به گزارش مشرق، مسجد تنها و مقدس‌ترین پایگاه اجتماعی مسلمانان است. مکانی که در اولین موقف تجمع و همراهی جمعی مسلمانان به عنوان محلی برای عبادت خداوند و تعالی هم افزایی مؤمنین در امور جمعی و فردی‌شان به دستور پیامبر اسلام بنا نهاده شد و به عنوان اصلی‌ترین و برترین و مقدس‌ترین نماد اسلام و مسلمانان و خانه خدا به ظهور رسید.
مسجد علاوه بر اینکه محل عبادت خداوند بود موضعی برای تعاملات فکری و همراهی‌های جمعی و انجام سایر امور واجب و نیز موقعیتی برای حرکت مسلمانان در مسیر تکامل اجتماعی و به نوعی پایگاه مؤانست عاطفی و عقلی و میدانی برای ارتقای سطح آگاهی‌های مختلف دینی و اجتماعی و... برای جمیع مسلمانان بود. این‌ها همگی رویدادها و کارآیی‌های مسجد در صدر اسلام بود.
مسجد و کارکردهای اصیل و اصلی‌اش در صدر اسلام
مسلمانان در مسجد گرد هم می‌آمدند و از نماز و عبادات دیگر گرفته تا بحث‌های علمی و خطبه خوانی‌های اندیشگی و بیان احکام تا جاری شدن خطبه عقد و مشورت در حوزه‌های گوناگون اجتماعی و تصمیم گیری‌های حکومتی و... در آن انجام می‌گرفت.
به بیان دیگر می‌توان گفت مساجد در صدر اسلام خانه اول همه مسلمانان به شمار می‌رفت؛ درب مسجد همیشه به روی مؤمنین باز بود و حتی در مقاطعی مسجد محل زندگی و محل بیتوته مسلمانان مهاجر به شمار می‌رفت.
مسجد ملجأ و مأمن و پناه گاه همه مردم بود و هر کسی نیاز داشت و دوست می‌داشت مقتدا و امام مسلمین را ببیند به مسجد می‌رفت و پیامبر و ائمه اطهار (ع) را در حالی که از دیگران بازشناخته نمی‌شدند و مثل دیگران و در جوار آنان بی هیچ حائل و تفاوتی بر زمین می‌نشستند، ملاقات می‌نمودند.
کارکردهای مسجد در دوران اصیل اسلامی و در روزگار حضرات معصومین، کارکردی تمدنی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و اقتصادی بود.
مسجد؛ مکانی مقدس و شبانه روزی که درب‌هایش همیشه به روی مؤمنین باز بود
مسجد محلی مقدس و شبانه روزی بود تا هر مسلمانی و در هر زمان از شبانه روز که اراده کرد و یا مشکلی داشت بتواند به آنجا رفته و بر جمع اسلامی که یدالله با آن است دخیل امید و همراهی و همدلی بندد و گره از مشکل خویش بگشاید و یا در زلال زیبایی و تقدس و فضای معنوی و بشکوه آن، گره از کار دل بازکند و در دریای راز و نیاز با خالق بی نیاز و صاحب آن خانه، غوطه خورد.
اما متأسفانه باید گفت در زمان ما مسجد از بسیاری از کارکردهای خود دور داشته شده و بدان بی توجه می‌شود. مساجد ما در اغلب ساعات شبانه روز بسته و تعطیل است و تنها دقایقی و نهایتاً ساعاتی از شبانه روز که نماز جماعت در آن‌ها برپا داشته می‌شود برقرارند!
وقتی در کلانشهری در ایران اسلامی در به در به دنبال مسجدی با درب باز می‌گشتیم!
تجربیات نگارنده این سطور خود به تنهایی گویای این واقعیت دردناک است که برخی از مساجد ما مع الأسف آن نشاط زیبا و جانبخش و امیدآفرین صدر اسلام را از دست داده و گرد غفلت و خاموشی و بی رونقی بر آن پاشیده شده است.
