به گزارش مشرق، فاجعه منا که در روز عید سعید قربان، عید بزرگ مسلمانان جهان کشتار هزاران نفر از حجاج جهان اسلام را به دنبال داشت، باعث به راه افتادن موجی از انتقادها از مقامات سعودی در نحوۀ مدیریت مناسک حج گردیده است. در این میان برخی از کشورها مدیریت این مراسم به وسیله کشورهای مسلمان به جز عربستان را خواستار شده‌اند و برخی دیگر نیز پیکان انتقادات را به سوی سوءمدیریت و بی‌تدبیری مقامات سعودی گرفته و خواستار تحقیقات جامع و گسترده در خصوص علل و عوامل بروز این حادثۀ هولناک و غم‌انگیز شده‌اند.
در ادامه این گزارش به موضع‌گیری مقامات کشورهای مختلف جهان اعم از مسلمان و غیرمسلمان و نیز برخی واکنشهای روزنامه‌های مهم آنها به تفکیک کشور پرداخته می‌شود. اما پیش از پرداختن به مواضع کشورهای مختلف، تعداد جانباختگان فاجعه «منا» بر اساس اعلام کشورهای مختلف تا امروز را از نظر می‌گذرانیم:
ایران: 465 نفر؛ مصر: 124 نفر؛ نیجریه: 64 نفر؛ مالی: 60 نفر؛ اندونزی: 91 نفر؛ پاکستان: 46 نفر؛ هند: 45 نفر؛ کامرون: 20 نفر؛ ساحل عاج: 14 نفر؛ چاد: 11 نفر؛ الجزائر: 11 نفر؛ سنگال: 10 نفر؛ مغرب: 10 نفر؛ سومالی: 8 نفر؛ لیبی:4 نفر؛ تانزانیا: 4 نفر؛ کنیا: 3 نفر؛ تونس: 2 نفر؛ بورکینافاسو: 1 نفر؛ بوروندی: 1 نفر.
ایران
حضرت «آیت‌الله خامنه‌ای» رهبر معظم انقلاب به دنبال وقوع این حادثه دلخراش، با اعلام تسلیت به خانواده‌های بازماندگان و ملت ایران 3 روز عزای عمومی در ایران اعلام کرده‌اند. رهبر معظم انقلاب همچنین دو روز پیش در جمع دانش‌آموختگان دانشکده علوم و فنون دریایی نوشهر (در شمال ایران) به سعودی‌ها گوشزد فرمودند که تکرار برخوردهای اهانت‌آمیز با حجاج ایرانی، عکس‌العمل «خشن» ایران را در پی خواهد داشت. سعودی‌ها تا پیش از این در روند شناسایی جان باختگان اخلال ایجاد می‌کردند، بلافاصله ساعاتی بعد از این موضع‌گیری تند گفتند که همه اجساد ایرانی و حتی اجساد مجهول‌الهویه که بنطر می‌رسد ایرانی باشد را به تهران می‌فرستند تا خود ایرانی‌ها کار شناسایی را انجام دهند.
«حسن روحانی» رئیس جمهوری ایران که در زمان وقوع این حادث غم انگیز در مجمع عمومی سازمان ملل بود، در جمع رهبران جهان با «دلخراش» خواندن وقایع حج امسال که موجب کشتار زائران شد خواستار تحقیق درباره دلایل این حادثه و حوادث مشابه حج شد. وی تسریع در انتقال پیکر مطهر جانباختگان این فاجعه را اولویت نخست همه دستگاه‌های مرتبط عنوان کرد و خواستار به کارگیری همه ظرفیت‌ها و امکانات کشور و ادامه پیگیری‌های لازم اجرایی و حقوقی و همچنین مذاکرات با مقامات عربستان سعودی در این راستا شد.
مراجع عظام تقلید که در پی وقوع حادثه منا، در پیام‌های جداگانه کشتار مسلمانان را در نتیجه بی‌تدبیری محکوم کردند، با روشن‌تر شدن ابعاد این واقعه بار دیگر به اعلام موضع پرداختند و تأکید داشتند: رژیم آل‌سعود غده سرطانی است. لازم است تا کمیته حقیقت‌یاب برای فاجعه منا هر چه سریعتر تشکیل شود. همچنین داعیه‌داران حقوق‌بشر حرامی‌ها را از حرم دور کنند.
حضرات آیات سبحانی، نوری همدانی، مکارم شیرازی و جوادی آملی از مراجع عظام تقلید در جلسات درس و دیدارهای خود ضمن محکوم کردن سوءتدبیر دولت عربستان سعودی، خواستار تشکیل کمیته‌های حقیقت‌یاب برای مشخص شدن علت وقوع حوادث اخیر در این کشور و کشته شدن حجاج بی‌گناه شدند.
مصر
«عبدالفتاح السیسی» رئیس جمهور مصر به دنبال وقوع این فاجعه، با نوشتن پیامی به «ملک سلمان» پادشاه عربستان تسلیت گفت.
«شریف شحاته» عضو مجمع جهانی علمای مسلمان مصر درباره فاجعه اخیر کشته شدن بیش از یک هزار زائر خانه خدا در منا اظهار داشت: ما این مصیبت بزرگ و همچنین حادثه اخیر سقوط جرثقیل در مسجد الحرام را به خانواده‌های قربانیان و همچنین امت اسلامی تسلیت می‌گوییم.
وی افزود: اینگونه حوادث که با قربانی شدن صدها تن از مسلمانان همراه است، سوال‌های متعددی را خطاب به حکومت سعودی مطرح می‌کند، اینکه چرا و چگونه چنین فجایعی روی می‌دهد و تدابیر امنیتی عربستان برای حفظ جان مسلمانان در ایام پر ازدحام حج چیست. ما نمی‌خواهیم تلاش عربستان در اداره مراسم حج را نادیده بگیریم، اما درباره این حادثه مقامات سعودی باید به اشتباه و سوء مدیریت خود اعتراف کنند.
