به گزارش گروه تاریخ مشرق؛ در این مقاله سعی می‌کنیم با بررسی شعارهای انقلابی مردم که در جریان تظاهرات ضد رژیم شاهنشاهی داده می‌شد، به بررسی اهداف انقلابیون، ایده‌آلها و نظام آرمانی آنها بپردازیم. توجه به «شعارهای انقلابی» از این روست که نشان‌دهنده ایدئولوژی انقلابیون و خواسته‌ها و ایده‌آلهای آنها در پی‌ریزی نظام مطلوب است. در همین راستا ضمن شناخت رهبران و گروههای سازمان یافته اصلی درگیر در مبارزات انقلابی و برنامه‌های آنها، همچنین بررسی شعارهای انقلابی مردم، از نظرات محققان و صاحب نظران انقلاب ایران استفاده خواهیم کرد. بررسی نظرات محققان خارج از ایران در تفسیر شعارهای انقلاب از این روست که تاکنون شعارهای انقلابی همراه با تفسیر و نظر محققان خارج از ایران در کنار هم مورد بررسی قرار نگرفته است.
انقلاب اسلامی ایران یکی از شگفت‌انگیزترین پدیده های سیاسی در زمان حاضر به شمار می‌رود. در زمانی که تصور می‌شد مذهب و ارزشهای مذهبی در حال فراموشی هستند و توانایی برانگیختن مردم بر ضد حکومتهای فاسد را از دست داده‌اند و مردم هم اقبال به ارزشهای مادی را جایگزین ارزشهای دینی و متعالی کرده‌اند، در خاورمیانه انقلابی مذهبی به وقوع پیوست که دانشمندان حوزه سیاست و سیاستمداران کهنه‌کار را با شگفتی عظیمی مواجه کرد. و نظریه‌پرداران انقلاب را مجبور کرد به تجدید نظر در تئوریهای خود بپردازند.
علاوه بر این انقلاب اسلامی در زمانی به وقوع پیوست که آمریکا و شوروی نقاط مختلف جهان را بین خود تقسیم کرده بودند و از متحدان خود در کشورهای مختلف به شدت حمایت می‌کردند. و انقلاب ایران، نه در کشوری دورافتاده و کم اهمیت در جهان، بلکه در کشوری به وقوع پیوست که یکی از متحدان اصلی آمریکا در نقطه‌ای بسیار پر اهمیت از جهان قرار داشت و علاوه بر دارا بودن منافع عظیم اقتصادی برای آمریکا، پایگاهی بسیار با ارزش را در اختیار آمریکا قرار می‌داد تا به فعالیتهای اطلاعاتی و جاسوسی بر علیه شوروی بپردازد و جلوی گسترش نفوذ آن کشور در خاورمیانه و دنیای آزاد را بگیرد.
چرا پژوهشگران سیاسی و سازمانهای اطلاعاتی سیا، کا. گ. ب و اینتلیجنس سرویس نتوانستند انقلاب ایران را به موقع پیش بینی کرده اقدامی در برابر آن انجام دهند؟ و اصولا چرا این انقلاب عجیب، شگفت‌آور، و غیر قابل پیش‌بینی بود. این سؤال، موضوعی است که بسیاری از پژوهشگران حوزه سیاست و سیاستمداران را به خود مشغول داشته است. به نظر می رسد که دانشمندان علوم سیاسی، شاه، آمریکا، شوروی و دیگران یک عامل اساسی را برای انقلاب در ایران دست کم گرفته بودند؛ آنها توانایی مذهب و رهبری مذهبی را برای انقلاب دست کم گرفته بودند و همین عامل انقلاب اسلامی ایران را در میان ناباوری همگان شکل داد.
انقلاب اسلامی ایران از ابعاد و جهات گوناگون مورد توجه و مطالعه صاحب‌نظران، ناظران، سیاستمداران و نظریه‌پردازان قرار گرفته است. ولی ما در این تحقیق برآنیم با بررسی«شعارهای انقلاب» که مردم انقلابی در مبارزات ضد حکومت پهلوی بیان می‌کردند به بررسی ماهیت و اهداف انقلاب ایران بپردازیم. در این راستا ابتدا باید به بررسی و تعیین خواستها و اهداف رهبر یا رهبران، گروههای اصلی و قاطبه مخالفان و خواسته و اهداف آنها پرداخت. برای مشخص شدن این مسأله از آراء صاحب‌نظران و محققان انقلاب اسلامی استفاده خواهیم کرد. در نهایت با استفاده و استناد به شعارهای انقلابی به سؤالات زیر پاسخ دهیم: ماهیت انقلاب ایران چه بود؟ اهداف آن چه بود؟ میلیونها مردم شرکت‌کننده در تظاهرات ضد رژیم پهلوی چه می‌خواستند؟ اهداف و آرمانهای آنها برای پی‌ریزی حکومت آینده چه بود؟
برای پاسخ به این پرسشها ابتدا به بررسی شعار انقلابی می‌پردازیم.
*مفهوم شعار انقلابی
«شعارهای انقلاب»که پا به پای انقلاب به همراه مبارزات انقلابی مردم بیان می‌شوند، نشان‌دهنده اعتقادات مردم نسبت به رژیم حاکم، دلایل مخالفت با آن، پیروی از رهبران انقلابی خاص، آرمانها و اعتقادات مردم انقلابی و کمال مطلوبهای آنها در پی‌ریزی نظام جدید می‌باشد. به همین دلیل شعارهای انقلاب برای جامعه‌شناسان از ارزنده‌ترین منابع تحلیل، مطالعه و تجزیه ابعاد مختلف پدیده انقلاب به شمار می‌روند.
با توجه به اینکه انقلاب ایران به دنبال تظاهرات توده‌ای وسیع و دامنه‌دار، به وقوع پیوست به نظر می‌رسد با بررسی شعارهای مردم انقلابی که در جریان مبارزات ضد رژیم شاهنشاهی استفاده می‌شد، می‌توان به اهداف و ماهیت انقلاب ایران پی برد. این شعارها نشان‌دهنده دلایل نارضایتی از رژیم، اهداف، آرمانها و به طورکلی «بیانیه‌های سیاسی» مردم در ضدیت با رژیم و خواستهای سیاسی بود. در تعریف شعار انقلابی می‌توان گفت؛ «شعار انقلابی عبارتی نسبتاً موزون، ساده و عام فهم است که دسته جمعی ادا می‌شود و با تکیه بر عواطف و احساسات توده‌ای، ارزیابی مثبت و منفی‌ای از وضع موجود یا وضع ایده‌آل یا شخصیتهای سیاسی آن را ارائه می‌دهد. شعار انقلابی با قضاوت ارزشی، به توده‌ها جهت می‌دهد و آنها را دعوت به عمل سیاسی جمعی می‌کند تا نظام حاکم را براندازند و نظامی آرمانی را جایگزین آن کنند». 1 شعارها بیانگر نگرش ایدئولوژیک انقلاب، انقلابیون و توده‌های انقلابی نسبت به وضع موجود، هدفها و ویژگیهای نظام آرمانی و نحوه انتقال جامعه از وضع موجود به وضع آرمانی است. از این روست که شعارهای هر انقلابی از میراثها و اسناد گرانبهای آن و از جمله مهمترین منابع فرآیند انقلابی، ارزشها و آرمانهای انقلاب، دوستان و دشمنان انقلاب و میزان موفقیت آن است. 2
شعارهای انقلاب اسلامی در ایران معمولاً یا از طریق شفاهی و در تظاهرات و گفتگوهای عامیانه کاربرد داشت و یا به صورت نوشته در روی دیوارها و پلاکاردها دیده می‌شد. بعضی از دیوار نوشته‌ها انعکاس بخشی از پیامها و گفته‌های رهبران انقلاب است که با نفی رژیم حاکم و بر شمردن «جنایات و خطاهای» آن به ترویج شیوه‌های مبارزه و ارائه الگوی حکومتی آینده می‌پردازد. 3
مردم ایران از نخستین روزهای شروع جنبش در گوشه و کنار کشور از کلمات واحدی بهره گرفتند. بسیار اتفاق افتاد که شعارهای محلی یکسانی در شهرهایی که صدها کیلومتر از هم فاصله داشتند همزمان به ذهن و زبان مردم می‌آمد. شعارها عموماً از کلمات آشنایی ساخته می‌شد، چنانکه برای همه مردم کشور ما از کرد، فارس، آذربایجانی و ترکمن و غیره آشنا بود. 4 شعارهای انقلاب را رهبران انقلاب، گروههای سازمان یافته درگیر و توده‌های انقلابی شرکت‌کننده در انقلاب مطرح می‌کنند. 5 مطالعه شعارهای انقلاب نشان می‌دهد که اهداف و آرمانهای کوتاه مدت و بلندمدت انقلابیون، از هر سه خاستگاه چه بوده است. بنابراین در ادامه به بررسی اهداف و آرمانهای انقلاب از دیدگاه رهبران انقلاب، گروهها و مبارزان مردمی می‌پردازیم:
*رهبری انقلاب اسلامی
برای بررسی برنامه‌ها و اهداف رهبران انقلاب اسلامی قبل از هر چیز باید مشخص کنیم که اساساً انقلاب ایران توسط چه کس یا کسانی رهبری می‌شد؟ یا رهبران آن چه کسانی بودند؟ در این زمینه باید گفت که همزمان با اوج‌گیری مبارزات مردم بر ضد رژیم پهلوی در سالهای 1357-1356 رهبریت انقلاب روز به روز بیشتر در شخص حضرت امام خمینی (ره) متمرکز می‌شد. برجسته شدن رهبری ایشان در میان همه گروهها و سازمانهای شرکت‌کننده در انقلاب و همچنین قبول آن از طرف مردم، علاوه بر مقام فقهی و معنوی ایشان، به دلیل مبارزات طولانی حضرت امام بر ضد رژیم و مردمی بودن آن حضرت بود. علیرضا شجاعی زند در کتاب برهه انقلاب در ایران درباره اعتماد مردم به حضرت امام خمینی مینویسد: «پیوند و بستگی میان امام و مردم در طی انقلاب، یک رابطه دو سویه‌ای بود که بر پایه ‘اعتماد متقابل’ قرار داشت. اعتماد و ایمان مردم به حضرت امام علاوه بر وجهه دینی، شأن فقاهتی و پایگاه معنوی ایشان، از طریق یک فرایند تاریخی مبارزه و مقاومت حفظ و منتقل گردیده بود». 6
همچنین ژان پیر دیگارد مردم‌شناس فرانسوی در مقاله‌ای با نام «رهیافتهای مردم‌شناسانه از انقلاب ایران» درباره رهبری حضرت امام مینویسد: «در پایان سال 1978، تمامی یک کشور به رهبری شخصیت مذهبی تقریبا ناشناس 7 تا آن زمان، که از خانه محقری در حومه پاریس به رهبری می‌پرداخت، علیه پادشاهی با قدمت بیش از دو هزار سال به پا خاست». 8 سایروس ونس وزیر امور خارجه آمریکا در زمان وقوع انقلاب اسلامی ایران در کتاب توطئه در ایران (دو برداشت از یک متن) درباره رهبری فراگیر و قاطع حضرت امام مینویسد: «دیگر این امر روشن شده بود که تظاهرات ضد رژیم در ایران از سوی جناح بنیادگرایان مذهبی رهبری می‌شود. چهره مسلط این جناح، رهبر پر جذبه روحانی، آیت‌الله خمینی بود که در مدتی کوتاه همه گروههای مخالف را تحت‌الشعاع قرار داد تا جایی که سیاستمداران ملی‌گرا هم که عمیقاً با فکر استقرار یک جمهوری اسلامی واپسگرا مخالف بودند، خواه ناخواه در مدار نفوذ و قدرت او قرار گرفتند». 9
از این رو تا آخر سال 1978 کلیه بخشهای جامعه شهری ایران تحت لوای اسلام شیعه گرد آمده بودند و از رهنمودهای یک روحانی شیعه، آیت‌الله خمینی، در جهت مخالفت سازش‌ناپذیر علیه شاه و کلیه افرادی که همچنان به او وابسته باقی مانده بودند پیروی می‌کردند. 10 رمز موفقیت وی در شخصیت، گفتار و زندگانی او بود. او هر چه می‌گفت همانگونه عمل می‌کرد. 11
