‌المللی و حقوقی بر کشور تحمیل می‌کند و اگر این تعهد با اشکالاتی که دارد، پذیرفته شود، منافع ملی کشورمان به خطر می‌افتد. بنابراین، به نظر می‌رسد که این سناریو طرفداران زیادی در مجلس ندارد و احتمال تصویب کامل برجام در مجلس بسیار پایین است و تنها نمایندگان نزدیک به طیف دولت و برخی از اعضای فراکسیون رهروان ولایت از این نظر دفاع می‌کنند.

2- رد کامل برجام

در این سناریو برخی از نمایندگان مجلس و برخی از حامیان دولت هم‌صدا شده و هر دو خواستار رد کامل برجام به دلیل خاص خودشان هستند. برخی از نمایندگان مجلس به دلیل عبور برجام از برخی از خطوط قرمز هسته‌ای نظام خواستار رد کامل آن هستند و معتقدند که متن جمع‌بندی در بسیاری از موارد خطوط قرمز هسته‌ای را رد کرده است و نمی‌توان با یک اصلاح جزئی آن را تصویب کرد.

در سوی دیگر این سناریو مسئولین دولتی قرار دارند که معتقدند مجلس باید کلیات برجام را به‌صورت کامل رد یا تصویب کند و مجلس حق ورود به جزییات را ندارد.

عراقچی عضو ارشد مذاکره‌کننده کشورمان در گفتگو با خبر نیمروزی درباره سطح اختیارات مجلس در بررسی متن برجام می‌گوید: «می‌توانند این توافق را در کلیت رد یا تأیید کنند و این امکان وجود ندارد که بخشی از این توافق رد و یا تأیید شود و یا این‌که اصلاحاتی در بخشی از آن صورت بگیرد، بلکه باید کلیت آن یا رد و یا مورد تأیید قرار بگیرد. مثلاً اگر کلیت آن رد شود ما باید دوباره به میز مذاکره برگردیم و برای آن مذاکره کنیم و اینکه این توافق با اصلاحاتی تصویب شود، مقدور نیست.»[5]

با استناد به سخنان عراقچی، مجلس دو راه بیشتر ندارد. یا باید متن برجام را با تمامی ایرادات آن تأیید کند و یا اینکه برای اصلاحیه بندهایی از آن، همه متن برجام را رد کند.

3- تصویب مشروط برجام در مجلس

راه‌حل سومی که بسیاری از نمایندگان مجلس به دنبال آن هستند و دولت نیز هیچ علاقه‌ای به این سناریو ندارد، تصویب مشروط برجام در مجلس شورای اسلامی است. در این راه‌حل، مجلس به بررسی کامل و جزء جزء برجام اقدام می‌کند و هرگاه قسمتی از برجام را مطابق با منافع ملی جمهوری اسلامی نداند، به‌وسیله حق شرط آن را از شمول تعهدات جمهوری اسلامی خارج می‌کند. عهدنامه وین، «حق شرط» را این‌گونه تعریف کرده است: «حق شرط عبارت است از: بیانیه‌ای یک‌جانبه که یک کشور تحت هر نام یا هر عبارت در موقع امضا، تصویب، پذیرش، تأیید یا الحاق به یک معاهده صادر می‌کند و یا به‌وسیله آن، قصد خود را دایر بر عدم شمول یا تعدیل آثار حقوقی بعضی از مقرّرات معاهده نسبت به خود بیان می‌دارد.»[6]

دراین‌باره، 14 نماینده مجلس پس از تصویب قطعنامه 2231 با صدور بیانیه‌ای بر تصویب مشروط برجام صحه گذاشتند. در بخشی از این بیانیه آمده است: «مطابق اصول ۷۷، ۱۲۵ و ۱۷۶ قانون اساسی، هر متنی که برای دولت جمهوری اسلامی ایران تعهدآور باشد، محتاج تصویب در مراجع قانونی کشور است. بدیهی است ازآنجاکه متن جمع‌بندی وین که به «برجام» موسوم شده و مبنای قطعنامه شورای امنیت است، هنوز در داخل کشور به تأیید و تصویب نرسیده است، در صورت طی مراحل قانونی نیز حق هرگونه تحفظ و شرط در خصوص این قطعنامه برای جمهوری اسلامی ایران محفوظ خواهد بود.»[7]

فؤاد ایزدی، عضو هیئت‌علمی دانشکده مطالعات جهان، با تأکید بر اینکه این تصور که یا باید برجام را بپذیریم، یا رد کنیم، درست نیست، افزود: «اگر قرار بر پذیرش برجام است، باید این پذیرش مشروط باشد چراکه پذیرش مشروط آن گزینه‌ای بهتر نسبت به تصویب مطلق یا رد مطلق آن است.

ایزدی با تأکید بر اینکه گزینه صفر یا صدی در بررسی برجام گزینه خوبی نیست، گفت: پذیرش صددرصد اصلاً درست نیست و ارائه جمله ایجابی که نشان می‌دهد، محدودیت تنها در حوزه هسته‌ای پذیرفته است، راهکار مناسبی است که باید به آن توجه کرد.