«ابراهیم الغنیمی» کارشناس مصر و استاد سابق فقه دانشگاه الازهر با عنوان کردن مسئله «فرار رو به جلوی مقامات سعودی در مقصر خواندن حجاج»، ادعای دولت سعودی درباره سرپیچی برخی حجاج از مقررات در مسیر عبور و مرور به سوی رمی جمرات را باطل خواند.
وی افزود: مقامات سعودی اصلا نمی‌گویند منظورشان از مقررات وضع شده چیست و آیا بر فرض غلط مذکور که هر کاروان و فردی بخواد ساز خودش را کوک کند، آیا برگزار‌کنندگان مراسم و ماموران امنیتی نباید برای حفظ جان بقیه نسبت به برقراری نظم اقدام کنند؟
الغنیمی گفت: عربستان باید با شجاعت اعتراف کند که تاخیر در رسیدن نیروهای انتظامی و امدادرسانی به محل حادثه منا موجب افزایش آمار جان باختگان شده است.
«سلیمان منصور» خطیب و یکی از علمای اوقاف مصر با اعلام اینکه «دولت سعودی در خدمت به بیت‌الله الحرام ناتوان است»، تصریح کرد: برنامه‌ریزی برای ادای مناسک حج امسال در سطح مناسبی صورت نگرفته بود، علی رغم اینکه عربستان سعودی در این زمینه دارای تجربه بسیاری است.
این خطیب مصری افزود: تکرار کشتار حجاج خشم و غضب بسیاری را برانگیخته است، به ویژه آنکه مسئولان سعودی درباره این حادثه واکنشهای غیرمنطقی نشان داده و تلاش دارند، این موضوع را توجیه کرده و آن را با پرداخت غرامت‌های مالی جبران کنند.
روزنامه مصری «المقال» نیز با انتشار گزارش «یک‌کلام؛ خون حجاج بر گردن آل سعود است»، ضمن اعلام حمایت از مواضع ایران درباره فاجعه منا؛ اعلام کرد خون حجاج جان باخته در این حادثه بر گردن عربستان است. این روزنامه مصری با حمله و انتقاد شدید از حُکام سعودی، مسئولیت خون حجاج را که در رمی جمرات در منا کشته شدند، متوجه حکومت سعودی دانست و از تلاش‌های این کشور برای فرار از پذیرش مسئولیت این حادثه ابراز شگفتی کرد.
در شماره روز دوشنبه این روزنامه معتبر مصری چهار مقاله در انتقاد شدید از عربستان منتشر شده بود. «عماد حمدی» در مقاله‌ای تحت عنوان «تنها یک سخن: خون حجاج بر گردن آل‌سعود است» در انتقادی شدید به عربستان و کوتاهی آن در برنامه‌ریزی برای حج نوشت: با وجود تکرار این حوادث در سال‌های اخیر، اما عربستان به طور جدی با آن برخورد نمی‌کند و از مسوول دانستن حجاج ابایی ندارد. نویسنده این گزارش با انتقاد از برخورد «عبدالفتاح السیسی»، رئیس‌جمهور مصر و با بیان این که وی در نظر دارد آل‌سعود را از اتهام جنایت حادثه منا تبرئه کند، نوشت: به جای اینکه عربستان از جهان اسلام به خاطر این فاجعه عذرخواهی کند، السیسی با نوشتن پیامی به پادشاه عربستان تسلیت گفت، در حالی که وی باید ابتدا خانواده‌های حجاج مصری را تسلیت می‌داد.
لبنان
«سید حسن نصرالله» دبیر کل حزب‌الله لبنان نیز در مصاحبه با شبکه المنار، در ابتدای سخنان خود، با تبریک ایام عید به همه مسلمانان و مردم لبنان گفت: با تأسف شدید، اتفاقات و حوادث سال‌های گذشته در منطقه اجازه شادی در عید را نداده‌اند و اکنون نیز حادثه منا و صدمه دیدن حجاج خانه خدا غم بسیاری را موجب و باعث شده تا تبریک عید همراه با تسلیت کشته شدگان باشد؛ به همه، مخصوصا به خانواده شهدا و مجروحان و به همه مجاهدین و مدافعان از لبنان عید را تبریک می‌گویم.
سید حسن نصرالله ادامه داد: این حادثه برای هر انسانی، غم‌انگیز بود و برای مسلمانان غم انگیزتر و واقعا دردناک بود. اما اینکه این حادثه را سیاسی کنند، برای کشته شدگان و خانواده‌های آنان دردناک‌‌تر است.
«امیل لحود» رئیس جمهور اسبق لبنان با صدور بیانیه‌ای با ابراز تاسف و ناراحتی از وقوع فاجعه منا، به خانواده‌های قربانیان و کشورهایشان تسلیت و برای مجروحان آرزوی بهبودی عاجل کرد. لحود با بیان اینکه شمار قربانیان فاجعه مکه از حد تصور عقل آدمی فراتر رفته، گفت: علت این حادثه همچنان نامعلوم است و نشان می‌دهد که مقامات سعودی می‌بایست اقداماتی را برای جلوگیری از وقوع این فاجعه اتخاذ می‌کردند ولی چنین نکرده‌اند.
وی با اشاره به تکرار چنین حوادث ناگواری برای حجاج بیت الله الحرام، تاکید کرد: علتی که اعلام می‌شود همواره یکی است و آن «هل دادن حجاج» است. گویی که مسئولیت این گونه حوادث همواره بر گردن قربانیان است.