در یکی از سفرها به یکی از مراکز استان‌ها و از کلان شهرهای کشور برای خواندن نماز مغرب و عشا به دنبال مسجدی می‌گشتیم تا در آن فریضه به جای آوریم؛ متأسفانه به هر مسجدی رفتیم با درب بسته روبرو شدیم تا اینکه دیرهنگام شد و ما مجبور شدیم نمازمان را در نمازخانه کوچک و کثیف یک بیمارستان به جای آوریم!
دستور صریح رهبری مبنی بر لزوم باز بودن 24 ساعته مساجد برای حضور مؤمنین
این در حالی است که اهمیت موضوع به آن حدی بوده که شخص مقام معظم رهبری در یکی از پیام‌هایشان به اجلاس سراسری نماز دستور می‌دهند تا مساجد حتماً 24 ساعته و در هر زمانی که مؤمنی قصد حضور در آن را داشت باز باشند و مؤمنین از نعمت و موهبت حضور در خانه خدا و راز و نیاز با خالف قادر متعالش محروم نگردند.
البته در خصوص ضعف‌ها و نقصان‌های امر مسجد داری و آنچه امروز بر مساجد ما می‌گذارد نکات بسیاری قابل ذکر است که از نحوه رونق بخشی به فعالیت‌های مختلف عبادی و فرهنگی و اجتماعی و مشورتی در مساجد گرفته تا نیاز به شادابی و شکوه و شور جوانانه برای جذب قشر نوجوان و جوان و البته رعایت نظافت و زیبایی در کنار سادگی و پیراستگی مساجد را در بر می‌گیرد.
متأسفانه باید گفت بسیاری از کارکردهای فرهنگی و اجتماعی مسجد که می‌تواند محلی برای حضور جوانان و نوجوانان ما باشد، با تغییر رویکرد و ظاهر و باطنش، به فرهنگسراها و... انتقال یافته است!
مسجد؛ دین و اخلاق در آن بیش از هر جای دیگر بر دل می‌نشیند و به زندگی سمت و سوی خدائی می‌دهد
مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای در پیامشان به اجلاس سراسر نماز، این معنا را به زیبایی هرچه تمام‌تر یادآور می‌شوند و می‌فرمایند:
«انسان، به سرشت و طبیعت خود، مشتاق و نیازمندِ نیایش و خشوع در برابر خداوند است که آفریننده همه نیکی‌ها و زیبائی ها است؛ و نماز، برآورنده این نیاز است. ادیان الهی با تشریع نماز، کام تشنه فطرت انسان را سیراب می‌کند و او را از سرگشتگی و گمراهی در فرو نشاندن این عطش طبیعی نجات می‌بخشند. تکرار نماز در هر روز و شب، فرصت و نعمتی است که آدمی را از غرقه شدن در غفلت می‌رهاند؛ به او مجال حضور دل آگاهانه در برابر خدا می‌بخشد؛ جان او را صیقل می‌دهد و گوهر باطن او را درخشان می‌سازد.
مسجد مظهر درهم آمیختگی دین و دنیا؛ معجزه اسلام در آرایش منظومه احکام
ذکر و نماز و نیایش آنگاه که با سامان زندگی اجتماعی درهم می‌آمیزد معجزه اسلام را در آرایش منظومه احکام عبادی آن آشکار می‌سازد. مسجد، مظهری از این درهم آمیختگی است. نماز در مسجد و با جماعت مؤمنان، همگانی نشستن برگِردِ سفره میهمانی خداوند است، و این خود، بارشِ رحمت الهی را انبوه‌تر و دلنشین‌تر می‌سازد.
به برکت نماز، فضای مسجد نورانی و عطر آگین می‌گردد و سخن حق و آموزش دین و اخلاق و سیاست در آن بیش از هر جای دیگر بر دل و جان می‌نشیند و به زندگی فرد و جامعه، سمت و سوی خدایی می‌دهد.
روح مسجد، کالبد زندگی را پرنشاط و پر انگیزه می‌سازد
مسجد را با این نگاه باید نگریست. روح مسجد، کالبد زندگی را پرنشاط و پر انگیزه می‌سازد در هر جا سامان زندگی است، مسجد، مرکز و کانون اصلی است. در بنای شهر و روستا، در مدرسه و دانشگاه، در مراکز جمعیتی از بازارهای کسب و کار تا فرودگاه‌ها و جاده‌ها و پایانه‌های سفری و تا آسایش‌ها و بیمارستان‌ها و بوستان‌ها و گردشگاه‌ها، در همه و همه باید مسجد را همچون قطب و محور بنا نهاد.
