بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ
الم* ذَلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِینَ (بقره/ 1 و 2)
به فضل خداوند توفیق پیدا کردیم در جلسات قبل طی بیش از 280 جلسه سوره حمد (ام القرآن) را تفسیر کردیم. از این جلسه بحث ما درباره تفسیر سوره مبارکه «بقره» است. قبل از اینکه وارد متن آیات شویم درباره ویژگی‌های کلی این سوره مبارکه توضیح کوتاهی داریم.
اولین مطلب نام این سوره است که معروف به «بقره است. این نام در روایات متعددی مطرح شده که در روایتی از پیامبر(ص) داریم: به جای تورات، من 7 سوره طولانی که از سوره بقره شروع می‌شود و تا سوره انفال ادامه دارد (حدود 100 آیه دارند) و به جای زبور سوره‌هایی که بعد از 7 سوره طولانی می‌آید یعنی یوسف و نحل بر من نازل شده است. فاتحةالکتاب و آیات پایانی سوره بقره از زیر عرش آمده و قبل از من به هیچ پیامبری نازل نشده است.
دلیل نام‌گذاری سوره مبارکه «بقره»
در روایت زیادی از اهل‌بیت(ع) امده که چرا به این سوره بقره می‌گویند. علت آن است که در آن سوره داستان گاو بنی‌اسرائیل ( آیات 67 تا 73) آمده است.
چند فضیلت در روایات اهل‌بیت(ع) برای این سوره بیان شده است. یکی از تعبیرها در روایات، «سنام قرآن» است؛ «سنام» به معنی قله و اوج چیزی است. پیامبر اعظم(ص) می‌فرمایند: هر چیزی اوجی دارد و اوج قرآن سوره مبارکه «بقره» است. در روایت دیگر می‌فرمایند: با هر آیه‌ای از سوره بقره 80 ملک نازل شده است.
سوره‌ای که خیمه قرآن است
یکی دیگر از تعابیر اهل‌بیت(ع) درباره این سوره «فسطاط القرآن» است. «فسطاط» به معنی خیمه است. سوره بقره خیمه قرآن است به خاطر اینکه بسیاری از احکام دین اسلام در این سوره مطرح شده است.
این یکی از فضائل سوره مبارکه «بقره» این است که در روایت آن را «سید القرآن» مطرح شده است. قران احسن الحدیث است. پیامبر اعظم(ص) می‌فرمایند: سرور سخن قرآن است و سید القرآن، سوره البقره است و آیت‌الکرسی هم سید آیات سوره مباکه بقره است.
تعبیر دیگری هم از این سوره «جمال القرآن» است. امیر مومنان(ع) سوره بقره را جمال القرآن معرفی می‌کند. ایشان زیبایی قرآن را در دو سوره بقره و آل‌عمران می‌دانند. یکی دیگر از تعبیرهایی که فضیلت این سوره را می‌رساند کلمه «زهرا» است. کلمه زهرا به معنای درخشان پر فروع است به همین دلیل حضرت فاطمه(س) را زهرا نامیدند چون چهره پرفروغ اسلام هستند.
سوره‌هایی که پیامبر(ص) یادگیری آن‌ها را توصیه کردند
یکی از اسامی سوره بقره «زهرا» است. پیامبر(ص) می‌فرماید: بخوانید قرآن را که شفیع شما در روز قیامت می‌شود و بخوانید دو زهرا را یعنی بقره و آل عمران.
تعبیر دیگری هم دارد که از فضایل سوه بقره است؛ «سایبان محشر». پیامبر اعظم می‌فرمایند: دو سوره پرفروغ از قرآن(بقره و آل‌عمران) را یاد بگیرید، روز قیامت مثل ابر یا چتر بالای سر کسانی که این سوره را تلاوت می‌کردند، سایه می‌افکنند و شفیع آن‌ها می‌شوند.
برترین و پرفضیلت‌ترین سوره و آیه قرآن
از پیامبر(ص) سوال کردند چه سوره‌ای از سوره‌های قرآن برترین است؟ حضرت فرمودند: سوره بقره. دوباره سؤال کردند: کدام آیه‌‌های سوره فضیلت بیشتری دارد؟ پیامبر(ص) فرمودند: آیت‌الکرسی فضیلت بیشتری دارد.
تعبیر دیگری که وجود دارد؛ «سبع‌البطوال» یعنی طولانی‌ترین سوره‌های قرآن است که در قرآن سوره‌ای بلندتر از سوره بقره وجود ندارد.
مطلب دیگری که در این باره گفتنی است مکان نزول سوره بقره است. این سوره مدنی یا مکی است؟ این سوره به استثنای آیه 281 که در منا، حجة‌الوداع و در اواخر عمر پربرکت رسول گرامی(ص) نازل شده، مدنی است.