«ولید سکریه» نماینده برجسته پارلمان لبنان نیز با اشاره به فاجعه «منا»، مقامات عربستان سعودی را مسئول حوادث موسم امسال سرزمین وحی خواند و با اشاره به تکرار حوادث ناخوشایند در مراسم حج طی سالیان گذشته، تاکید کرد که به علت تکرار چنین حوادثی، مسئولیت آن متوجه مقامات سعودی است.
وی همچنین تاکید کرد: ایران به عنوان یک طرف اسلامی اساسی، حق دارد به منظور تأمین امنیت شهروندانش، مشارکت در برگزاری مناسک حج را خواستار شود.
«نبیه بری» رئیس پارلمان لبنان نیز با ارسال پیامی، «فاجعه منا» را مقامات جمهوری اسلامی ایران تسلیت گفت.
تلویزیون «المستقبل» لبنان در خبر کوتاهی اعلام کرد: نبیه بری رئیس پارلمان لبنان با ارسال پیامی، فاجعه منا را به «سید علی خامنه‌ای» رهبر ایران، «حسن روحانی» رئیس جمهور و «علی اکبر ولایتی» مشاور رهبر ایران تسلیت گفت.
«ولید جنبلاط» رئیس حزب تقدمی و اشتراکی و رهبر سیاسی دروزی‌های لبنان در تماس تلفنی با محمد فتحعلی سفیر جمهوری اسلامی ایران در لبنان، جان باختن گروهی از حجاج ایران در حادثه منا را تسلیت گفت. وی با دردناک توصیف کردن این حادثه اظهار داشت: تسلیت صمیمانه خود را به مناسبت این حادثه دردناک که بر حجاج ایرانی در منا گذشت ابراز می‌دارم.
در همین ارتباط، شیخ حسن عبدالله مفتی «صور و جبل عامل» لبنان در تماس تلفنی با هیات های رسمی و محلی عربستان پس از حادثه منا اعلام کرد که «این فاجعه ای حقیقی است که رخ داده است و به خانواده قربانیان تسلیت می گوئیم.»
شیخ «غازی حنینه»، از علمای اهل تسنن لبنان و رئیس جریان وحدوی النهضه این کشور در بیروت درباره فاجعه منا با رد غیرمترقبه خواندن فاجعه منا اظهار داشت: این اولین باری نیست که به دلیل سوء مدیریت مقامات عربستان شاهد حوادث ناگواری از این دست برای حجاج بیت‌الله الحرام در مکه مکرمه هستیم.
وی افزود: دولت عربستان می‌بایست با برنامه‌ریزی دقیق و با بکارگیری نیروهای دفاع شهری کافی مسیرهای عبوری خیل جمعیت زوار که به سوی رمی جمرات در حرکت بودند، ساماندهی می‌کرد.
روزنامه «الدیار» لبنان در گزارشی، علت مرگ هزاران حاجی در سرزمین «منا» در پنج کیلومتری مکه مکرمه را حضور کاروان پر خدم و حشم «سلمان بن عبدالعزیز» جانشین ولی‌عهد سعودی، پسر شاه و وزیر دفاع در مرکز منا دانست و نوشت: مقامات عربستان سعودی تلاش می‌کنند خبر عبور کاروان رسمی را که به کشته شدن حدود 1000 حاجی و مصدومیت بیش از 2000 حاجی بیت‌الله الحرام منتجر شد، مخفی کنند.
روزنامه «الاخبار» لبنان نیز در گزارشی به نوشته «فؤاد ابراهیم» معارض سعودی با تأکید بر اینکه «مطالبه بازنگری مدیریت «حج» عربستان را نگران کرده است»، نوشت، حادثه کشته شدن حجاج پیش از این بارها سابقه داشته است، کشته شدن 1400 نفر در سال 1990 که بیشتر قربانی‌ها حجاج آسیایی بودند و حادثه آتش‌سوزی در منا در سال 1975 که صدها حاجی یا سوختند یا خفه شدند.
به نوشته الاخبار، بر خلاف حوادث گذشته اما، حکومت سعودی سعی در وارونه‌سازی روایت حادثه دارد و به این دلیل به سرعت اقدام به جمع‌آوری دوربین‌های تعبیه شده در محل حادثه کرده است و نگهبانان دوربین‌ها نیز بازداشت شده‌اند تا اطلاعاتی به بیرون درز نکند.
عراق
«نوری المالکی»، نخست وزیر سابق عراق به نحوۀ مدیریت حج از سوی مقامات سعودی اعتراض کرد و اظهار داشت، فاجعه منا «سندی بر بی‌کفایتی حکام عربستان در مدیریت مناسک حج است». نخست وزیر پیشین عراق با اشاره به عدم صلاحیت مسئولان عربستان برای مدیریت حج، تأکید کرد که باید حج تحت مدیریت و نظارت سازمان همکاری اسلامی قرار گیرد.
مالکی همچنین تصریح کرد، حکام عربستان با فریضه حج، سیاسی برخورد می‌کنند و تبعه‌های کشورهایی را از ادای این فریضه محروم می‌کنند که از نظر سیاسی با آنها رابطه‌ای ندارد و این مسئله نیز دلیل دیگری بر این است که مسئولان رسمی عربستان برای مدیریت حج صلاحیت ندارند و شایسته نظارت بر مدیریت چنین مناسبت های بزرگ اسلامی نیستند.
«حسن سالم» رئیس ائتلاف «صادقون» عراق نیز فاجعه "منا" را ساختگی خواند و گفت ریاض به این بهانه اقدام به ربایش مسئولان عراقی و ایرانی کرده است. وی در ادامه گفت مقامات عربستان تروریست هستند و فاجعه «منا» یک اقدام ساختگی است تا بهانه‌ای برای ربایش مسئولان عراقی و ایرانی باشد.