مسجد در همه جا باید پاکیزه، زیبا و آرامبخش باشد. مدیریت محتوائی و معنویِ مسجد که بر دوش روحانی مسجد است باید خردمندانه و مسئولانه، و حتی عاشقانه باشد. حوزه‌های علمیه برای آماده سازی روحانیانی در این طراز، وظیفه‌ای ذاتی و طبیعی دارند.
اگر مسجد، کیفیت شایسته خود را بیابد، هزینه‌های مادی و معنوی بسیاری از دوش جامعه و مردم و مسئولان برداشته خواهد داشت.
مطالبات رهبری در ارتقای کارکردهای معنوی مسجد
براستی اگر منویات و مطالبات رهبر انقلاب که همان اصالت‌های کارکردی مساجد در صدر اسلام و به روز نمودن ارزش‌ها و رویکردهای فرهنگی و اجتماعی و... مساجد مبتنی بر مبانی اندیشه و احکام اسلامی است مورد توجه قرار گیرد، هم بر رونق معنوی مساجد افزوده می‌گردد و هم بهره مندی مردم از این خانه مقدس و موهبت الهی و عطیه آسمانی بیشتر و بهتر و بهینه‌تر می‌شود.
مساجد در واقع کارکردهایی بسیار و دستاوردهایی بس متنوع و ارزشمند دارد
از دستگیری مستمندان و ضعیفان در آن تا نماد وحدت و همدلی و معاونت مسلمانان با یکدیگر و از همراهی و صف بندی اتفاق آمیز در جنگ‌ها و مصائب و معضلات مختلف نظامی و... تا آنچه امروز در فضای مجازی می‌گذرد و مسجد می‌تواند نقشی اصیل و حقیقی در تأمین نیاز مردم به همصحبتی و تعامل فکری و... ایفا نماید و باعث شود تا دیالوگ و همصحبتی و همدلی از جامعه رخت برنبندد و اقشار مختلف جامعه به آسیب‌ها و آفت‌ها این شبکه‌های «مجاز» ی مبتلا نگردند و در مرداب از هم بیگانگی ناشی از آن گرفتار نیایند.
دستاوردهای معرفتی و معنوی مسجد در منویات معصومین و بزرگان
امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «همانا در عهد رسول خدا، نیازمندان در مسجد سکونت می‌گزیدند.»
و نیز اینکه: «کسی که با برادران اهل سنت در صف اول، نماز جماعت بگزارد، همچون کسی است که پشت سر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در صف اول نماز گزارده باشد».
از بیانات امام رضا (ع) در بیان اهمیت حضوردر مساجد و برپاداشتن نماز است که می‌فرماید: «به پا داشتن نماز جماعت، عامل کمک به کارهای خیر و تقوا و مایه جلوگیری از بسیاری گناهان است.»
امام خمینی هم در بیان بخشی از کارکردهای مساجد که بدان اشاره کردیم می گوید: «در صدر اسلام، مسلمانان هر وقت که می‌خواستند جنگ بروند، از مسجد تجهیز می‌کردند. هر وقت می‌خواستند یک کار مهمی بکنند، در مسجد طرح می‌کردند... و مسائل سیاسی‌شان را می‌گفتند و اجرا می‌کردند ارتش می‌فرستادند و همه این کارها را آنجا می‌کردند و ما امیدواریم که این محتوا برگردد».
امام خمینی در بیان جایگاه سیاسی و استراتژیک مسجد بیان می‌دارد: «اسلام از زمان پیغمبر حکومت تشکیل داده است. قوای نظامی و انتظامی داشته است در سیاست‌ها دخالت می‌کرده و مسجدالنبی، مرکز سیاست اسلامی بوده و ثقل قدرت اسلامی».