در این قسمت شعارهایی که از طرف گروههای مختلف در تأیید رهبری امام خمینی (ره)، در جریان انقلاب اسلامی، داده می‌شد آورده می‌شود :
حزب توده ایران، برنامه انقلابی آیت‌الله خمینی را مورد تأیید قرار می‌دهد
درود بر خمینی، رهبر انقلاب، مدافع استقلال، آزادی و حقوق زحمتکشان
درود بر چریکهای مسلمان و فدایی امام خمینی
درود بر خمینی سلام بر مجاهد درود بر خمینی رهبر مستضعفین
درود بر خمینی رهبر ما مجاهدین
درود ما کارگران پالایشگاه تهران بر امام خمینی
کارگر، دهقان، مستضعف، رنجبر خمینی است رهبر
ما کارگرن، حکومت اسلامی به رهبری امام خمینی می‌خواهیم. 12
با توجه به مطالب گفته شده و شعارهای مردم انقلابی که نشان‌دهنده پیروی مردم از امام خمینی (ره) است، باید ببینیم اهداف حضرت امام از مبارزه با رژیم شاه چه بود و ماهیت نظام آرمانی ایشان چه بوده است. حضرت امام در کتاب ولایت فقیه که در سال 1348 در نجف اشرف به چاپ رسید، حکومت مطلوب خود را حکومتی اسلامی می‌دانند که قوانین اسلامی در آن حاکم باشد: «حکومت اسلامی نه استبدادی است و نه مطلقه، بلکه مشروطه است و البته نه مشروطه به معنای متعارف فعلی آن که تصویب قوانین تابع آراء اشخاص و اکثریت باشد. مشروطه ازاین جهت که حکومت‌کنندگان در اجرا و اداره مقید به یک مجموعه مشروطه هستند که در قرآن کریم و سنت رسول اکرم (ص) معین گشته است. مجموعه مشروطه همان احکام و قوانین اسلام است که باید رعایت و اجرا شود». 13
منوچهر محمدی در کتاب تحلیلی بر انقلاب اسلامی به نقل از مایکل فیشر در مورد هدف حضرت امام از انقلاب اسلامی مینویسد: «برای ایشان انقلاب صرفاً یک انقلاب سیاسی و یا اقتصادی نبود بلکه یک انقلاب معنوی هم بود که می‌بایست ارزشها و معیارهای حاکم بر دولت و رفتارهای اجتماعی را تغییر دهد». 14
اینکه حضرت امام خمینی ماهیت حکومت را اسلامی و قوانین آن را الهی می‌دانند تأثیر خاصی در ماهیت اسلامی انقلاب سال 1357 ایران داشت. ایشان درباره لزوم اسلامی بودن انقلاب به گروههای مختلف تأکید می کردند که «باید همه گروههای سیاسی و طبقات روشنفکر با صراحت و بدون هیچ ابهام، نهضت و تحرک خود را اسلامی و برای اجرای قوانین عدالت پرور قرآن کریم معرفی کنند». ایشان هدف اصلی نهضت خود را « واژگونی رژیم طاغوتی و برپاداشتن پرچم پر افتخار اسلام» می‌دانند. 15
با توجه به آنچه گفتیم باید گفت که حضرت امام خمینی (ره) ماهیت اسلامی انقلاب ایران را در جریان مبارزات خود قبل از پیروزی انقلاب تعیین نموده بودند و اجرای قوانین الهی در جامعه را چه در مکتوبات خویش (کشف‌الاسرار 16و ولایت فقیه) و چه در بیانات و سخنرانیهای خود مدنظر قرار داده بودند.
*شعارها و برنامه‌های احزاب و گروههای انقلابی
در بررسی شعارهای گروهها و احزاب انقلابی در جریان مبارزات سالهای 1357-1356 می‌توان گفت نیروی اصلی مخالف شاه که از امکانات بسیج مردم و ایدئولوژی در دسترسی برخوردار بود روحانیون و نیروهای مذهبی بودند. میشل فوکو در مقاله‌ای با نام «انبار باروتی به نام اسلام» درباره نقش مذهب و نیروهای مذهبی در انقلاب اسلامی مینویسد: «مذهب به خوبی یک نیرو و اقتدار پر نفوذ بود. مذهبی که می‌توانست ملتی را نه تنها علیه یک پادشاه و نیروهای پلیسی بشوراند بلکه توان آن را داشت تا او را علیه کلیت یک رژیم سیاسی، علیه یک نوع از زندگی و علیه کل جهان برانگیزاند». 17 «توان مذهب تا بدان حد بود که جبهه ملی در برابرش سر تسلیم فرود آورد. بختیار خواست تا در برابر آن مقاومت کند و از شاه با گرفتن تعهدی مبنی بر خروج بدون بازگشت، مشروعیتی را کسب نماید ولی تلاش‌اش عقیم ماند». 18
در واقع این عامل اسلام بود که به عنوان تنها نیروی اصلی که شاه از مقابله با آن عاجز مانده بود، توانست آن ایدئولوژی، نظم و سازمانی را که همه انقلابها به آن نیاز دارند، در اختیار پیروان خود قرار دهد. 19 در سال 1978 زمانی که انقلاب به وقوع پیوست دو فرهنگ سیاسی جامعه‌گرا؛ چپ‌گرایان و ملی‌گرا، فرهنگ معدودی از مردم در طبقات متوسط جدید، اقلیتهای نژادی، دانشجویان و روشنفکران بود. در حالی که اکثریت دیگر مردم ایران اعم از بازاریان، طبقه متوسط سنتی، روستاییان و روحانیون طرفدار فرهنگ سیاسی اسلام‌گرا بودند. 20
منصور معدل در کتاب طبقه، سیاست و ایدئولوژی در ایران درباره موقعیت تعیین‌کننده گروه اسلامی بر دیگر گروهها مینویسد: «تظاهرات سال 1978، ارتباط بین نیروهای سکولار و مذهبی درون اپوزیسون را تحکیم و تقویت نمود و همزمان [امام] خمینی و طرفدارانش بر بقیه اپوزیسون تفوق (هژمونی) پیدا کردند. گروههای سکولار و از جمله چپها کلاً این مساله را پذیرفتند و اغلب برای بسیج مردم علیه شاه از تاکتیکهای مذهبی استفاده می کردند 21». 22
به همین دلیل «خصوصیت دینی (اسلامی) این انقلاب نظر قاطبه مشاهده‌گران و تحلیلگران را به خود معطوف کرده [است]». 23 و «حتی پژوهشگران غربی نیز اهیمت بعد دینی انقلاب ایران را حداقل به عنوان منبع هدایت‌کننده مردم ایران که به صورت توده‌ای به قیام در مقابل نظام استبدادی شاه برخاستند می‌پذیرند». 24 به اذعان آنان انقلاب بر پایه آنچه تشیع از ذهنیت وجودی و ملی در خود داشت امکان‌پذیر شد. 25 برای نمونه نویسندگان کتاب ایران در قرن بیستم معتقدند که فرهنگ مذهبی شیعه، خودش را به عنوان تنها نیروی قادر به بسیج انبوه جمعیت و احاطه بر آن تحمیل کرد. اسطوره امام حسن (ع) و امام حسین (ع) و شهدای دیگر، سنتهای دیرینه اجتماعات مذهبی، به راه انداختن دسته‌ها و برگزاری مجالس عزاداری، اجتماع و موعظه در مساجد و حسینیه‌ها و سرانجام نهاد روحانیت که البته یک دست نبود ولی در مجموع مستقل از دولت و دارای سلسله مراتب بود، ابزارهای کار را در دسترس آنان قرار می داد. 26
به طور کلی پژوهشگران ایران‌شناس و کسانی که در مورد انقلاب 1357 ایران کار کرده‌اند معتقدند که مذهب نیروی قاطع و تعیین‌کننده در انقلاب اسلامی ایران بوده است: « اینکه یک انقلاب مردمی توانست یک حاکم خودکامه را ساقط کند، امری عجیب و بی سابقه نیست؛ چرا که تاریخچه انقلابهای دنیا از چنین حوادثی آکنده است. آنچه در این میان شگفت می‌نماید، نقش اسلام در تسریع روند پیروزی انقلاب اسلامی و ظهور آن به عنوان یک ایدئولوژی غالب در ایران پیش از انقلاب بود. روی هم رفته انقلابهای عصر نوین، در جوامعی فارغ از تاثیرات معنوی و صرفا براساس عقاید و ایده‌های نوین روی داده‌اند». 27
16ماه انقلاب و تظاهرات در ایران نشان داد که اسلام می‌تواند زبان سیاسی نوینی را در اختیار مخالفان رژیمها قرار دهد که در زمینه تاکتیکها و هدفها از آن بهره‌گیری کنند. 28 برتری و نقش تعیین‌کنندگی گروه اسلامی به گونه‌ای بود که برای سالیان متمادی مایه مباهات حزب توده بود که یکی از اعضای کمیته مرکزی آن حزب، سخنرانی [امام] خمینی را علیه شاه در سال 1963 ضبط کرده بود و نهایتاً آن را از طریق ایستگاه رادیویی مخفی حزب پخش نموده بود. 29
یرواند آبراهامیان هم در کتاب ایران بین دو انقلاب درباره نقش قاطع مذهب در انقلاب ایران مینویسد: «نقش مهمی که اسلام در انقلاب 1357 بر عهده داشت، نه تنها تناقضی در تاریخ ایران به وجود آورد بلکه در نگاه نخست به نظر می‌رسد که خط بطلانی بر این نظریه رایج می‌کشد که نوسازی به دین‌زدایی، و گسترش شهرنشینی به تقویت طبقات جدید و تضعیف طبقات سنتی می‌انجامد». 30
اولیویه روا پژوهشگر ارشد و برجسته گروه علمی ایران‌شناسی مرکز پژوهشهای علمی فرانسه هم معتقد است: «ایران تنها کشوری است که در آن یک انقلاب اسلامی واقعی تحقق یافت. انقلاب اسلامی به سختی به تشیع، نه چون یک مجموعه [عقاید] بکله همچون یک تاریخ وابسته بوده و بدان گره خورده است». 31 تدا اسکاچپول هم در ارتباط با چگونگی رخ دادن انقلاب اسلامی معتقد است «در ایران به نحوی یگانه و بی نظیر، انقلاب ساخته شد، اما نه توسط احزاب انقلابی مدرن در صحنه سیاسی ایران و نه توسط چریکهای اسلامی، یا مبارزین مسلح مارکسیست، یا حزب کمونیست (توده)، یا جبهه ملی لیبرال و لائیک بلکه، این انقلاب توسط مجموعه‌ای از فرمهای فرهنگی و سازمانی که عمیقاً در اجتماعات شهری ایران (که کانون مقاومت مردمی علیه شاه شدند) ریشه داشتند، ساخته و پرداخته شدند. 32
ریمون آرون جامعه‌شناس معروف فرانسوی هم درباره مذهب و رهبری مذهبی در انقلاب اسلامی ایران مینویسد: « دین ملی یعنی تشیع تبدیل به سخنگو، سازمان‌دهنده و برانگیزاننده انقلاب و نفی غرب شد» و «پیامبر بی سلاح بر همه سلاحهایی که تا چند روز قبل در خیابانهای پایتخت رژه می‌رفتند غلبه کرد». 33علاوه برهمه این مسائل در آستانه انقلاب اسلامی گروههای رادیکال را دولت سرکوب کرد و تعدادی از رهبران آنها طی درگیری مسلحانه بانیروهای امنیتی کشور کشته یا زندانی شدند وکادرها و اعضای باقیمانده آنها قادر به بسیج توده‌ها برای ایجاد یک انقلاب اجتماعی نبودند. 34 هر چند که اگر در وضعیت مطلوبی هم به سر می‌بردند به نظر نمی‌رسد می‌توانستند به طور گسترده مردم را بسیج نمایند.