وی تصریح کرد «تروریسم عربستانی» حجاج بیت‌الله الحرام را نیز در مسأله "منا" در برگرفت و عبور کاروان «سلمان بن عبدالعزیز» جانشین ولی‌عهد منجر به قربانی شدن دو هزار حج‌گزار شد؛ بسیاری از این زائران از مسئولان عراقی و ایرانی و کشورهای عربی هستند که به بهانه فاجعه منا ربوده شده‌اند؛ سالم سپس با حالت سوالی پرسید چه بر سر 400 حج‌گزار ناپدید شده آمده است؟
ترکیه
«رجب طیب اردوغان» رئیسجمهوری ترکیه، روز جمعه گذشته در بحبوحه گسترش انتقادهای بین‌المللی از عملکرد عربستان سعودی در مدیریت برگزاری مناسک حج، پس از حادثه «منا» از ریاض دفاع کرد. رئیس‌جمهور ترکیه در جمع خبرنگاران در استانبول گفته بود: «(درباره کشته‌شدگان حج) برخی رویکردهای منفی وجود داشته است. برخی از مدیریت انتقاد کرده و برخی گفته‌اند مشکلاتی در زمینه سازماندهی وجود داشته است. فکر نمی‌‌کنم این رویکردها مناسب باشند.»
در حالی که «رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهور ترکیه با وجود افزایش انتقادهای بین‌المللی از عملکرد عربستان سعودی در مدیریت برگزاری مناسک حج، پس از حادثه «منا» از ریاض دفاع کرد، اما نایب رئیس حزب عدالت و توسعه به طور تلویحی به بی‌کفایتی آل سعود در اداره مناسک حج اذعان داشت.
«محمد علی شاهین» نایب رئیس حزب عدالت و توسعه در ترکیه گفت که کشورش می‌تواند بهتر از عربستان، مناسک حج را اداره و سازماندهی کند.
وی در گفت‌وگو با خبرگزاری ترکی «دوغان» اظهار داشت: آیا ما می‌توانیم درباره آنچه که در «منا» روی داد از قضا و قدر سخن بگوییم؟ در منا اهمالی صورت گرفته و این همه انسان بر سر همین اهمال جان خود را از دست داده‌اند. اگر ترکیه مسئول سازماندهی مناسک حج می‌شد، به اذن الهی، هیچ‌کس زخمی هم نمی‌شد.
«ابراهیم ملیح گوچک»، شهردار آنکارا نیز در قبال این فاجعه بزرگ و غم بار موضع گیری کرد و در حساب توییتری خودش نوشته «این غم، غم بزرگی است.» وی ادامه می‌دهد «از سعودی‌ها بخواهید که مدیریت حج را به ما بسپارند. بیایید ما این مسئله را حل کنیم.»
رئیس امور دینی ترکیه نیز با تاکید بر اینکه مدیریت حج مشکل اساسی دارد، اعلام کرد که برگزاری نشست بین‌المللی برای بحث و بررسی درباره مسایل مربوط به حج ضروری است. «محمد قورماز» اعلام کرده بود:در حادثه‌ای که امروز در منا رخ داده است، 18 حاجی ترک نیز وجود دارند اما تاکنون موفق نشده‌ایم آنها را پیدا کنیم.
فلسطین اشغالی
«عبد الکریم شرقی» رئیس جمعیت دوستی ایران و فلسطین نیز حادثه منا را فاجعه‌ای به تمام معنا توصیف کرد که دلیل آن برنامه‌ریزی نادرست مسئولان عربستان و ناتوانی آنها در اداره مناسک حج بود. وی تاکید کرد: اوج ناتوانی مسئولان عربستان در پس از حادثه و در زمینه امداد و کمک رسانی به حجاج آسیب دیده نمایان شد.
این درحالی است که «ابو حازم»،دبیرکل کمیته مرکزی جنبش فتح الانتفاضه نیز از حکومت عربستان خواست مسئولیت خود در این حادثه را برعهده بگیرد و برای کشف دلایل اصلی این حادثه کمیته حقیقت یابی تشکیل دهد.
«عبدالباری عطوان» روزنامه‌نگار و تحلیلگر سیاسی سرشناس دنیای عرب، در یادداشتی در روزنامه «رأی الیوم»،با انتقاد شدید از توجیهات مقامات سعودی از ضعف خود در اداره موسم حج، تأکید کرد که «فاجعه منا» نباید بی‌مجازات بماند.
عطوان در این یادداشت، علل اینگونه حوادث را در نهایت امر شاهزادگان سعودی دانست که مستقیما یا غیرمستقیم در پشت حادثه قرار دارند و نوشت: دو هفته پس از فاجعه سقوط جرثقیل بر حجاج در مسجدالحرام که 110 نفر قربانی شدند، صبح روز پنجشنبه فاجعه بزرگ‌تر رخ داد و هزاران نفر کشته و مجروح شدند.
این تحلیلگر عرب با بیان اینکه «ما هم به قضا و قدر الهی اعتقاد داریم همانطور که به مشیت خدا ایمان داریم» گفت: همانطور هم ما اعتقاد داریم که تکرار این حوادث استدلالی است قوی بر عدم کفایت ناظران بر برگزاری موسم حج از بالای هرم قدرت در عربستان گرفته تا کوچکترین سرباز در راهنمایی و رانندگی.
یمن
سخنگوی انصار الله یمن نیز با انتقاد از بی کفایتی حاکمان سعودی در اداره امور حج اعلام کرد، فاجعه‌ای که در منا رخ داده است، ایجاب می کند که کشورهای عربی و اسلامی آل سعود را به پای میز محاکمه بکشانند.
سوریه
«بشار اسد» رئیس‌جمهور سوریهپس از وقوع این فاجعه انسانی در منا با ارسال نامه‌ای به رهبر انقلاب اسلامی ایران، جان باختن حجاج ایرانی در فاجعه منا را به ایشان، ملت ایران و خانواده‌های داغدار این حجاج تسلیت گفت.