و مقام معظم رهبری نیز به نقش مسجد در حرکت پیشروانه و تمدنی انقلاب اسلامی از پایگاه مسجد یادآور می‌شود: «تا قبل از انقلاب اسلامی، کسی جرئت نمی‌کرد دم از اسلام بزند. در این کشورهای اسلامی که امروز مسجدها رونق پیدا می‌کنند و کانون تحرک می‌شوند، تا دیروز مسجدها متعلق به یک مشت پیرمرد از کار افتاده بود. امروز آن مسجدها جای جوانان و کانون جنبش‌هاست».
و پایان بخش این مقال هم گلگفته ای است از بیان و بنان امام علی (ع) که به زیبایی هرچه تمام‌تر فرمود:
نشستن در مسجد در نزد من بهتر است از نشستن در بهشت؛ چرا که در نشستن در بهشت خشنودی من است و در نشستن در مسجد، رضایت پروردگارم. هر کس مسجدی را بزرگداشت و احترام کرد، در روز قیامت، پروردگار را خندان و شادان دیدار می‌کند و نامه عملش به دست راستش داده می‌شود.
مسجد علاوه بر اینکه محل عبادت خداوند بود موضعی برای تعاملات فکری و همراهی‌های جمعی و انجام سایر امور واجب و نیز موقعیتی برای حرکت مسلمانان در مسیر تکامل اجتماعی و به نوعی پایگاه مؤانست عاطفی و عقلی و میدانی برای ارتقای سطح آگاهی‌های مختلف دینی و اجتماعی و... برای جمیع مسلمانان بود. این‌ها همگی رویدادها و کارآیی‌های مسجد در صدر اسلام بود.
مسلمانان در مسجد گرد هم می‌آمدند و از نماز و عبادات دیگر گرفته تا بحث‌های علمی و خطبه خوانی‌های اندیشگی و بیان احکام تا جاری شدن خطبه عقد و مشورت در حوزه‌های گوناگون اجتماعی و تصمیم گیری‌های حکومتی و... در آن انجام می‌گرفت.
به بیان دیگر می‌توان گفت مساجد در صدر اسلام خانه اول همه مسلمانان به شمار می‌رفت؛ درب مسجد همیشه به روی مؤمنین باز بود و حتی در مقاطعی مسجد محل زندگی و محل بیتوته مسلمانان مهاجر به شمار می‌رفت.
مسجد ملجأ و مأمن و پناه گاه همه مردم بود و هر کسی نیاز داشت و دوست می‌داشت مقتدا و امام مسلمین را ببیند به مسجد می‌رفت و پیامبر و ائمه اطهار (ع) را در حالی که از دیگران بازشناخته نمی‌شدند و مثل دیگران و در جوار آنان بی هیچ حائل و تفاوتی بر زمین می‌نشستند، ملاقات می‌نمودند.
کارکردهای مسجد در دوران اصیل اسلامی و در روزگار حضرات معصومین، کارکردی تمدنی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی و اقتصادی بود.
مسجد محلی مقدس و شبانه روزی بود تا هر مسلمانی و در هر زمان از شبانه روز که اراده کرد و یا مشکلی داشت بتواند به آنجا رفته و بر جمع اسلامی که یدالله با آن است دخیل امید و همراهی و همدلی بندد و گره از مشکل خویش بگشاید و یا در زلال زیبایی و تقدس و فضای معنوی و بشکوه آن، گره از کار دل بازکند و در دریای راز و نیاز با خالق بی نیاز و صاحب آن خانه، غوطه خورد.
اما متأسفانه باید گفت در زمان ما مسجد از بسیاری از کارکردهای خود دور داشته شده و بدان بی توجه می‌شود. مساجد ما در اغلب ساعات شبانه روز بسته و تعطیل است و تنها دقایقی و نهایتاً ساعاتی از شبانه روز که نماز جماعت در آن‌ها برپا داشته می‌شود برقرارند!
وقتی در کلانشهری در ایران اسلامی در به در به دنبال مسجدی با درب باز می‌گشتیم!
تجربیات نگارنده این سطور خود به تنهایی گویای این واقعیت دردناک است که برخی از مساجد ما مع الأسف آن نشاط زیبا و جانبخش و امیدآفرین صدر اسلام را از دست داده و گرد غفلت و خاموشی و بی رونقی بر آن پاشیده شده است.