بنابراین در مقام نتیجه‌گیری از بحث شعارها، اهداف و آرمانهای گروههای انقلابی باید گفت که با توجه به نقش تعیین‌کننده مذهب در سازمان دادن انقلاب اسلامی، بدیهی است که انقلاب 1357، ماهیتی اسلامی پیدا کند. این مساله در مقدمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اینگونه بیان شده است: «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مبین نهادهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه ایران براساس اصول و ضوابط اسلامی است که انعکاس خواست قلبی امت اسلامی می‌باشد. ماهیت انقلاب عظیم اسلامی ایران و روند مبارزه مردم مسلمان از ابتدا تا پیروزی که در شعارهای قاطع و کوبنده همه قشرهای مردم تبلور می‌یافت این خواست اساسی را مشخص کرده و اکنون در طلیعه این پیروزی بزرگ، ملت ما با تمام وجود نیل به آن را می‌طلبد». 35
در این قسمت با استناد به شعارهای انقلابی، به بررسی اهداف، آرمانها و خواسته‌های مردم از انقلاب 1357 خواهیم پرداخت.
*شعارهای مردم
انقلاب اسلامی 1357 ایران یکی از نادر انقلابهایی بود که مخالفان حکومت صرفاً با تظاهرات و مخالفتهای بدون درگیری مسلحانه رژیم حاکم را سرنگون ساختند؛ «یک ملت بدون سلاح به صورت همگانی و به تمامه قیام کرد و با دستان خالی یک رژیم ‘کاملاً قدرتمند ’ را سرنگون کرد». 36 مردم با گذشت از جان و مال خود با حضور میلیونی تکلیف حکومت پهلوی را مشخص کردند و با دادن دهها هزار شهید در راه آرمان خود به شاه و حامیان آن نشان دادند که اراده قاطع ملت ایران در برابر «توپ، تانک، مسلسل» خلل‌ناپذیر است و تا سرنگونی کامل حکومت استبدادی پهلوی و استقرار «جمهوری اسلامی» کوتاه نمی‌آیند. بعضی از شعارهای آنها درباره نفی رژیم شاه و برقراری حکومت اسلامی به این صورت می‌باشد :
از صبح تا شب بیداریم از پهلوی بیزاریم
این ملت آزاده شاه لازم نداره
تا قطع دست آمریکا تا مرگ شاه خائن
تا برقراری حکومت اسلامی اعتصاب ادامه دارد
ما دین علی خواهیم پهلوی نمی‌خواهیم
در بررسی شعارهای انقلاب اسلامی، به صورت شعارهای شفاهی، دیوار نوشته‌ها، پلاکاردها و... ، علاوه بر شعارهایی که در نفی رژیم شاهنشاهی است می‌توان اهداف و آرمانهای مردم انقلابی راهم استنباط کرد. در یک دسته‌بندی کلی، می‌توان شعارهایی که خواسته‌های مردم را بیان می‌کند به سه دسته تقسیم کرد : حکومت اسلامی، استقلال، آزادی که به ترتیب به هر کدام از آنها خواهیم پرداخت :
*حکومت اسلامی
نقش نیروهای مذهبی در بسیج توده‌های مردمی بیانگر ویژگیهای دینی انقلاب، رهبری، نحوه سازماندهی و اهداف آن می‌باشد. 37 یکی از آرمانهای سیاسی انقلاب، ایجاد حکومت اسلامی بود که در شعارهای بسیار زیادی مطرح شده است، البته حکومت اسلامی و جمهوری اسلامی در شعارهای مردم به صورت مترادف و مشابه به‌کار برده شده است، در بسیاری از شعارها، مردم بعد ازگفتن شعارهایی در رد رژیم شاهنشاهی خواستار برپایی حکومت اسلامی شده‌اند و شعارهای بسیاری به طور صریح به برقراری حکومت اسلامی و نفی سلطنت مطلقه اشاره دارند؛ این حکومت از نظر آنان بایستی واجد ویژگیهایی چون بر پایه قرآن بودن و پذیرفتن اصل رهبری و جمهوریت باشد». 38
الغاء شاهنشاهی، جمهوری اسلامی
کشور ما کشور اسلامیه نهضت ما نهضت قرآنیه
یک دل و یک صدا می‌دهیم این ندا مرگ بر شاه
حکومت اسلامی هدف نهایی
رژیم شاهنشاهی سر منشأ فساد است جمهوری اسلامی مرکز عدل و داد است
میان حق و باطل باید دیواری باشد فرمانروای کشور اسلامی باید قرآن باشد
باید خاطرنشان کرد یکی از ویژگیهای منحصر به فرد انقلاب اسلامی، حاکم بودن روح دینی و مذهبی بر مبارزات و استفاده گسترده از مفاهیم و مضامین دینی بود. مفاهیمی مثل جهاد، شهادت، ایثار، عاشورا، نهضت امام حسین (ع)، انتظار فرج امام زمان (عج) و... «علاوه بر این، تظاهرات مردمی عمده علیه شاه غالباً در ماههای مقدس رخ داد و معمولاً از مساجد شروع می‌شدند». 39
الله اکبر خمینی رهبر
مرگ بر شاه، که عاشورای حسینی را از یاد مسلمانان برد
یا حجت ابن الحسن العسکری مرگ بر این سلطنت پهلوی
مهدی بیا، شاه، مسلمان شده آب وضوش، خون جوانان شده
نهضت حسینی، تا مرگ شاه خائن خاموش نمی‌شود
به یاری الله به حکم روح‌الله
برادر شهیدم، منزل نو مبارک
اسلام دینی است که شهادت دارد اما اسارت ندارد
تنها راه سعادت، ایمان، جهاد، شهادت
زندگی عقیده است و جهاد
سکوت هر مسلمان خیانت است به قرآن
ما وارث 14 قرن شهادت هستیم
ما پیرو قرآنیم ما شاه نمی‌خواهیم
دیوارنوشته : نه به کسی ظلم کن، نه ظلم را تحمل کن دشمن ظالمان و دوست
مظلومین باش امام علی (ع)
ما مسلمانان همه آزاده‌ایم دست بیعت با خمینی داده‌ایم
چشم و چراغ شیعیان است نایب صاحب الزمان است
در روز تاسوعای حسینی سال 1357(19 آذر ماه)، جمعیت میلیونی تظاهرکننده پلاکاردهای بزرگی را حمل می‌کردند که روی آن نوشته شده بود :
حکومت اسلامی رهبری امام خمینی خواست همه ملت است خمینی رهبر است
و در برابر شعار معروف «خدا، وطن، شاه» که شاه سالیان متمادی تبلیغ می‌کرد و نماد حکومت پهلوی شده بود، نوشته شده بود: « خدا، قرآن، خمینی»
آزادی، برابری، مساوات، حکومت اسلامی 40
حزب ما حزب خدا رهبر ما روح خدا
کشور ما کشور اسلامیه نهضت ما نهضت قرآنیه
ما در این رفراندوم حکومت بختیار را غیر قانونی دانسته و خواستار حکومت اسلامی هستیم.
خلق به پا می‌کند جمهوری اسلامی
زندانی سیاسی آزاد باید گردد حکومت اسلامی ایجاد باید گردد
ما می‌خواهیم تمامی جمهوری اسلامی
خلق مسلمان ایران، خواستار ایجاد حکومت اسلامی می‌باشد.
حکومت اسلامی خواسته دهقان و کارگر
*استقلال
یکی دیگر از شعارهای اصلی مردم مخالفت با وابستگی رژیم شاه به غرب و به ویژه آمریکا بود. ریچارد کاتم در رابطه مقابله مردم با آمریکا و مخالفت با آن معتقد است: در دوران انقلاب و شرایط تاریخی بعد از آن، شعار «مرگ بر امریکا» به عنوان دومین شعار عمومی مورد حمایت مردم ایران بوده است. این عبارت، عمدتاً بعد از شعار الله اکبر مورد استفاده قرار گرفته است. 41 بر این اساس یکی از اهداف اصلی مبارزه بعد از شاه، آمریکا بود و مردم این دو را با هم سرچشمه فساد و منشأ همه مشکلات کشور می‌دانستند. مردم می‌دانستند که استبداد شاه و سرکوب مردم توسط وی به پشتوانه حمایت آمریکا انجام می‌شود. پروفسور روح‌الله رمضانی در باره مخالفت مردم با آمریکا و توجه به استقلال کشور معتقد است «وقوع انقلاب ایران در سال 1357 به همان اندازه که مبین مخالفت تمامی ملت ایران با سیاستهای داخلی شاه بود، نشان از ناخرسندی از سیاست خارجی او هم داشت. محور حمله مخالفان شاه به سیاست خارجی او را انتقاد از اتحاد عملی او با ایالات متحده تشکیل می‌داد و از همین رو به او لقب ‘شاه آمریکایی’ داده بودند». 42 با استنباط از شعارهای مردم در جریان انقلاب می‌توان فهمید نظام سیاسی مطلوب و آرمانی آنها نظامی بود که استقلال کشور را به ارمغان آورد و بدون اینکه به قدرتهای خارجی وابستگی داشته باشد سیاستهای خود را به صورت مستقل و بر اساس منافع ملت در راستای منافع ملی قرار دهد. به همین دلیل یکی از شعارهای اصلی مردم «استقلال» بود و در این راستا شعارهایی بر ضد آمریکا، شوروی، انگلیس و حامیان داخلی آنها مثل شاه، حزب توده و... می‌دادند.