دیگر مقامات سوری نیز در واکنش به این فاجعه، با حضور در سفارت ایران و با امضای دفتر یادبود جانباختگان ایرانی، ناتوانی عربستان در اداره مناسک حج را عامل اصلی فاجعه منا عنوان کرده و بر اهمیت اداره این مراسم توسط کشورهای اسلامی تأکید کردند.
«محمد جهاد اللحام» رئیس پارلمان سوریه در مصاحبه‌ای مطبوعاتی ضمن تسلیت به خانواده‌های شهدای این فاجعه و آرزوی بهبودی عاجل برای مجروحان، بر وظیفه اخلاقی و دینی حکومت عربستان در تعامل انسانی با این فاجعه تاکید کرد.
در همین راستا «بدر الدین حسون» مفتی سوریه نیز تاکید کرد که حکومت عربستان مسئول حفظ جان تمام حجاج طی مناسک حج است و مسئولیت این حادثه برعهده حکومت عربستان است. بدر الدین حسون همچنین خواستار سپردن اداره حرمین شریفین به کشورهای اسلامی شد.
«ایمن سوسان» معاون وزیر خارجه و امور پناهجویان سوری نیز در سخنانی به اهمیت اداره مناسک حج توسط کشورهای اسلامی جهت جلوگیری از وقوع چنین حوادثی اشاره کرد.
سفیر سوریه در ایران با ابراز همدردی با ملت و دولت ایران در فاجعه منا تأکید کرد: آل سعود تاکنون سیاست وقت کشی را در پیش گرفته است
وی گفت: رژیم آل سعود در حادثه غمبار منا تمامی موازین بین‌المللی، ارزش‌های دینی، اخلاقی و انسانی را نادیده گرفته و تاکنون سیاست وقت‌کشی و وارونه کردن حقایق و واقعیت‌ها را در پیش گرفته است.
عربستان
فاجعه منا در داخل عربستان نیز با واکنشهای ضدونقیضی مواجه بود. «الشیخ علی الابراهیمی» یک معارض عربستانی ضمن خائن خواندن حکومت آل صعود، نسبت به وقوع کشتارهای دیگر به دست حکومت سعودی علیه حجاج بیت‌الله الحرام در عربستان هشدار داد و تأکید کرد مسلمانان و سازمان‌های حقوقی مقابل سفارتخانه‌های عربستان تظاهرات اعتراض‌آمیز برگزار کنند.
این معارض حکومت عربستان، پادشاه سعودی را مسئول کشتار اخیر «منا» دانسته و سکوت وی در قبال این جنایت و نادیده گرفتن خون حجاج بی‌گناهی که جان خود را در این حادثه از دست دادند، محکوم کرد. وی تصریح کرد که حکومت سعودی ناکامی و ناتوانی امنیتی و اخلاقی خود در حمایت از حجاج بیت الله الحرام را به اثبات رساند.
این معارض عربستانی سکوت جامعه جهانی در برابر نقض حقوق قانونی و حق شهروندی مردم عربستان توسط آل سعود را محکوم کرد و از جهان اسلام و سازمان‌های اسلامی خواست برای پایان دادن به نقض حقوق حجاج در عربستان تدبیری بیاندیشند.
الابراهیمی افشا کرد که اطلاعات مستندی وجود دارد که تاکید می‌کند، آل سعود در صدد ارتکاب کشتارهای بیشتر علیه حجاج بیت الله الحرام هستند و به این منظور از ملل مسلمان خواست به حکومت‌های خود برای اتخاذ مواضع جدی‌تر در قبال حکومت سعودی فشار بیاورند.
اما اولین واکنش پادشاه عربستان پس از حادثه «منا» در دیدار با فرماندهان امنیتی مستقر در مراسم حج اعلام شد که روز عید قربان را تبریک و به مناسبت حادثه دلخراش «منا» تسلیت گفت.
وی تاکید کرد که عربستان برای رفع هرگونه موانع جهت پایان مناسک حج به طوری که با آرامش و راحتی ججاج همراه باشد، تلاش می‌کند.
«ملک سلمان» در ادامه مدعی شد که کشورش تمام اقدامات لازم را برای امنیت جان حجاج انجام خواهد داد. در حالی که در فاجعه سرزمین منا تا کنون هزاران نفر کشته شده و تعداد آنها نیز رو به افزایش است؛ پادشاه این کشور در جمع مسئولان کشورهای اسلامی در قصر پادشاهی خود مدعی شد که عربستان همه تلاش خود را برای امنیت و آسایش حجاج به کار می‌گیرد.
«علی عواض عسیری» سفیر عربستان در لبنان نیز واکنش جالبی به این فاجعه داشت و با اعتراض به منتقدان بی کفایتی ریاض در برگزاری و مدیریت مراسم حج اعلام کرد: برخی مواضع در ایران و لبنان ورشکستگی سیاسی است.
سفیر عربستان در بیروت با انتشار بیانیه‌ای بدون هیچ اشاره‌ای به نقش ریاض در فاجعه منا که به کشته و زخمی شدن بیش از دهها هزار زائر بیت الحرام منجر شد، مدعی شد که برخی انتقادات در لبنان و ایران که عربستان را هدف قرار دادند، بیانگر ورشکستگی سیاسی است.
عسیری که دولت کشورش پس از گذشت هشت روز از فاجعه منا حتی از اعلام شمار حقیقی قربانیان طفره می‌رود و از همکاری با کشورهای مسلمان برای تشخیص هویت قربانیان سرباز می‌زند، مدعی شد که بهتر آن بود که منتقدان منتظر نتایج تحقیقات در این زمینه می‌شدند.