بر اساس گزارش ابن عباس، سوره بقره هشتادوششمین سوره‌ای است که بر پیامبر(ص) نازل شده است. همچنین براساس شمارش کوفیان سوره بقره، 286 آیه است قرآن فعلی هم همین تعداد است اما بر اساس شمارش اهل حجاز سوره بقره 285 آیه و بر اساس شمارش اهل بصره 287 آیه است نه اینکه متن آیات کم و زیاد است بلکه تنظیم‌های هر کدام متفاوت است.
چند حرف مقطعه در قرآن داریم؟
حال وارد تفسیر این سوره مبارکه می‌شویم. «الم»؛ اولین آیه از سوره بقره حروف مقطعه است. یکی از نام‌های این حروفی که در آغاز چند سوره است، حروف مقطعه است. حروف مقطعه یعنی حروف جدا از هم. (الف، لام، میم) که در قرائت جدا و گسسته خوانده می‌شود اما در نوشتن سر هم نوشته می‌شود.
تعداد سوره‌هایی که با حروف مقطعه آغاز شده، 29 سوره است. برخی از این سوره‌ها با یک حرف آغاز شده است مثل سوره «ق»، 2 حرف مثل «طه»، 3 حرف مثل سوره‌های «سعرا و قصص»، برخی از سوره‌ها با 4 حرف مثل «رعد» و برخی با 5 حرف مثل سوره «مریم».
مجموع حروف مقطعه در قرآن 78 حرف است که اگر مکررات حذف شود 14 حرف می‌شود.
(الف، لام، میم) آغاز سوره‌های بقره، آل‌عمران، عنکبوت، روم، لقمان و سجده است. (الف، لام، را) در آغاز سوره‌های یونس، هود، یوسف، ابراهیم و حجر، (الف، لام، میم، صاد) در آغاز سوره اعراف و (الف، لام، میم، را) در آغاز سوره رعد، (کاف، ها، عین، صاد) در آغاز سوره مریم، (طا، ها) در سوره طه، (طا، سین، میم) در آغاز سوره‌های شعرا و قصص، (طا، سین) در آغاز سوره نمل، (یا، سین) در آغاز سوره یس، (صاد) در اغاز سوره ص، (حا، میم) در آغاز سوره غافر، فصلت، جاسیه، زخرف، دخان، (حا، میم، عین، سین، قاف) آغاز سوره شورا، (قاف) اغاز سوره ق و (نون) آغاز سوره قلم.
معنای حروف مقطعه از نظر قرآن‌شناسان غربی
نام‌های دیگری هم حروف مقطعه دارند؛ مثل حروف‌المقاطع یا فواتح‌الصور اما قرآن‌شناسان غربی این حروف را حروف رازآمیز می‌نامند. مطابق قرآن‌های کنونی حروف مقطعه در برخی سوره‌ها آیات مستقل و برخی دیگر آیه اول محسوب شده است. حروف مقطعه از ابتکارات قرآن کریم است. ما هیچ کتابی نداریم که این‌چنین با حروف گسسته از هم باشد.
مسأله مهم این است که حروف مقطعه یعنی چه؟ در گذشته از عصر نزول قرآن تاکنون درباره معنای این حروف مقطعه بحث شده است اما نکته اصلی اینجاست که گزارش معتبر و اطمینان‌بخشی در دست نیست که اصحاب پیامبر(ص) درباره معنای این حروف از ایشان سوالی پرسیده باشند و پیامبر جواب داده باشند البته یک روایت از انس بن مالک نقل شده است که یک عرب بادیه‌نشین از پیامبر معنای (حا، میم) را پرسید و گفت: ما در زبان عرب نمی‌توانیم چنین چیزی را بفهمیم چون این سابقه‌ای ندارد. حضرت پیامبر(ص) در پاسخ فرمود: این آغاز نام‌ها و ابتدای سوره‌ها است. البته سند این روایت نه معتبر است و نه معنای قابل توجهی هم از آن به دست نمی‌آید.
ابن حجر می‌گوید احتمالا یاران پیامبر(ص) مقصود آن حروف را می‌دانستند چرا که سؤالی نپرسیدند و نقلی درباه آن وجود ندارد. در این باره کتاب‌هایی تألیف شده است اما نکته اساسی این است چون روایات معتبری نداریم که مقصود از حروف مقطعه را تبیین کرده باشد، همه تلاش‌هایی که از عصر پیامبر(ص) تا حالا برای فهم دقیق و قطعی معنای این حروف مقطعه انجام شده، ناکام مانده است. یعنی هیچ‌کس تا حالا نتوانسته است بگوید معنای حروف مقطعه چیست؟ مهم‌ترین نظریه‌هایی که درباره معنای حروف مقطعه وجود دارد، در جلسه آینده خواهیم گفت.