مرگ بر استعمارگران آمریکا
مرگ بر غارتگران آمریکا
نابود باد سلطه امپریالیسم آمریکا
آمریکایی برو خانه‌ات
دست خونین آمریکا از ایران خالی
استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی
سازمان سیا، مستشار آمریکا، گمشو از ایران
مرگ بر امپریالیسم آمریکا و سوسیال امپریالیزم شوروی و عاملان رژیم شاه و حزب توده
به دوستان استعمارگر شرق و غرب، احتیاج نداریم
نه آمریکا، نه روسیه، ایرانی متکی به خود
ملت ایران در زمین شخم شده انقلاب، بذر شرقی یا غربی نخواهد کاشت
نه آمریکا، نه شوروی، مرگ بر رژیم پهلوی
مرگ بر امپریالیسم، کمونیسم، صهیونیسم
انقلاب اصیل مذهبی ملت ایران، احتیاج به اتحاد با کمونیستها ندارد
این شاه آمریکایی، اعدام باید گردد جمهوری اسلامی، ایجاد باید گردد 43
*آزادی
نفرت مردم ایران از شاه و مبارزه خونین آنها در سال 1979-1978 علیه دولت او نشان‌دهنده سرکوبی است که در اواخر دهه 1970ــ اگرنگوییم پیش از آن ــ از تمامی محدودیتهای معقول فراتر رفته بود. 44 از این‌رو تمام مخالفان رژیم پهلوی در سال 1978 موجی از مبارزات آزادیخواهی را به رهبری روحانیت آغاز کردند. خواسته آنان در شعارهای آزادی و استقلال از سلطه امریکا نمایان بود که روحانیون جمهوری اسلامی را نیز به آن افزودند. 45
آزادی از نظر انقلابیون آن زمان، رهایی از سلطنت استبدادی و حق حاکمیت بر سرنوشت خویش است. برخی از این شعارها گاهی با اسطوره‌سازی، ضمن یادآوری نهضت امام حسین (ع) مردم را دعوت به پیروی از رهبر آزادگان جهان برای کسب آزادی می‌کند و گاهی نیز در فضای آزادی به یاد شهدا از تلاش آنان برای کسب آزادی تجلیل می‌کند. 46
آزادی آزادی این است شعار ملی
آزادی تنها آرزوی من است پیروزی عاقبت مال من است
مکتب خمینی مکتب آزادگی است هدف از نهضتش رهایی از بردگی است
زیر بار ستم نمی‌کنیم زندگی زیرورو می‌کنیم سلطنت پهلوی
بهترین عبادت نزد خدا مرگ بر شاه
نهال آزادی را با خون خود آبیاری کن
مکتب توحید، مکتب استقلال، آزادی است
درود بر شهیدان راه آزادی
مردم می‌دانستند که شاه و حکومت شاهنشاهی مخالف آزادی مردم است. همچنین می‌دانستند که همه امتیازاتی را که شاه در اثر مبارزه مردم به آنها داده بود؛ ازجمله برکناری مقامات عالی رتبه بدنام، اعتراف شاه به اشتباهاتی که در سالهای گذشته انجام شده بود، آزادی زندانیان سیاسی، آزادی بیان، آزادی روزنامه‌ها و... موقتی است و شاه در موقعیت مناسب همان شیوه دیکتاتوری و اختناق و فساد سابق را از سر خواهد گرفت. بنابراین هدف مردم بر محو کامل شاه و رژیم شاهنشاهی قرار گرفت. آنها همه آمال و آرزوهای خود را جمهوری اسلامی قرار داده بودند.
ای شاه ملت از تو بیزار است
آزادی نهایی، جمهوری اسلامی پیروزی نهایی، اخراج آمریکایی
پشت زمستان غم، بهار آزادی است مرگ بر شاه مرگ بر شاه
استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی
در راه آزادی سرنگون می‌کنیم سلسله پهلوی
سلطنت مصیبتی طاغوتی که از طرف امپریالیسم آمریکا به شخص شاه واگذار شده
این شعار اشاره به اصل 35 متمم قانون اساسی مشروطه دارد که در آن گفته شده است «سلطنت موهبتی است الهی که از طرف مردم به شخص شاه واگذار شده است». مردم برای اعلام انزجار از حکومت شاه آن را مصیبتی دانسته‌اند که از طرف آمریکا بر آنها تحمیل شده است. بنابراین شعار نهایی آنها این بود: «بگو مرگ بر شاه»، انگار مردم قدرت مرگبار وحدت کلام را می‌دانستند که در تظاهرات خود کلمه بگو «مرگ برشاه»را به عنوان کلید تظاهرات انتخاب کرده بودند. این به معنای اعلام فرسودگی و فرتوتی رژیم و جامعه بود. فقط عده‌ای به عده دیگر می‌گفتند: بگو یعنی اعلام کن که این جامعه‌ای که ما پشت سر گذاشتیم به پایان خود رسیده است. بگو که ما یک مرحله از زندگی خود را پشت سر گذاشتیم». 47 هدف نهایی آنها از براندازی رژیم پهلوی «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» بود.
*نتیجه‌گیری
در این مقاله سعی کردیم با بررسی اهداف و َآرمانهای رهبران، گروهها و مردم انقلابی از طریق «شعارهای انقلابی» به اهداف انقلاب 1357 ایران، اهداف، خواسته‌ها و کمال مطلوبهای انقلابیون برای حکومت آینده، پی ببریم. و به این نتیجه رسیدیم که رهبری انقلاب، در شخص حضرت امام خمینی (ره) خلاصه می شد و همه افراد، گروهها و مردم رهبری ایشان را پذیرفته بودند و دیدیم که حضرت امام خمینی (ره) خواستار ایجاد حکومتی اسلامی مبتنی بر احکام الهی و در جهت خواست و رضایت مردم بودند. بعد از آن با بررسی نظرات محققان به این نتیجه رسیدیم که گروه اصلی سازمان‌دهنده مردم جهت مبارزه با رژیم شاه و براندازی آن، گروه مذهبی بود که با استفاده از مفاهیم و مضامین اسلامی، ایدئولوژی در دسترس و شبکه مساجد و مبلغان مذهبی به بسیج مردم پرداخت.
در نهایت با بررسی «شعارهای» مردم انقلابی، که هم نشان‌دهنده خواسته رهبری، گروه سازمان‌دهنده و مردم انقلابی است و هم نشان‌دهنده ماهیت انقلاب، به این نتیجه رسیدیم که مردم ایران علاوه بر نفی رژیم شاه و مظاهرش، خواستار ایجاد حکومت اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی، استقلال کشور از قدرتهای خارجی و آزادی از استبداد و استثمار بودند.
وقوع انقلاب ایران در سال 1357 به همان اندازه که مبین مخالفت تمامی ملت ایران با سیاستهای داخلی شاه بود، نشان از ناخرسندی از سیاست خارجی او هم داشت. محور حمله مخالفان شاه به سیاست خارجی او را انتقاد از اتحاد عملی او با ایالات متحده تشکیل می‌داد و از همین رو به او لقب «شاه آمریکایی» داده بودند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. محمدحسین پناهی، جامعه‌شناسی شعارهای انقلاب اسلامی ایران (تهران، اندیشه معاصر، 1382)، ص 49.
2. همان، ص 185 .
3. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، فرهنگ شعارهای انقلاب اسلامی (تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379)، ص 185 .
4. نورالدین بزرگمهر، در بهار آزادی جای شهدا خالی (تهران، بی انتشار، فروردین 1358)، ص 1 .
5. پناهی، ص 187 .
6. علیرضا شجاعی زند، برهه انقلاب در ایران (تهران، چاپ و نشر عروج، چاپ دوم، 1385)، ص 125 .
7. البته همان اشتباه غربیها در دست کم گرفتن رهبری مذهب در وقوع انقلاب باعث این ناشناسی حضرت امام برای آنهاست و الّا امام خمینی (ره) مبارزات ضد رژیم خود را از سال 1341 شروع کرده بودند و همه مردم آن را به عنوان رهبر انقلاب می‌شناختند.
8. ژان پیر دیگارد، رهیافتهای مردم شناسانه از انقلاب ایران، مجموعه مقالات اندیشمندان علوم اجتماعی و انقلاب اسلامی، مترجم محمدباقر خرمشاد (تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1384)، ص 115.
9. سایروس ونس، زبیگنیو برژینسکی، توطئه در ایران دو برداشت از یک متن، مترجم محمود شرقی (تهران، انتشارات هفته، 1368)، ص 23-24 .
10. اسکاچپول، ص 189.
11. مهدی رهبری، درآمدی بر جامعه‌شناسی انقلاب اسلامی ایران (بابلسر، دانشگاه مازندران، 1384)، ص 76.
12. برگرفته از کتاب «انقلاب» شعارهای انقلاب اسلامی: علی کمالی، (تهران، مؤسسه مسعود، 1358).
13. روح‌الله موسوی خمینی (ره)، ولایت فقیه (تهران، بی انتشار، 1358)، ص 48 .
14. منوچهر محمدی، تحلیلی بر انقلاب اسلامی (تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1365)، ص 137 .
15. شجاعی زند، ص 129 .
16. حضرت امام در کتاب کشف‌الاسرار که در سال 1323 در پاسخ به کتاب اسرار هزار ساله حکمی‌زاده نوشتند. بر ضرورت اجرای احکام اسلامی در جامعه تأکید فرمودند. هر چند که بنابه شرایط و مقتضیات آن زمان از تشکیل حکومت اسلامی به رهبری ولی فقیه به طور مشخص بحث نکرده بودند.
17. میشل فوکو، انبار باروتی به نام اسلام، مجموعه مقالات اندیشمندان علوم اجتماعی و انقلاب اسلامی، ص 30 .
18. همان.
19. جف هینس، مترجم داوود کیانی، دین، جهانی شدن و فرهنگ سیاسی در جهان سوم، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1381، ص 164 .
20. سمیح فارسون. مهرداد مشایخی. فرهنگ سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، ترجمه معصومه خالقی (تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1387)، ص 21 .
21. تأکید از ماست.
22. منصور معدل، طبقه، سیاست و ایدئولوژی در ایران، ترجمه دکتر محمدسالار کسرایی (تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1382)، ص 181 .
23. لیلی عشقی، زمانی غیر زمانها، مجموعه مقالات اندیشمندان علوم اجتماعی و انقلاب و انقلاب اسلامی، ص 34 .
24. فرخ مشیری، دولت و انقلاب اجتماعی در ایران، ترجمه علی مرشدی راد (تهران، قصیده سرا، 1384)، ص 160 .
25. لیلی عشقی، زمانی غیر زمانها (امام، شیعه و ایران)، مترجم احمد نقیب‌زاده (تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1379)، ص 122 .
26. ژان پیر دیگار. برنارد هوکارد، یان ریشار. ایران در قرن بیستم، ترجمه عبدالرضا (هوشنگ) مهدوی (تهران، نشر البرز، چاپ دوم، 1378)، ص 210 .
27. محسن میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ترجمه مجتبی عطارزاده، تهران، گام نو، چاپ پنجم، 1387، ص 16 .
28. رابین رایت، آخرین انقلاب بزرگ، مترجم احمد تدین (تهران، خدمات فرهنگی رسا، 1382)، ص 32-31 .
29. معدل، ص 174 .
30. یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی، محمد ابراهیم و فتاحی (تهران، نشر نی، 1377)، ص 654 .
31. اولیویه روا، تشیع و انقلاب، مجموعه مقالات اندیشمندان علوم اجتماعی و انقلاب اسلامی ایران، ص 129 .
32. تدا اسکاچپول، "حکومت تحصیلدار واسلام شیعه در ایران"، رهیافتهای نظری بر انقلاب (مجموعه مقالات)، عبدالوهاب فراتی (قم، انتشارات معارف، 1379)، ص 206 .
33. ریمون آرون، پیامبر بی سلاح، ص 26 .
34. معدل، ص 184 .
35. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، (معاونت پژوهش، تدوین و تنقیح قوانین و مقررات ریاست جمهوری، چاپ ششم، 1380)، مقدمه: ص 47 .
36. فوکو، ص 32 .
37. فارسون، مشایخی، ص 21 .
38. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 132 .
39. معدل، ص 183 .
40. اکبر خلیلی، گام به گام با انقلاب (تهران، سروش، چاپ دوم، 1382)، جلد اول، ص 12 .
41. ابراهیم متقی. تأثیر تحریمهای اقتصادی آمریکا بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه علوم سیاسی، سال نهم، شماره 9 تابستان 1379، ص 46 .