در یکی از سفرها به یکی از مراکز استان‌ها و از کلان شهرهای کشور برای خواندن نماز مغرب و عشا به دنبال مسجدی می‌گشتیم تا در آن فریضه به جای آوریم؛ متأسفانه به هر مسجدی رفتیم با درب بسته روبرو شدیم تا اینکه دیرهنگام شد و ما مجبور شدیم نمازمان را در نمازخانه کوچک و کثیف یک بیمارستان به جای آوریم!
این در حالی است که اهمیت موضوع به آن حدی بوده که شخص مقام معظم رهبری در یکی از پیام‌هایشان به اجلاس سراسری نماز دستور می‌دهند تا مساجد حتماً 24 ساعته و در هر زمانی که مؤمنی قصد حضور در آن را داشت باز باشند و مؤمنین از نعمت و موهبت حضور در خانه خدا و راز و نیاز با خالف قادر متعالش محروم نگردند.
البته در خصوص ضعف‌ها و نقصان‌های امر مسجد داری و آنچه امروز بر مساجد ما می‌گذارد نکات بسیاری قابل ذکر است که از نحوه رونق بخشی به فعالیت‌های مختلف عبادی و فرهنگی و اجتماعی و مشورتی در مساجد گرفته تا نیاز به شادابی و شکوه و شور جوانانه برای جذب قشر نوجوان و جوان و البته رعایت نظافت و زیبایی در کنار سادگی و پیراستگی مساجد را در بر می‌گیرد.
متأسفانه باید گفت بسیاری از کارکردهای فرهنگی و اجتماعی مسجد که می‌تواند محلی برای حضور جوانان و نوجوانان ما باشد، با تغییر رویکرد و ظاهر و باطنش، به فرهنگسراها و... انتقال یافته است!
مسجد؛ دین و اخلاق در آن بیش از هر جای دیگر بر دل می‌نشیند و به زندگی سمت و سوی خدائی می‌دهد
«انسان، به سرشت و طبیعت خود، مشتاق و نیازمندِ نیایش و خشوع در برابر خداوند است که آفریننده همه نیکی‌ها و زیبائی ها است؛ و نماز، برآورنده این نیاز است. ادیان الهی با تشریع نماز، کام تشنه فطرت انسان را سیراب می‌کند و او را از سرگشتگی و گمراهی در فرو نشاندن این عطش طبیعی نجات می‌بخشند. تکرار نماز در هر روز و شب، فرصت و نعمتی است که آدمی را از غرقه شدن در غفلت می‌رهاند؛ به او مجال حضور دل آگاهانه در برابر خدا می‌بخشد؛ جان او را صیقل می‌دهد و گوهر باطن او را درخشان می‌سازد.
مسجد مظهر درهم آمیختگی دین و دنیا؛ معجزه اسلام در آرایش منظومه احکام
ذکر و نماز و نیایش آنگاه که با سامان زندگی اجتماعی درهم می‌آمیزد معجزه اسلام را در آرایش منظومه احکام عبادی آن آشکار می‌سازد. مسجد، مظهری از این درهم آمیختگی است. نماز در مسجد و با جماعت مؤمنان، همگانی نشستن برگِردِ سفره میهمانی خداوند است، و این خود، بارشِ رحمت الهی را انبوه‌تر و دلنشین‌تر می‌سازد.
به برکت نماز، فضای مسجد نورانی و عطر آگین می‌گردد و سخن حق و آموزش دین و اخلاق و سیاست در آن بیش از هر جای دیگر بر دل و جان می‌نشیند و به زندگی فرد و جامعه، سمت و سوی خدایی می‌دهد.
مسجد را با این نگاه باید نگریست. روح مسجد، کالبد زندگی را پرنشاط و پر انگیزه می‌سازد در هر جا سامان زندگی است، مسجد، مرکز و کانون اصلی است. در بنای شهر و روستا، در مدرسه و دانشگاه، در مراکز جمعیتی از بازارهای کسب و کار تا فرودگاه‌ها و جاده‌ها و پایانه‌های سفری و تا آسایش‌ها و بیمارستان‌ها و بوستان‌ها و گردشگاه‌ها، در همه و همه باید مسجد را همچون قطب و محور بنا نهاد.