این استاد دانشگاه افزود: به نظر من این متن نباید طولانی باشد و وارد جزئیات شود و بخواهد مواردی که کشور با آن مشکل دارد، تک‌به‌تک لیست کند، چراکه این کار توسط طرف مقابل مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرد و می‌گوید پس مذاکرات چه شد، لذا این کار مذاکرات را زیر سؤال می‌برد. بنابراین بیانیه مصوب مجلس باید کم‌حجم و دارای جملات ایجابی باشد که تأکید می‌کند ایران تنها محدودیتی را می‌پذیرد که در حوزه هسته‌ای است.»[8]

4- پیشنهاد مجلس به دولت برای اصلاح برجام

چهارمین سناریو پیش روی مجلس از یک جنبه با دیگر سناریوها متفاوت است و آن‌هم بحث عدم تصویب برجام در مجلس است. همان‌گونه که ملاحظه شد، برخی از دولتی‌ها این استدلال را مطرح کردند که با تصویب برجام در مجلس تعهدی حقوقی بر گردن نظام خواهد آمد، پس بهتر است که این جمع‌بندی به‌صورت داوطلبانه اجرا شود و اصلاً در مجلس به تصویب نرسد. یا استدلال که رئیس سازمان انرژی اتمی این بود که برجام یک معاهده یا کنوانسیون بین‌المللی نیست، بلکه تنها یک برنامه اقدام مشترک است و نیازی به تصویب در مجلس ندارد. در جواب این افراد باید گفت که دکترین و رویه قضایی بین‌المللی همگی متفق‌القول‌اند که برای اینکه متنی را مشمول عنوان «موافقت‌نامه بین‌المللی» و عناوین مشابه بدانیم، عنوان آن متن ملاک نیست، بلکه باید به محتوای آن نگریست و محتوا را معیار و ملاک دانست. واژه‌ها یا اصطلاحات حقوقی مختلفی مانند: عهدنامه، کنوانسیون، پیمان، اساسنامه، موافقت‌نامه، تفاهم‌نامه، پروتکل، توافق تکمیلی، قرار موقت، اعلامیه، تبادل یادداشت، منشور و غیره وجود دارد که همگی می‌تواند بدون کوچک‌ترین تفاوتی برای عمل حقوقی خاصی به کار رود و از اعتبار همانندی برخوردار باشد. ازاین‌رو تمامی موارد فوق، در حد محتوای آن‌ها، تعهدآور است و احکام یکسانی بر روند تصویب آن‌ها حاکم است.[9]

اگر بحث داوطلبانه یا الزامی بودن برجام را کنار بگذاریم، این سناریو را می‌توان این‌گونه تصور کرد که ایرادهای برجام توسط مجلس به دولت اعلام شود و این ایرادها از سوی دولت و مذاکره‌کنندگان رفع شود. در این سناریو مجلس برجام را تصویب نمی‌کند که الزامی برای کشور به وجود بیاید و از سوی دیگر دولت نیز متعهد می‌شود که ایرادهای مطرح‌شده از سوی مجلس را اصلاح کند. احمد توکلی، عضو کمیسیون برنامه‌وبودجه مجلس، دریکی از مصاحبه‌های خود درباره نحوه بررسی برنامه جامع اقدام مشترک در مجلس شورای اسلامی به این موضوع اشاره‌کرده و گفته است: «بر اساس اصل 139 قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی حق تحفظ دارد و می‌تواند به موارد مبهم در قراردادها و دعاوی بین‌المللی ایراد بگیرد، البته ما نمی‌توانیم به طرف‌های مقابل توافق‌نامه بگوییم که هرچه ما می‌خواهیم انجام بدهند، تنها می‌توانیم ایرادهایمان را به تیم مذاکره‌کننده کشورمان اعلام کنیم و آن‌ها در مذاکرات اعلام کنند که قوه مقننه این موارد را نپذیرفت و سر این مسائل گفت‌وگو کنند.»[10]

پرویز سروری، عضو شورای شهر تهران، نیز اشاره به موضوع بررسی برجام در مجلس شورای اسلامی گفت: این امکان وجود دارد که برای پاره‌ای از اصلاحات مذاکرات دوباره جریان یابد؛ سروری با بیان اینکه به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران در برخی از بندهای برجام از خطوط قرمز نظام عدول شده است، ادامه داد: همین مسئله این احتمال را قوت می‌بخشد که مجلس خواهان اصلاح این بخش‌های برجام باشد.[11]

این سناریو نیز در مجلس طرفدارانی دارد و برخی معتقدند که می‌تواند راه‌حل میانه‌ای برای حل نقاط ضعف برجام باشد و در ضمن مجلس نیز تعهدی حقوقی را بر کشور تحمیل نمی‌کند.

درمجموع به نظر می‌رسد، سناریوهای سوم و چهارم در بین نمایندگان مجلس طرفداران بیشتری دارد و بیشتر نمایندگان به دنبال بررسی جزییات برجام هستند تا رعایت یا عدم رعایت خطوط قرمز به‌خوبی مشخص شود. برای بررسی دقیق‌تر برجام مجلس در پی تشکیل کمیسیون ویژه‌ای است تا جزییات متن جمع‌بندی شده به‌خوبی بررسی و سپس در صحن علنی مجلس مطرح شود.