42. روح‌الله رمضانی، چارچوب تحلیلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ترجمه علیرضا طیب (تهران، نشر نی، چاپ پنجم، 1386)، ص 58 .
43. نگاه کنید به انقلاب، فرهنگ شعارهای انقلاب اسلامی، در بهار آزادی جای شهدا خالی.
44. مشیری، ص 61 .
45. فارسون، مشایخی، ص 21 .
46. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 140 .
47. عشقی، ص 124 .
انقلاب اسلامی ایران یکی از شگفت‌انگیزترین پدیده های سیاسی در زمان حاضر به شمار می‌رود. در زمانی که تصور می‌شد مذهب و ارزشهای مذهبی در حال فراموشی هستند و توانایی برانگیختن مردم بر ضد حکومتهای فاسد را از دست داده‌اند و مردم هم اقبال به ارزشهای مادی را جایگزین ارزشهای دینی و متعالی کرده‌اند، در خاورمیانه انقلابی مذهبی به وقوع پیوست که دانشمندان حوزه سیاست و سیاستمداران کهنه‌کار را با شگفتی عظیمی مواجه کرد. و نظریه‌پرداران انقلاب را مجبور کرد به تجدید نظر در تئوریهای خود بپردازند.
علاوه بر این انقلاب اسلامی در زمانی به وقوع پیوست که آمریکا و شوروی نقاط مختلف جهان را بین خود تقسیم کرده بودند و از متحدان خود در کشورهای مختلف به شدت حمایت می‌کردند. و انقلاب ایران، نه در کشوری دورافتاده و کم اهمیت در جهان، بلکه در کشوری به وقوع پیوست که یکی از متحدان اصلی آمریکا در نقطه‌ای بسیار پر اهمیت از جهان قرار داشت و علاوه بر دارا بودن منافع عظیم اقتصادی برای آمریکا، پایگاهی بسیار با ارزش را در اختیار آمریکا قرار می‌داد تا به فعالیتهای اطلاعاتی و جاسوسی بر علیه شوروی بپردازد و جلوی گسترش نفوذ آن کشور در خاورمیانه و دنیای آزاد را بگیرد.
چرا پژوهشگران سیاسی و سازمانهای اطلاعاتی سیا، کا. گ. ب و اینتلیجنس سرویس نتوانستند انقلاب ایران را به موقع پیش بینی کرده اقدامی در برابر آن انجام دهند؟ و اصولا چرا این انقلاب عجیب، شگفت‌آور، و غیر قابل پیش‌بینی بود. این سؤال، موضوعی است که بسیاری از پژوهشگران حوزه سیاست و سیاستمداران را به خود مشغول داشته است. به نظر می رسد که دانشمندان علوم سیاسی، شاه، آمریکا، شوروی و دیگران یک عامل اساسی را برای انقلاب در ایران دست کم گرفته بودند؛ آنها توانایی مذهب و رهبری مذهبی را برای انقلاب دست کم گرفته بودند و همین عامل انقلاب اسلامی ایران را در میان ناباوری همگان شکل داد.
انقلاب اسلامی ایران از ابعاد و جهات گوناگون مورد توجه و مطالعه صاحب‌نظران، ناظران، سیاستمداران و نظریه‌پردازان قرار گرفته است. ولی ما در این تحقیق برآنیم با بررسی«شعارهای انقلاب» که مردم انقلابی در مبارزات ضد حکومت پهلوی بیان می‌کردند به بررسی ماهیت و اهداف انقلاب ایران بپردازیم. در این راستا ابتدا باید به بررسی و تعیین خواستها و اهداف رهبر یا رهبران، گروههای اصلی و قاطبه مخالفان و خواسته و اهداف آنها پرداخت. برای مشخص شدن این مسأله از آراء صاحب‌نظران و محققان انقلاب اسلامی استفاده خواهیم کرد. در نهایت با استفاده و استناد به شعارهای انقلابی به سؤالات زیر پاسخ دهیم: ماهیت انقلاب ایران چه بود؟ اهداف آن چه بود؟ میلیونها مردم شرکت‌کننده در تظاهرات ضد رژیم پهلوی چه می‌خواستند؟ اهداف و آرمانهای آنها برای پی‌ریزی حکومت آینده چه بود؟
برای پاسخ به این پرسشها ابتدا به بررسی شعار انقلابی می‌پردازیم.
*مفهوم شعار انقلابی
«شعارهای انقلاب»که پا به پای انقلاب به همراه مبارزات انقلابی مردم بیان می‌شوند، نشان‌دهنده اعتقادات مردم نسبت به رژیم حاکم، دلایل مخالفت با آن، پیروی از رهبران انقلابی خاص، آرمانها و اعتقادات مردم انقلابی و کمال مطلوبهای آنها در پی‌ریزی نظام جدید می‌باشد. به همین دلیل شعارهای انقلاب برای جامعه‌شناسان از ارزنده‌ترین منابع تحلیل، مطالعه و تجزیه ابعاد مختلف پدیده انقلاب به شمار می‌روند.
با توجه به اینکه انقلاب ایران به دنبال تظاهرات توده‌ای وسیع و دامنه‌دار، به وقوع پیوست به نظر می‌رسد با بررسی شعارهای مردم انقلابی که در جریان مبارزات ضد رژیم شاهنشاهی استفاده می‌شد، می‌توان به اهداف و ماهیت انقلاب ایران پی برد. این شعارها نشان‌دهنده دلایل نارضایتی از رژیم، اهداف، آرمانها و به طورکلی «بیانیه‌های سیاسی» مردم در ضدیت با رژیم و خواستهای سیاسی بود. در تعریف شعار انقلابی می‌توان گفت؛ «شعار انقلابی عبارتی نسبتاً موزون، ساده و عام فهم است که دسته جمعی ادا می‌شود و با تکیه بر عواطف و احساسات توده‌ای، ارزیابی مثبت و منفی‌ای از وضع موجود یا وضع ایده‌آل یا شخصیتهای سیاسی آن را ارائه می‌دهد. شعار انقلابی با قضاوت ارزشی، به توده‌ها جهت می‌دهد و آنها را دعوت به عمل سیاسی جمعی می‌کند تا نظام حاکم را براندازند و نظامی آرمانی را جایگزین آن کنند». 1 شعارها بیانگر نگرش ایدئولوژیک انقلاب، انقلابیون و توده‌های انقلابی نسبت به وضع موجود، هدفها و ویژگیهای نظام آرمانی و نحوه انتقال جامعه از وضع موجود به وضع آرمانی است. از این روست که شعارهای هر انقلابی از میراثها و اسناد گرانبهای آن و از جمله مهمترین منابع فرآیند انقلابی، ارزشها و آرمانهای انقلاب، دوستان و دشمنان انقلاب و میزان موفقیت آن است. 2
شعارهای انقلاب اسلامی در ایران معمولاً یا از طریق شفاهی و در تظاهرات و گفتگوهای عامیانه کاربرد داشت و یا به صورت نوشته در روی دیوارها و پلاکاردها دیده می‌شد. بعضی از دیوار نوشته‌ها انعکاس بخشی از پیامها و گفته‌های رهبران انقلاب است که با نفی رژیم حاکم و بر شمردن «جنایات و خطاهای» آن به ترویج شیوه‌های مبارزه و ارائه الگوی حکومتی آینده می‌پردازد. 3
مردم ایران از نخستین روزهای شروع جنبش در گوشه و کنار کشور از کلمات واحدی بهره گرفتند. بسیار اتفاق افتاد که شعارهای محلی یکسانی در شهرهایی که صدها کیلومتر از هم فاصله داشتند همزمان به ذهن و زبان مردم می‌آمد. شعارها عموماً از کلمات آشنایی ساخته می‌شد، چنانکه برای همه مردم کشور ما از کرد، فارس، آذربایجانی و ترکمن و غیره آشنا بود. 4 شعارهای انقلاب را رهبران انقلاب، گروههای سازمان یافته درگیر و توده‌های انقلابی شرکت‌کننده در انقلاب مطرح می‌کنند. 5 مطالعه شعارهای انقلاب نشان می‌دهد که اهداف و آرمانهای کوتاه مدت و بلندمدت انقلابیون، از هر سه خاستگاه چه بوده است. بنابراین در ادامه به بررسی اهداف و آرمانهای انقلاب از دیدگاه رهبران انقلاب، گروهها و مبارزان مردمی می‌پردازیم:
*رهبری انقلاب اسلامی
برای بررسی برنامه‌ها و اهداف رهبران انقلاب اسلامی قبل از هر چیز باید مشخص کنیم که اساساً انقلاب ایران توسط چه کس یا کسانی رهبری می‌شد؟ یا رهبران آن چه کسانی بودند؟ در این زمینه باید گفت که همزمان با اوج‌گیری مبارزات مردم بر ضد رژیم پهلوی در سالهای 1357-1356 رهبریت انقلاب روز به روز بیشتر در شخص حضرت امام خمینی (ره) متمرکز می‌شد. برجسته شدن رهبری ایشان در میان همه گروهها و سازمانهای شرکت‌کننده در انقلاب و همچنین قبول آن از طرف مردم، علاوه بر مقام فقهی و معنوی ایشان، به دلیل مبارزات طولانی حضرت امام بر ضد رژیم و مردمی بودن آن حضرت بود. علیرضا شجاعی زند در کتاب برهه انقلاب در ایران درباره اعتماد مردم به حضرت امام خمینی مینویسد: «پیوند و بستگی میان امام و مردم در طی انقلاب، یک رابطه دو سویه‌ای بود که بر پایه ‘اعتماد متقابل’ قرار داشت. اعتماد و ایمان مردم به حضرت امام علاوه بر وجهه دینی، شأن فقاهتی و پایگاه معنوی ایشان، از طریق یک فرایند تاریخی مبارزه و مقاومت حفظ و منتقل گردیده بود». 6
همچنین ژان پیر دیگارد مردم‌شناس فرانسوی در مقاله‌ای با نام «رهیافتهای مردم‌شناسانه از انقلاب ایران» درباره رهبری حضرت امام مینویسد: «در پایان سال 1978، تمامی یک کشور به رهبری شخصیت مذهبی تقریبا ناشناس 7 تا آن زمان، که از خانه محقری در حومه پاریس به رهبری می‌پرداخت، علیه پادشاهی با قدمت بیش از دو هزار سال به پا خاست». 8 سایروس ونس وزیر امور خارجه آمریکا در زمان وقوع انقلاب اسلامی ایران در کتاب توطئه در ایران (دو برداشت از یک متن) درباره رهبری فراگیر و قاطع حضرت امام مینویسد: «دیگر این امر روشن شده بود که تظاهرات ضد رژیم در ایران از سوی جناح بنیادگرایان مذهبی رهبری می‌شود. چهره مسلط این جناح، رهبر پر جذبه روحانی، آیت‌الله خمینی بود که در مدتی کوتاه همه گروههای مخالف را تحت‌الشعاع قرار داد تا جایی که سیاستمداران ملی‌گرا هم که عمیقاً با فکر استقرار یک جمهوری اسلامی واپسگرا مخالف بودند، خواه ناخواه در مدار نفوذ و قدرت او قرار گرفتند». 9
از این رو تا آخر سال 1978 کلیه بخشهای جامعه شهری ایران تحت لوای اسلام شیعه گرد آمده بودند و از رهنمودهای یک روحانی شیعه، آیت‌الله خمینی، در جهت مخالفت سازش‌ناپذیر علیه شاه و کلیه افرادی که همچنان به او وابسته باقی مانده بودند پیروی می‌کردند. 10 رمز موفقیت وی در شخصیت، گفتار و زندگانی او بود. او هر چه می‌گفت همانگونه عمل می‌کرد. 11