ولی‌عهد عربستان نیز دیگر مقامات این کشور بود که واکنش جالبی به این فاجعه داشت. ولی‌عهد عربستان ضمن اشاره به پیگیری تحولات فاجعه منا از سوی پادشاه این کشور، از اقدامات نیروهای امنیتی برگزارکننده مراسم حج امسال در حادثه منا تقدیر کرد.
«محمد بن نایف» ولی‌عهد و وزیر کشور عربستان از آنچه تلاش نیروهای امنیتی مسئول برگزاری مراسم حج در کم کردن خسارت‌های حادثه منا خواند؛ تقدیر کرد.
واکنش وزیر بهداشت عربستان نیز در نوع خود جالب بود.وزیر بهداشت عربستان با حضور در نشست خبری اعلام کرد که با وجود شمار بالای قربانیان حادثه منا، عملکرد وزارت بهداشت در واکنش به این حادثه حرفه‌ای بود.
از سوی دیگر برخی مقامات عربستانی تلاش کردند تا ایران را در این فاجعه مقصر جلوه دهند. «صالح بن محمد آل طالب» خطیب مسجدالحرام در خطبه‌های نماز جمعه امروز مدعی شد ایران به دنبال سوءاستفاده از حادثه منا برای تخریب چهره عربستان است.
وی در اتهام‌زنی‌های خود گفت: خنده‌دار است کسانی که برای شهدای منا فریاد عزا سر می‌دهند همان کسانی هستند که تاریخی جنایت‌بار در بی‌دینی در حرم و ایجاد رعب و وحشت در میان حجاج دارند.
این مقام سعودی فاجعه منا را قضا و قدر توصیف کرد و مدعی شد: گریه کنندگان بر کشته شدگان کسانی هستند که دهها نظامی را به عراق، سوریه و یمن برای کشتن مسلمانان اعزام می‌کنند.
اندونزی
«جوکو ویدودو» رئیسجمهوری اندونزی که 91 نفر از اتباع کشورش در میان قربانیان حادثه روز عید قربان در صحرای منا بوده‌اند، در پیامی تصریح کرد: مدیریت مراسم حج باید بهبود یابد تا حوادث مشابه تکرار نشود. وی گفت: «حوادث منا سبب تاثر شدید من شد.»
وی که از چگونگی کشته شدن هموطنانش نیز آگاه شده بوده، مدیریت سعودی‌ها را هم به چالش کشیده و گفته: «مدیریت حج باید بهبود یابد تا حوادث مشابه تکرار نشود.»
«جوکو ویدودو»، رییس جمهور اندونزی، کشوری که بیشترین تعداد مسلمان در جهان را دارد، نوشته «مدیریت مناسک حج باید بهبود پیدا کند تا ما شاهد چنین حوادث تخی نباشیم.»
چین
دیپلمات‌های خارجی مقیم پکن نیز با حضور در محل سفارت ایران در چین نسبت به جان باختگان ایرانی حادثه منا ادای احترام کردند.
تاکنون برخی سفرای خارجی مقیم پکن ضمن درج پیام تسلیت و همدردی در این دفتر، با علی اصغر خاجی سفیر جمهوری اسلامی ایران در چین دیدار و مراتب همدردی خود را با دولت و ملت ایران و خانواده‌های داغدار این حادثه ابراز کردند.
پاکستان
«رضا ربانی» رئیس مجلس سنای پاکستان از وزیر امور مذهبی و سرتاج عزیز مشاور نخست وزیر خواست درباره تعداد جانباختگان حجاج پاکستانی در فاجعه منا توضیح دهند.
وی از وزیر امور مذهبی و «سرتاج عزیز» مشاور نخست وزیر برای امنیت ملی و امور خارجی خواسته بود تا درباره تعداد جانباختگان حجاج پاکستانی در فاجعه منا توضیح دهند.
رئیس مجلس سنای پاکستان افزود: مجلس سنا نمی‌تواند نسبت به درخواست‌های مردم درباره مشخص شدن وضعیت حجاج پاکستانی بی‌تفاوت باشد بنابراین دولت باید آمار واقعی قربانیان و مفقود‌شدگان حادثه منا را اعلام کند.
«علامه عارف واحدی»، عضو ارشد شورای علمای شیعه پاکستان با اعلام اینکه «فاجعه منا دسیسه بود» گفت: رصد اتفاقات اخیر فرضیه عمدی بودن کشتار حجاج را تقویت می‌کند، به طوری که کشورهای مسلمان از حالا نگران اعزام حجاج خود در سال‌های آینده هستند.
وی گفت: عربستان به ترویج افراط گرایی در کشورهای اسلامی و حمایت از شبه‌نظامیان در این کشورها اکتفا نکرد و کار به جایی رسیده که اکنون به شهادت مسلمانان در سرزمین مقدس مکه روی آورده است.
«حامد سعید کاظمی» وزیر سابق امور مذهبی پاکستان در واکنش به فاجعه منا تأکید کرد: دولت نباید برای حفظ روابط با عربستان خیانت کند. وی دراین رابطه اظهار داشت: دولت آمار واقعی جان باختگان فاجعه منا را ارائه دهد و تلاش نکند بر این مسئله سر پوش بگذارد.
وی افزود: در فاجعه منا تعداد زیادی از حجاج پاکستانی شهید و تعدادی نیز مفقود شدند که طبق منابع معتبر تعداد قربانیان پاکستانی این حادثه تقریبا 300 نفر است اما دولت و رسانه‌ها با اعلام این خبر که تعداد جان باختگان 40 نفر است، به مردم دروغ گفتند.
کاظمی تأکید کرد: این اشتباه است که به خاطر حفظ روابط خود با عربستان تعداد واقعی شهدای حادثه منا را پنهان کنیم زیرا چنین اقدامی مترادف خیانت به آسیب دیدگان این حادثه است.