مسجد در همه جا باید پاکیزه، زیبا و آرامبخش باشد. مدیریت محتوائی و معنویِ مسجد که بر دوش روحانی مسجد است باید خردمندانه و مسئولانه، و حتی عاشقانه باشد. حوزه‌های علمیه برای آماده سازی روحانیانی در این طراز، وظیفه‌ای ذاتی و طبیعی دارند.
اگر مسجد، کیفیت شایسته خود را بیابد، هزینه‌های مادی و معنوی بسیاری از دوش جامعه و مردم و مسئولان برداشته خواهد داشت.
مطالبات رهبری در ارتقای کارکردهای معنوی مسجد
براستی اگر منویات و مطالبات رهبر انقلاب که همان اصالت‌های کارکردی مساجد در صدر اسلام و به روز نمودن ارزش‌ها و رویکردهای فرهنگی و اجتماعی و... مساجد مبتنی بر مبانی اندیشه و احکام اسلامی است مورد توجه قرار گیرد، هم بر رونق معنوی مساجد افزوده می‌گردد و هم بهره مندی مردم از این خانه مقدس و موهبت الهی و عطیه آسمانی بیشتر و بهتر و بهینه‌تر می‌شود.
از دستگیری مستمندان و ضعیفان در آن تا نماد وحدت و همدلی و معاونت مسلمانان با یکدیگر و از همراهی و صف بندی اتفاق آمیز در جنگ‌ها و مصائب و معضلات مختلف نظامی و... تا آنچه امروز در فضای مجازی می‌گذرد و مسجد می‌تواند نقشی اصیل و حقیقی در تأمین نیاز مردم به همصحبتی و تعامل فکری و... ایفا نماید و باعث شود تا دیالوگ و همصحبتی و همدلی از جامعه رخت برنبندد و اقشار مختلف جامعه به آسیب‌ها و آفت‌ها این شبکه‌های «مجاز» ی مبتلا نگردند و در مرداب از هم بیگانگی ناشی از آن گرفتار نیایند.
دستاوردهای معرفتی و معنوی مسجد در منویات معصومین و بزرگان
امام صادق علیه السلام می‌فرماید: «همانا در عهد رسول خدا، نیازمندان در مسجد سکونت می‌گزیدند.»
و نیز اینکه: «کسی که با برادران اهل سنت در صف اول، نماز جماعت بگزارد، همچون کسی است که پشت سر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در صف اول نماز گزارده باشد».
از بیانات امام رضا (ع) در بیان اهمیت حضوردر مساجد و برپاداشتن نماز است که می‌فرماید: «به پا داشتن نماز جماعت، عامل کمک به کارهای خیر و تقوا و مایه جلوگیری از بسیاری گناهان است.»
امام خمینی هم در بیان بخشی از کارکردهای مساجد که بدان اشاره کردیم می گوید: «در صدر اسلام، مسلمانان هر وقت که می‌خواستند جنگ بروند، از مسجد تجهیز می‌کردند. هر وقت می‌خواستند یک کار مهمی بکنند، در مسجد طرح می‌کردند... و مسائل سیاسی‌شان را می‌گفتند و اجرا می‌کردند ارتش می‌فرستادند و همه این کارها را آنجا می‌کردند و ما امیدواریم که این محتوا برگردد».
امام خمینی در بیان جایگاه سیاسی و استراتژیک مسجد بیان می‌دارد: «اسلام از زمان پیغمبر حکومت تشکیل داده است. قوای نظامی و انتظامی داشته است در سیاست‌ها دخالت می‌کرده و مسجدالنبی، مرکز سیاست اسلامی بوده و ثقل قدرت اسلامی».
و پایان بخش این مقال هم گلگفته ای است از بیان و بنان امام علی (ع) که به زیبایی هرچه تمام‌تر فرمود:
نشستن در مسجد در نزد من بهتر است از نشستن در بهشت؛ چرا که در نشستن در بهشت خشنودی من است و در نشستن در مسجد، رضایت پروردگارم. هر کس مسجدی را بزرگداشت و احترام کرد، در روز قیامت، پروردگار را خندان و شادان دیدار می‌کند و نامه عملش به دست راستش داده می‌شود.