در این قسمت شعارهایی که از طرف گروههای مختلف در تأیید رهبری امام خمینی (ره)، در جریان انقلاب اسلامی، داده می‌شد آورده می‌شود :
حزب توده ایران، برنامه انقلابی آیت‌الله خمینی را مورد تأیید قرار می‌دهد
درود بر خمینی، رهبر انقلاب، مدافع استقلال، آزادی و حقوق زحمتکشان
درود بر چریکهای مسلمان و فدایی امام خمینی
درود بر خمینی سلام بر مجاهد درود بر خمینی رهبر مستضعفین
درود بر خمینی رهبر ما مجاهدین
درود ما کارگران پالایشگاه تهران بر امام خمینی
کارگر، دهقان، مستضعف، رنجبر خمینی است رهبر
ما کارگرن، حکومت اسلامی به رهبری امام خمینی می‌خواهیم. 12
با توجه به مطالب گفته شده و شعارهای مردم انقلابی که نشان‌دهنده پیروی مردم از امام خمینی (ره) است، باید ببینیم اهداف حضرت امام از مبارزه با رژیم شاه چه بود و ماهیت نظام آرمانی ایشان چه بوده است. حضرت امام در کتاب ولایت فقیه که در سال 1348 در نجف اشرف به چاپ رسید، حکومت مطلوب خود را حکومتی اسلامی می‌دانند که قوانین اسلامی در آن حاکم باشد: «حکومت اسلامی نه استبدادی است و نه مطلقه، بلکه مشروطه است و البته نه مشروطه به معنای متعارف فعلی آن که تصویب قوانین تابع آراء اشخاص و اکثریت باشد. مشروطه ازاین جهت که حکومت‌کنندگان در اجرا و اداره مقید به یک مجموعه مشروطه هستند که در قرآن کریم و سنت رسول اکرم (ص) معین گشته است. مجموعه مشروطه همان احکام و قوانین اسلام است که باید رعایت و اجرا شود». 13
منوچهر محمدی در کتاب تحلیلی بر انقلاب اسلامی به نقل از مایکل فیشر در مورد هدف حضرت امام از انقلاب اسلامی مینویسد: «برای ایشان انقلاب صرفاً یک انقلاب سیاسی و یا اقتصادی نبود بلکه یک انقلاب معنوی هم بود که می‌بایست ارزشها و معیارهای حاکم بر دولت و رفتارهای اجتماعی را تغییر دهد». 14
اینکه حضرت امام خمینی ماهیت حکومت را اسلامی و قوانین آن را الهی می‌دانند تأثیر خاصی در ماهیت اسلامی انقلاب سال 1357 ایران داشت. ایشان درباره لزوم اسلامی بودن انقلاب به گروههای مختلف تأکید می کردند که «باید همه گروههای سیاسی و طبقات روشنفکر با صراحت و بدون هیچ ابهام، نهضت و تحرک خود را اسلامی و برای اجرای قوانین عدالت پرور قرآن کریم معرفی کنند». ایشان هدف اصلی نهضت خود را « واژگونی رژیم طاغوتی و برپاداشتن پرچم پر افتخار اسلام» می‌دانند. 15
با توجه به آنچه گفتیم باید گفت که حضرت امام خمینی (ره) ماهیت اسلامی انقلاب ایران را در جریان مبارزات خود قبل از پیروزی انقلاب تعیین نموده بودند و اجرای قوانین الهی در جامعه را چه در مکتوبات خویش (کشف‌الاسرار 16و ولایت فقیه) و چه در بیانات و سخنرانیهای خود مدنظر قرار داده بودند.
*شعارها و برنامه‌های احزاب و گروههای انقلابی
در بررسی شعارهای گروهها و احزاب انقلابی در جریان مبارزات سالهای 1357-1356 می‌توان گفت نیروی اصلی مخالف شاه که از امکانات بسیج مردم و ایدئولوژی در دسترسی برخوردار بود روحانیون و نیروهای مذهبی بودند. میشل فوکو در مقاله‌ای با نام «انبار باروتی به نام اسلام» درباره نقش مذهب و نیروهای مذهبی در انقلاب اسلامی مینویسد: «مذهب به خوبی یک نیرو و اقتدار پر نفوذ بود. مذهبی که می‌توانست ملتی را نه تنها علیه یک پادشاه و نیروهای پلیسی بشوراند بلکه توان آن را داشت تا او را علیه کلیت یک رژیم سیاسی، علیه یک نوع از زندگی و علیه کل جهان برانگیزاند». 17 «توان مذهب تا بدان حد بود که جبهه ملی در برابرش سر تسلیم فرود آورد. بختیار خواست تا در برابر آن مقاومت کند و از شاه با گرفتن تعهدی مبنی بر خروج بدون بازگشت، مشروعیتی را کسب نماید ولی تلاش‌اش عقیم ماند». 18
در واقع این عامل اسلام بود که به عنوان تنها نیروی اصلی که شاه از مقابله با آن عاجز مانده بود، توانست آن ایدئولوژی، نظم و سازمانی را که همه انقلابها به آن نیاز دارند، در اختیار پیروان خود قرار دهد. 19 در سال 1978 زمانی که انقلاب به وقوع پیوست دو فرهنگ سیاسی جامعه‌گرا؛ چپ‌گرایان و ملی‌گرا، فرهنگ معدودی از مردم در طبقات متوسط جدید، اقلیتهای نژادی، دانشجویان و روشنفکران بود. در حالی که اکثریت دیگر مردم ایران اعم از بازاریان، طبقه متوسط سنتی، روستاییان و روحانیون طرفدار فرهنگ سیاسی اسلام‌گرا بودند. 20
منصور معدل در کتاب طبقه، سیاست و ایدئولوژی در ایران درباره موقعیت تعیین‌کننده گروه اسلامی بر دیگر گروهها مینویسد: «تظاهرات سال 1978، ارتباط بین نیروهای سکولار و مذهبی درون اپوزیسون را تحکیم و تقویت نمود و همزمان [امام] خمینی و طرفدارانش بر بقیه اپوزیسون تفوق (هژمونی) پیدا کردند. گروههای سکولار و از جمله چپها کلاً این مساله را پذیرفتند و اغلب برای بسیج مردم علیه شاه از تاکتیکهای مذهبی استفاده می کردند 21». 22
به همین دلیل «خصوصیت دینی (اسلامی) این انقلاب نظر قاطبه مشاهده‌گران و تحلیلگران را به خود معطوف کرده [است]». 23 و «حتی پژوهشگران غربی نیز اهیمت بعد دینی انقلاب ایران را حداقل به عنوان منبع هدایت‌کننده مردم ایران که به صورت توده‌ای به قیام در مقابل نظام استبدادی شاه برخاستند می‌پذیرند». 24 به اذعان آنان انقلاب بر پایه آنچه تشیع از ذهنیت وجودی و ملی در خود داشت امکان‌پذیر شد. 25 برای نمونه نویسندگان کتاب ایران در قرن بیستم معتقدند که فرهنگ مذهبی شیعه، خودش را به عنوان تنها نیروی قادر به بسیج انبوه جمعیت و احاطه بر آن تحمیل کرد. اسطوره امام حسن (ع) و امام حسین (ع) و شهدای دیگر، سنتهای دیرینه اجتماعات مذهبی، به راه انداختن دسته‌ها و برگزاری مجالس عزاداری، اجتماع و موعظه در مساجد و حسینیه‌ها و سرانجام نهاد روحانیت که البته یک دست نبود ولی در مجموع مستقل از دولت و دارای سلسله مراتب بود، ابزارهای کار را در دسترس آنان قرار می داد. 26
به طور کلی پژوهشگران ایران‌شناس و کسانی که در مورد انقلاب 1357 ایران کار کرده‌اند معتقدند که مذهب نیروی قاطع و تعیین‌کننده در انقلاب اسلامی ایران بوده است: « اینکه یک انقلاب مردمی توانست یک حاکم خودکامه را ساقط کند، امری عجیب و بی سابقه نیست؛ چرا که تاریخچه انقلابهای دنیا از چنین حوادثی آکنده است. آنچه در این میان شگفت می‌نماید، نقش اسلام در تسریع روند پیروزی انقلاب اسلامی و ظهور آن به عنوان یک ایدئولوژی غالب در ایران پیش از انقلاب بود. روی هم رفته انقلابهای عصر نوین، در جوامعی فارغ از تاثیرات معنوی و صرفا براساس عقاید و ایده‌های نوین روی داده‌اند». 27
16ماه انقلاب و تظاهرات در ایران نشان داد که اسلام می‌تواند زبان سیاسی نوینی را در اختیار مخالفان رژیمها قرار دهد که در زمینه تاکتیکها و هدفها از آن بهره‌گیری کنند. 28 برتری و نقش تعیین‌کنندگی گروه اسلامی به گونه‌ای بود که برای سالیان متمادی مایه مباهات حزب توده بود که یکی از اعضای کمیته مرکزی آن حزب، سخنرانی [امام] خمینی را علیه شاه در سال 1963 ضبط کرده بود و نهایتاً آن را از طریق ایستگاه رادیویی مخفی حزب پخش نموده بود. 29
یرواند آبراهامیان هم در کتاب ایران بین دو انقلاب درباره نقش قاطع مذهب در انقلاب ایران مینویسد: «نقش مهمی که اسلام در انقلاب 1357 بر عهده داشت، نه تنها تناقضی در تاریخ ایران به وجود آورد بلکه در نگاه نخست به نظر می‌رسد که خط بطلانی بر این نظریه رایج می‌کشد که نوسازی به دین‌زدایی، و گسترش شهرنشینی به تقویت طبقات جدید و تضعیف طبقات سنتی می‌انجامد». 30
اولیویه روا پژوهشگر ارشد و برجسته گروه علمی ایران‌شناسی مرکز پژوهشهای علمی فرانسه هم معتقد است: «ایران تنها کشوری است که در آن یک انقلاب اسلامی واقعی تحقق یافت. انقلاب اسلامی به سختی به تشیع، نه چون یک مجموعه [عقاید] بکله همچون یک تاریخ وابسته بوده و بدان گره خورده است». 31 تدا اسکاچپول هم در ارتباط با چگونگی رخ دادن انقلاب اسلامی معتقد است «در ایران به نحوی یگانه و بی نظیر، انقلاب ساخته شد، اما نه توسط احزاب انقلابی مدرن در صحنه سیاسی ایران و نه توسط چریکهای اسلامی، یا مبارزین مسلح مارکسیست، یا حزب کمونیست (توده)، یا جبهه ملی لیبرال و لائیک بلکه، این انقلاب توسط مجموعه‌ای از فرمهای فرهنگی و سازمانی که عمیقاً در اجتماعات شهری ایران (که کانون مقاومت مردمی علیه شاه شدند) ریشه داشتند، ساخته و پرداخته شدند. 32
ریمون آرون جامعه‌شناس معروف فرانسوی هم درباره مذهب و رهبری مذهبی در انقلاب اسلامی ایران مینویسد: « دین ملی یعنی تشیع تبدیل به سخنگو، سازمان‌دهنده و برانگیزاننده انقلاب و نفی غرب شد» و «پیامبر بی سلاح بر همه سلاحهایی که تا چند روز قبل در خیابانهای پایتخت رژه می‌رفتند غلبه کرد». 33علاوه برهمه این مسائل در آستانه انقلاب اسلامی گروههای رادیکال را دولت سرکوب کرد و تعدادی از رهبران آنها طی درگیری مسلحانه بانیروهای امنیتی کشور کشته یا زندانی شدند وکادرها و اعضای باقیمانده آنها قادر به بسیج توده‌ها برای ایجاد یک انقلاب اجتماعی نبودند. 34 هر چند که اگر در وضعیت مطلوبی هم به سر می‌بردند به نظر نمی‌رسد می‌توانستند به طور گسترده مردم را بسیج نمایند.