«صاحبزاده ابولخیر زبیر» عضو ارشد شورای علمای پاکستان، «خاندان سعودی را قاتل حجاج فاجعه منا» خواند و با اشاره به حوادث اخیر منا و آمار ضد و نقیض از تعداد کشته شدگان پاکستانی اظهار داشت: پنهان‌کاری درباره تعداد واقعی قربانیان حادثه منا نه تنها مشکلی را حل نمی‌کند بلکه سبب پیچیده تر شدن اوضاع می‌شود بنابراین دولت باید آمار واقعی جان باختگان حجاج پاکستانی را مشخص کند.
«علامه اختر عباس» امام جماعت مسجد جامع شیعیان در اسلام‌آباد با اشاره به فاجعه تلخ منا اظهار داشت: فاجعه منا یک حادثه نیست بلکه به طور تعمدی برای به شهادت رساندن حجاج شیعه به ویژه ایرانی‌ها برنامه ریزی شده بود. عربستان به جای توجیه فاجعه منا به خاطر جان باختن حجاج از مسلمانان عذرخواهی کند.
وی افزود: حاکمان علاقه‌ای به مکه و حرم پیامبر ندارند، اگر چنین بود به امنیت و رفاه زائران خانه خدا توجه می‌کردند.
امام جماعت مسجد شیعیان در اسلام‌آباد تأکید کرد: مسئولینی که مدیریت حجاج را به عهده دارند با آنها مانند زائر و حتی مهمان رفتار نمی‌کنند.
رهبر حزب تحریک مصطفی پاکستان با اشاره به ضرورت تشکیل کمیسیونی متشکل از کشورهای اسلامی گفت: تحقیق درباره فاجعه منا نباید به عربستان سپرده شود زیرا آنها خود مجرم هستند.
«حاجی حنیف طیب» عالم اهل سنت، رهبر حزب تحریک مصطفی و وزیر اسبق امور مذهبی پاکستان اظهار داشت: تحقیق درباره فاجعه منا نباید به خود عربستان سپرده شود زیرا آنها خود مجرم هستند بلکه کمیسیونی از کشورهای اسلامی باید در این زمینه تحقیق و علت اصلی فاجعه را روشن کند.
«اظهار حسین بخاری» امام جمعه شهر راولپندی و عالم بزرگ مکتب دیوبند پاکستان در اسلام آباد با اشاره به حوادث اخیر منا و کشته و زخمی شدن هزاران زائر خانه خدا اظهار داشت: اعلام نکردن آمار واقعی قربانیان حادثه منا به هیچ وجه قابل پذیرش نیست زیرا خانواده زائران مکه را بیش از پیش نگران می‌کند این مطلب چیزی نیست که بتوان مدت زیادی آن را پنهان نگاه داشت.
وی افزود: با انجام تحقیقات جامع درباره حادثه منا باید علت اصلی جان باختن حجاج مشخص شود و آمار واقعی آسیب دیدگان این حادثه اعلام گردد تا در آینده بتوان از بروز چنین حوادثی جلوگیری کرد.
دیگر کشورها
«شاهین مصطفی‌یف» وزیر اقتصاد و صنعت جمهوری آذربایجان به عنوان نماینده ویژه رئیس جمهور این کشور با حضور در سفارت ایران در باکو و امضای دفتر یادبود شهدای فاجعه منا با مردم و دولت ایران ابراز همدردی کرد.
سفرا و دیپلمات‌های خارجی مقیم قزاقستان نیز با حضور در سفارت جمهوری اسلامی ایران و نگارش در دفتر یادبود زائران ایرانی کشته شده در حادثه منا در حج امسال مراتب تسلیت و اظهار همدردی خود را به بازماندگان آنان و ملت ایران اعلام کردند.
سفرای تایلند، مصر، هند، جمهوری آذربایجان، لبنان، عمان،عراق، اردن، کره جنوبی، افغانستان، تاجیکستان، معاون وزیر امورخارجه و معاون وزیر دفاع قزاقستان با اظهارات همدردی دفتر یادبود کشته‌شدگان را امضاء کردند.
«صفردوردی تویلیاف» معاون رئیس جمهور ترکمنستان به همراه «چاری سلیایف» مفتی اعظم این کشور و «احمد حسن‌اف» مدیر کل تشریفات وزارت امور خارجه ترکمنستان نیز با حضور در سفارت جمهوری اسلامی ایران در «عشق‌آباد» ضمن همدردی با ملت ایران دفتر یادبود به مناست جان باختن جمع زیادی از حجاج ایرانی در فاجعه منا را امضا کردند. آنها از جمله مقامات این کشور بودند که در سفارت ایران در عشق‌آباد حاضر شده و از سوی رئیس جمهور و مردم ترکمنستان، مراتب تسلیت خود را با دولت و ملت ایران به مناسبت سانحه جان خراش منا ابراز داشتند.
مقامات مغربی نیز از کارشکنی سعودی‌ها در شناسایی قربانیان فاجعه منا انتقاد کردند. رئیس بعثه مغرب با انتقاد از عدم اجازه سعودی‌ها برای دیدن اجساد گفت: دلیل تاخیر در اعلام اسامی کشته شدگان فاجعه منا عدم اجازه عربستان برای حضور در عملیات شناسایی قربانیان است.
محمد بو سعید وزیر اقتصاد و رئیس بعثه مغرب با انتقاد از عدم اجازه سعودی‌ها برای دیدن اجساد گفت: دلیل تاخیر در اعلام اسامی کشته شدگان فاجعه منا عدم اجازه عربستان برای حضور در عملیات شناسایی قربانیان است.
روزنامه گاردین از قول «کانو سانوسی»، رییس کاروان حجاج نیجریه‌ای در مکه می‌نویسد «ما از مقامات سعودی می‌خواهیم تا دست از فرافکنی و مقصر جلوه دادن دیگران برداشته، و به جای آن به حقیقت ماجرا و دلایل این اتفاق غمبار بپردازند.»
کشورهای غربی
کشورهای غربی عمدتا همانطور که انتظار می‌رفت، به ابراز ناراحتی از بروز این حادثه و تسلیت به بازماندان اکتفا کردند و به واسطه روابط گسترده‌ای که با رژیم سعودی دارند، از انتقاد از مدیریت ریاض خودداری کردند.
وزارت خارجه آمریکا ساعاتی پس از بروز حادثه، با صدور بیانیه‌ای، تنها به پادشاه عربستان و همچنین خانواده‌های درگذشتگان تسلیت گفت.
در مقابل رسانه‌های آمریکایی عمدتا به انتقاد از عربستان سعودی پرداختند. روزنامه نیویورک تایمز در گزارشی در مورد این حادثه، به نقل از یکی از نیروهای امنیتی عربستان تائید کرد که عبور کاروان یکی از مقامات سعودی، موجب بسته شدن مسیر زوار بوده است.
متحد اصلی آمریکا در اروپا، یعنی انگلستان هم که روابط تجاری عمیقی با سعودی‌ها دارد، با وجود آنکه در روزهای نخست پس از حادثه از سرنوشت دهها نفر از اتباع خود بی‌خبر بود، تلاشی برای روشن شدن وضع آنها انجام نداد.
«ناهید کوثر علی» معلم انگلیسی از جمله اتباع بریتانیا بود که پس از حادثه در مکه، گم شد و خبری از وی نبود. خانواده این زن از لندن و همچنین دولت عربستان به دلیل عدم پاسخگویی در این مورد، به شدت انتقاد کرده‌اند.
در پاسخ به این انتقادات بود که وزارت خارجه انگلیس در بیانیه‌ای اعلام کرد: «در حال ارائه کمک‌های کنسولی به خانواده وی و ارتباط با مقامات محلی هستیم.»
هرچند مقامات رسمی انگلیس در مورد این حادثه سکوت کردند، اما یکی از جنجالی‌ترین اظهارنظرها در مورد حادثه منا، از سوی یک انگلیسی بود.
«محمد جعفری» مشاور آژانس مسافرتی حج و عمره انگلستان که اولین مرکز اعزام زوار از این کشور به مکه است، می‌گوید اقدام نیروهای امنیتی سعودی در مسدود کردن مسیر زواری که راهی فریضه رمی جمرات بودند، موجب بروز این حادثه شده است.
وی که با رادیو بی‌بی‌سی صحبت می‌کرد، گفت: «سعودی‌ها بعد از هر فاجعه می‌گویند که مشیت الهی بوده است. این مشیت الهی نیست، بی‌کفایتی انسانی است.»
جعفری افزود: «دیروز که با زواری که آنجا بودند صحبت می‌کردم، می‌گفتند دلیل اصلی حادثه این بود که پادشاه در کاخش در منا در حال دیدار با مقامات بود و به همین دلیل دو ورودی که در آنجا رمی انجام می‌شد را بسته بودند... اینها دو مسیری بودند که مردم نمی‌توانستند از آن رد شوند.»
او ادامه داد: «وقتی جریانی از مردم در حال ورود است و شما مسیر این جریان را مسدود می‌کنید، جمعیت زیاد می‌شود و نهایتا یک حادثه‌ای رخ می‌دهد.»
وی در ادامه گفت: «این خطای دولت سعودی است، چراکه هر بار یک شاهزاده عبور می‌کند، آن ها مسیرها را می‌بندند بدون آنکه به این فکر کنند که ممکن است فاجعه‌ای رخ دهد.»
به نوشته روزنامه گاردین، او با بیان اینکه دولت انگلیس باید برای ارتقا وضعیت امنیت زائران به عربستان فشار آورد، گفت: «آنها باید مسیرها را تغییر داده و برنامه‌ریزی مناسبی برای مواقع وقوع فاجعه و مدیریت بحران داشته باشند. آنها آنجا دوربین دارند و در طول تحقیقات باید فیلم این دوربین‌ها را بررسی کنند. اگر کسی موجب بروز حادثه شده، باید اخراج شود. باید تحقیقاتی درست، تحقیقاتی جنایی انجام شود.»
به جز بی‌بی‌سی که در گزارش‌هایی هدفمند تلاش کرد اوضاع را به نفع سعودی‌ها تغییر دهد، اغلب رسانه‌های انگلیسی گزارش‌هایی انتقادی منتشر و عربستان را عامل این حادثه دانستند.
روزنامه گاردین در گزارشی با اشاره به تشدید اختلافات در عربستان سعودی، نوشت مشروعیت مذهبی و سیاسی سعودی‌ها بر پایه ادعای آنها به مدیریت حرمین شریفین است بستگی دارد، اما حوادث اخیر در حج ضربه‌ای شدید به مشروعیت آنها زده است.
روزنامه ایندیپندنت هم در گزارشی در مورد حکام عربستان، نوشت «هفته گذشته، 769 نفر از مسلمانان در مکه کشته شدند و در ابتدا، حاکمان سعودی کشته شدن این افراد را "مشیت الهی" نامیدند و سپس کشته شدگان را مقصر اعلام کردند.»
این روزنامه افزود: «مکه زمانی نماد مکان سادگی و معنویت بود. امروز، سعودی‌های حریص مکان‌های تاریخی آن را تخریب کردند و آن را به «لاس وگاس» مملو از هتل‌ها، آسمان خراش‌ها و فروشگاههایی تبدیل کردند. فقرا دیگر بضاعت رفتن به مکه را ندارند.»
آلمان، فرانسه، اتریش، اسلوونی و چندین کشور غربی دیگر نیز در پی حادثه منا، پیام تسلیت صادر کردند.