بنابراین در مقام نتیجه‌گیری از بحث شعارها، اهداف و آرمانهای گروههای انقلابی باید گفت که با توجه به نقش تعیین‌کننده مذهب در سازمان دادن انقلاب اسلامی، بدیهی است که انقلاب 1357، ماهیتی اسلامی پیدا کند. این مساله در مقدمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران اینگونه بیان شده است: «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مبین نهادهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه ایران براساس اصول و ضوابط اسلامی است که انعکاس خواست قلبی امت اسلامی می‌باشد. ماهیت انقلاب عظیم اسلامی ایران و روند مبارزه مردم مسلمان از ابتدا تا پیروزی که در شعارهای قاطع و کوبنده همه قشرهای مردم تبلور می‌یافت این خواست اساسی را مشخص کرده و اکنون در طلیعه این پیروزی بزرگ، ملت ما با تمام وجود نیل به آن را می‌طلبد». 35
در این قسمت با استناد به شعارهای انقلابی، به بررسی اهداف، آرمانها و خواسته‌های مردم از انقلاب 1357 خواهیم پرداخت.
*شعارهای مردم
انقلاب اسلامی 1357 ایران یکی از نادر انقلابهایی بود که مخالفان حکومت صرفاً با تظاهرات و مخالفتهای بدون درگیری مسلحانه رژیم حاکم را سرنگون ساختند؛ «یک ملت بدون سلاح به صورت همگانی و به تمامه قیام کرد و با دستان خالی یک رژیم ‘کاملاً قدرتمند ’ را سرنگون کرد». 36 مردم با گذشت از جان و مال خود با حضور میلیونی تکلیف حکومت پهلوی را مشخص کردند و با دادن دهها هزار شهید در راه آرمان خود به شاه و حامیان آن نشان دادند که اراده قاطع ملت ایران در برابر «توپ، تانک، مسلسل» خلل‌ناپذیر است و تا سرنگونی کامل حکومت استبدادی پهلوی و استقرار «جمهوری اسلامی» کوتاه نمی‌آیند. بعضی از شعارهای آنها درباره نفی رژیم شاه و برقراری حکومت اسلامی به این صورت می‌باشد :
از صبح تا شب بیداریم از پهلوی بیزاریم
این ملت آزاده شاه لازم نداره
تا قطع دست آمریکا تا مرگ شاه خائن
تا برقراری حکومت اسلامی اعتصاب ادامه دارد
ما دین علی خواهیم پهلوی نمی‌خواهیم
در بررسی شعارهای انقلاب اسلامی، به صورت شعارهای شفاهی، دیوار نوشته‌ها، پلاکاردها و... ، علاوه بر شعارهایی که در نفی رژیم شاهنشاهی است می‌توان اهداف و آرمانهای مردم انقلابی راهم استنباط کرد. در یک دسته‌بندی کلی، می‌توان شعارهایی که خواسته‌های مردم را بیان می‌کند به سه دسته تقسیم کرد : حکومت اسلامی، استقلال، آزادی که به ترتیب به هر کدام از آنها خواهیم پرداخت :
*حکومت اسلامی
نقش نیروهای مذهبی در بسیج توده‌های مردمی بیانگر ویژگیهای دینی انقلاب، رهبری، نحوه سازماندهی و اهداف آن می‌باشد. 37 یکی از آرمانهای سیاسی انقلاب، ایجاد حکومت اسلامی بود که در شعارهای بسیار زیادی مطرح شده است، البته حکومت اسلامی و جمهوری اسلامی در شعارهای مردم به صورت مترادف و مشابه به‌کار برده شده است، در بسیاری از شعارها، مردم بعد ازگفتن شعارهایی در رد رژیم شاهنشاهی خواستار برپایی حکومت اسلامی شده‌اند و شعارهای بسیاری به طور صریح به برقراری حکومت اسلامی و نفی سلطنت مطلقه اشاره دارند؛ این حکومت از نظر آنان بایستی واجد ویژگیهایی چون بر پایه قرآن بودن و پذیرفتن اصل رهبری و جمهوریت باشد». 38
الغاء شاهنشاهی، جمهوری اسلامی
کشور ما کشور اسلامیه نهضت ما نهضت قرآنیه
یک دل و یک صدا می‌دهیم این ندا مرگ بر شاه
حکومت اسلامی هدف نهایی
رژیم شاهنشاهی سر منشأ فساد است جمهوری اسلامی مرکز عدل و داد است
میان حق و باطل باید دیواری باشد فرمانروای کشور اسلامی باید قرآن باشد
باید خاطرنشان کرد یکی از ویژگیهای منحصر به فرد انقلاب اسلامی، حاکم بودن روح دینی و مذهبی بر مبارزات و استفاده گسترده از مفاهیم و مضامین دینی بود. مفاهیمی مثل جهاد، شهادت، ایثار، عاشورا، نهضت امام حسین (ع)، انتظار فرج امام زمان (عج) و... «علاوه بر این، تظاهرات مردمی عمده علیه شاه غالباً در ماههای مقدس رخ داد و معمولاً از مساجد شروع می‌شدند». 39
الله اکبر خمینی رهبر
مرگ بر شاه، که عاشورای حسینی را از یاد مسلمانان برد
یا حجت ابن الحسن العسکری مرگ بر این سلطنت پهلوی
مهدی بیا، شاه، مسلمان شده آب وضوش، خون جوانان شده
نهضت حسینی، تا مرگ شاه خائن خاموش نمی‌شود
به یاری الله به حکم روح‌الله
برادر شهیدم، منزل نو مبارک
اسلام دینی است که شهادت دارد اما اسارت ندارد
تنها راه سعادت، ایمان، جهاد، شهادت
زندگی عقیده است و جهاد
سکوت هر مسلمان خیانت است به قرآن
ما وارث 14 قرن شهادت هستیم
ما پیرو قرآنیم ما شاه نمی‌خواهیم
دیوارنوشته : نه به کسی ظلم کن، نه ظلم را تحمل کن دشمن ظالمان و دوست
مظلومین باش امام علی (ع)
ما مسلمانان همه آزاده‌ایم دست بیعت با خمینی داده‌ایم
چشم و چراغ شیعیان است نایب صاحب الزمان است
در روز تاسوعای حسینی سال 1357(19 آذر ماه)، جمعیت میلیونی تظاهرکننده پلاکاردهای بزرگی را حمل می‌کردند که روی آن نوشته شده بود :
حکومت اسلامی رهبری امام خمینی خواست همه ملت است خمینی رهبر است
و در برابر شعار معروف «خدا، وطن، شاه» که شاه سالیان متمادی تبلیغ می‌کرد و نماد حکومت پهلوی شده بود، نوشته شده بود: « خدا، قرآن، خمینی»
آزادی، برابری، مساوات، حکومت اسلامی 40
حزب ما حزب خدا رهبر ما روح خدا
کشور ما کشور اسلامیه نهضت ما نهضت قرآنیه
ما در این رفراندوم حکومت بختیار را غیر قانونی دانسته و خواستار حکومت اسلامی هستیم.
خلق به پا می‌کند جمهوری اسلامی
زندانی سیاسی آزاد باید گردد حکومت اسلامی ایجاد باید گردد
ما می‌خواهیم تمامی جمهوری اسلامی
خلق مسلمان ایران، خواستار ایجاد حکومت اسلامی می‌باشد.
حکومت اسلامی خواسته دهقان و کارگر
*استقلال
یکی دیگر از شعارهای اصلی مردم مخالفت با وابستگی رژیم شاه به غرب و به ویژه آمریکا بود. ریچارد کاتم در رابطه مقابله مردم با آمریکا و مخالفت با آن معتقد است: در دوران انقلاب و شرایط تاریخی بعد از آن، شعار «مرگ بر امریکا» به عنوان دومین شعار عمومی مورد حمایت مردم ایران بوده است. این عبارت، عمدتاً بعد از شعار الله اکبر مورد استفاده قرار گرفته است. 41 بر این اساس یکی از اهداف اصلی مبارزه بعد از شاه، آمریکا بود و مردم این دو را با هم سرچشمه فساد و منشأ همه مشکلات کشور می‌دانستند. مردم می‌دانستند که استبداد شاه و سرکوب مردم توسط وی به پشتوانه حمایت آمریکا انجام می‌شود. پروفسور روح‌الله رمضانی در باره مخالفت مردم با آمریکا و توجه به استقلال کشور معتقد است «وقوع انقلاب ایران در سال 1357 به همان اندازه که مبین مخالفت تمامی ملت ایران با سیاستهای داخلی شاه بود، نشان از ناخرسندی از سیاست خارجی او هم داشت. محور حمله مخالفان شاه به سیاست خارجی او را انتقاد از اتحاد عملی او با ایالات متحده تشکیل می‌داد و از همین رو به او لقب ‘شاه آمریکایی’ داده بودند». 42 با استنباط از شعارهای مردم در جریان انقلاب می‌توان فهمید نظام سیاسی مطلوب و آرمانی آنها نظامی بود که استقلال کشور را به ارمغان آورد و بدون اینکه به قدرتهای خارجی وابستگی داشته باشد سیاستهای خود را به صورت مستقل و بر اساس منافع ملت در راستای منافع ملی قرار دهد. به همین دلیل یکی از شعارهای اصلی مردم «استقلال» بود و در این راستا شعارهایی بر ضد آمریکا، شوروی، انگلیس و حامیان داخلی آنها مثل شاه، حزب توده و... می‌دادند.
مرگ بر استعمارگران آمریکا
مرگ بر غارتگران آمریکا
نابود باد سلطه امپریالیسم آمریکا
آمریکایی برو خانه‌ات
دست خونین آمریکا از ایران خالی
استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی
سازمان سیا، مستشار آمریکا، گمشو از ایران
مرگ بر امپریالیسم آمریکا و سوسیال امپریالیزم شوروی و عاملان رژیم شاه و حزب توده
به دوستان استعمارگر شرق و غرب، احتیاج نداریم
نه آمریکا، نه روسیه، ایرانی متکی به خود
ملت ایران در زمین شخم شده انقلاب، بذر شرقی یا غربی نخواهد کاشت
نه آمریکا، نه شوروی، مرگ بر رژیم پهلوی
مرگ بر امپریالیسم، کمونیسم، صهیونیسم
انقلاب اصیل مذهبی ملت ایران، احتیاج به اتحاد با کمونیستها ندارد
این شاه آمریکایی، اعدام باید گردد جمهوری اسلامی، ایجاد باید گردد 43
*آزادی
نفرت مردم ایران از شاه و مبارزه خونین آنها در سال 1979-1978 علیه دولت او نشان‌دهنده سرکوبی است که در اواخر دهه 1970ــ اگرنگوییم پیش از آن ــ از تمامی محدودیتهای معقول فراتر رفته بود. 44 از این‌رو تمام مخالفان رژیم پهلوی در سال 1978 موجی از مبارزات آزادیخواهی را به رهبری روحانیت آغاز کردند. خواسته آنان در شعارهای آزادی و استقلال از سلطه امریکا نمایان بود که روحانیون جمهوری اسلامی را نیز به آن افزودند. 45
آزادی از نظر انقلابیون آن زمان، رهایی از سلطنت استبدادی و حق حاکمیت بر سرنوشت خویش است. برخی از این شعارها گاهی با اسطوره‌سازی، ضمن یادآوری نهضت امام حسین (ع) مردم را دعوت به پیروی از رهبر آزادگان جهان برای کسب آزادی می‌کند و گاهی نیز در فضای آزادی به یاد شهدا از تلاش آنان برای کسب آزادی تجلیل می‌کند. 46
آزادی آزادی این است شعار ملی
آزادی تنها آرزوی من است پیروزی عاقبت مال من است
مکتب خمینی مکتب آزادگی است هدف از نهضتش رهایی از بردگی است
زیر بار ستم نمی‌کنیم زندگی زیرورو می‌کنیم سلطنت پهلوی
بهترین عبادت نزد خدا مرگ بر شاه
نهال آزادی را با خون خود آبیاری کن
مکتب توحید، مکتب استقلال، آزادی است
درود بر شهیدان راه آزادی
مردم می‌دانستند که شاه و حکومت شاهنشاهی مخالف آزادی مردم است. همچنین می‌دانستند که همه امتیازاتی را که شاه در اثر مبارزه مردم به آنها داده بود؛ ازجمله برکناری مقامات عالی رتبه بدنام، اعتراف شاه به اشتباهاتی که در سالهای گذشته انجام شده بود، آزادی زندانیان سیاسی، آزادی بیان، آزادی روزنامه‌ها و... موقتی است و شاه در موقعیت مناسب همان شیوه دیکتاتوری و اختناق و فساد سابق را از سر خواهد گرفت. بنابراین هدف مردم بر محو کامل شاه و رژیم شاهنشاهی قرار گرفت. آنها همه آمال و آرزوهای خود را جمهوری اسلامی قرار داده بودند.
ای شاه ملت از تو بیزار است
آزادی نهایی، جمهوری اسلامی پیروزی نهایی، اخراج آمریکایی
پشت زمستان غم، بهار آزادی است مرگ بر شاه مرگ بر شاه
استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی
در راه آزادی سرنگون می‌کنیم سلسله پهلوی
سلطنت مصیبتی طاغوتی که از طرف امپریالیسم آمریکا به شخص شاه واگذار شده
این شعار اشاره به اصل 35 متمم قانون اساسی مشروطه دارد که در آن گفته شده است «سلطنت موهبتی است الهی که از طرف مردم به شخص شاه واگذار شده است». مردم برای اعلام انزجار از حکومت شاه آن را مصیبتی دانسته‌اند که از طرف آمریکا بر آنها تحمیل شده است. بنابراین شعار نهایی آنها این بود: «بگو مرگ بر شاه»، انگار مردم قدرت مرگبار وحدت کلام را می‌دانستند که در تظاهرات خود کلمه بگو «مرگ برشاه»را به عنوان کلید تظاهرات انتخاب کرده بودند. این به معنای اعلام فرسودگی و فرتوتی رژیم و جامعه بود. فقط عده‌ای به عده دیگر می‌گفتند: بگو یعنی اعلام کن که این جامعه‌ای که ما پشت سر گذاشتیم به پایان خود رسیده است. بگو که ما یک مرحله از زندگی خود را پشت سر گذاشتیم». 47 هدف نهایی آنها از براندازی رژیم پهلوی «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» بود.
*نتیجه‌گیری
در این مقاله سعی کردیم با بررسی اهداف و َآرمانهای رهبران، گروهها و مردم انقلابی از طریق «شعارهای انقلابی» به اهداف انقلاب 1357 ایران، اهداف، خواسته‌ها و کمال مطلوبهای انقلابیون برای حکومت آینده، پی ببریم. و به این نتیجه رسیدیم که رهبری انقلاب، در شخص حضرت امام خمینی (ره) خلاصه می شد و همه افراد، گروهها و مردم رهبری ایشان را پذیرفته بودند و دیدیم که حضرت امام خمینی (ره) خواستار ایجاد حکومتی اسلامی مبتنی بر احکام الهی و در جهت خواست و رضایت مردم بودند. بعد از آن با بررسی نظرات محققان به این نتیجه رسیدیم که گروه اصلی سازمان‌دهنده مردم جهت مبارزه با رژیم شاه و براندازی آن، گروه مذهبی بود که با استفاده از مفاهیم و مضامین اسلامی، ایدئولوژی در دسترس و شبکه مساجد و مبلغان مذهبی به بسیج مردم پرداخت.
در نهایت با بررسی «شعارهای» مردم انقلابی، که هم نشان‌دهنده خواسته رهبری، گروه سازمان‌دهنده و مردم انقلابی است و هم نشان‌دهنده ماهیت انقلاب، به این نتیجه رسیدیم که مردم ایران علاوه بر نفی رژیم شاه و مظاهرش، خواستار ایجاد حکومت اسلامی به رهبری حضرت امام خمینی، استقلال کشور از قدرتهای خارجی و آزادی از استبداد و استثمار بودند.
وقوع انقلاب ایران در سال 1357 به همان اندازه که مبین مخالفت تمامی ملت ایران با سیاستهای داخلی شاه بود، نشان از ناخرسندی از سیاست خارجی او هم داشت. محور حمله مخالفان شاه به سیاست خارجی او را انتقاد از اتحاد عملی او با ایالات متحده تشکیل می‌داد و از همین رو به او لقب «شاه آمریکایی» داده بودند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. محمدحسین پناهی، جامعه‌شناسی شعارهای انقلاب اسلامی ایران (تهران، اندیشه معاصر، 1382)، ص 49.
2. همان، ص 185 .
3. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، فرهنگ شعارهای انقلاب اسلامی (تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379)، ص 185 .
4. نورالدین بزرگمهر، در بهار آزادی جای شهدا خالی (تهران، بی انتشار، فروردین 1358)، ص 1 .
5. پناهی، ص 187 .
6. علیرضا شجاعی زند، برهه انقلاب در ایران (تهران، چاپ و نشر عروج، چاپ دوم، 1385)، ص 125 .
7. البته همان اشتباه غربیها در دست کم گرفتن رهبری مذهب در وقوع انقلاب باعث این ناشناسی حضرت امام برای آنهاست و الّا امام خمینی (ره) مبارزات ضد رژیم خود را از سال 1341 شروع کرده بودند و همه مردم آن را به عنوان رهبر انقلاب می‌شناختند.
8. ژان پیر دیگارد، رهیافتهای مردم شناسانه از انقلاب ایران، مجموعه مقالات اندیشمندان علوم اجتماعی و انقلاب اسلامی، مترجم محمدباقر خرمشاد (تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1384)، ص 115.
9. سایروس ونس، زبیگنیو برژینسکی، توطئه در ایران دو برداشت از یک متن، مترجم محمود شرقی (تهران، انتشارات هفته، 1368)، ص 23-24 .
10. اسکاچپول، ص 189.
11. مهدی رهبری، درآمدی بر جامعه‌شناسی انقلاب اسلامی ایران (بابلسر، دانشگاه مازندران، 1384)، ص 76.
12. برگرفته از کتاب «انقلاب» شعارهای انقلاب اسلامی: علی کمالی، (تهران، مؤسسه مسعود، 1358).
13. روح‌الله موسوی خمینی (ره)، ولایت فقیه (تهران، بی انتشار، 1358)، ص 48 .
14. منوچهر محمدی، تحلیلی بر انقلاب اسلامی (تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1365)، ص 137 .
15. شجاعی زند، ص 129 .
16. حضرت امام در کتاب کشف‌الاسرار که در سال 1323 در پاسخ به کتاب اسرار هزار ساله حکمی‌زاده نوشتند. بر ضرورت اجرای احکام اسلامی در جامعه تأکید فرمودند. هر چند که بنابه شرایط و مقتضیات آن زمان از تشکیل حکومت اسلامی به رهبری ولی فقیه به طور مشخص بحث نکرده بودند.
17. میشل فوکو، انبار باروتی به نام اسلام، مجموعه مقالات اندیشمندان علوم اجتماعی و انقلاب اسلامی، ص 30 .
18. همان.
19. جف هینس، مترجم داوود کیانی، دین، جهانی شدن و فرهنگ سیاسی در جهان سوم، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1381، ص 164 .
20. سمیح فارسون. مهرداد مشایخی. فرهنگ سیاسی در جمهوری اسلامی ایران، ترجمه معصومه خالقی (تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1387)، ص 21 .
21. تأکید از ماست.
22. منصور معدل، طبقه، سیاست و ایدئولوژی در ایران، ترجمه دکتر محمدسالار کسرایی (تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1382)، ص 181 .
23. لیلی عشقی، زمانی غیر زمانها، مجموعه مقالات اندیشمندان علوم اجتماعی و انقلاب و انقلاب اسلامی، ص 34 .
24. فرخ مشیری، دولت و انقلاب اجتماعی در ایران، ترجمه علی مرشدی راد (تهران، قصیده سرا، 1384)، ص 160 .
25. لیلی عشقی، زمانی غیر زمانها (امام، شیعه و ایران)، مترجم احمد نقیب‌زاده (تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1379)، ص 122 .
26. ژان پیر دیگار. برنارد هوکارد، یان ریشار. ایران در قرن بیستم، ترجمه عبدالرضا (هوشنگ) مهدوی (تهران، نشر البرز، چاپ دوم، 1378)، ص 210 .
27. محسن میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی، ترجمه مجتبی عطارزاده، تهران، گام نو، چاپ پنجم، 1387، ص 16 .
28. رابین رایت، آخرین انقلاب بزرگ، مترجم احمد تدین (تهران، خدمات فرهنگی رسا، 1382)، ص 32-31 .
29. معدل، ص 174 .
30. یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی، محمد ابراهیم و فتاحی (تهران، نشر نی، 1377)، ص 654 .
31. اولیویه روا، تشیع و انقلاب، مجموعه مقالات اندیشمندان علوم اجتماعی و انقلاب اسلامی ایران، ص 129 .
32. تدا اسکاچپول، "حکومت تحصیلدار واسلام شیعه در ایران"، رهیافتهای نظری بر انقلاب (مجموعه مقالات)، عبدالوهاب فراتی (قم، انتشارات معارف، 1379)، ص 206 .
33. ریمون آرون، پیامبر بی سلاح، ص 26 .
34. معدل، ص 184 .
35. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، (معاونت پژوهش، تدوین و تنقیح قوانین و مقررات ریاست جمهوری، چاپ ششم، 1380)، مقدمه: ص 47 .
36. فوکو، ص 32 .
37. فارسون، مشایخی، ص 21 .
38. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 132 .
39. معدل، ص 183 .
40. اکبر خلیلی، گام به گام با انقلاب (تهران، سروش، چاپ دوم، 1382)، جلد اول، ص 12 .
41. ابراهیم متقی. تأثیر تحریمهای اقتصادی آمریکا بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه علوم سیاسی، سال نهم، شماره 9 تابستان 1379، ص 46 .
42. روح‌الله رمضانی، چارچوب تحلیلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ترجمه علیرضا طیب (تهران، نشر نی، چاپ پنجم، 1386)، ص 58 .
43. نگاه کنید به انقلاب، فرهنگ شعارهای انقلاب اسلامی، در بهار آزادی جای شهدا خالی.
44. مشیری، ص 61 .
45. فارسون، مشایخی، ص 21 .
46. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 140 .
47. عشقی، ص 124 .