15 سال خوشه‌چینی در محضر استاد
محسن حسام‌مظاهری که به عنوان مخاطب کتاب در این آیین حضور داشت، گفت: 15 سال است که از محضر استاد کمری خوشه‌چینی می‌کنم. افرادی که مخاطب آثار استاد کمری باشند، ویژگی‌هایی را در آثار او می‌یابند. مخاطب با نویسنده‌ای دقیق که سنجیده سخن می‌گوید، مواجه است. حشو و زوائد در آثار او کم است یا بهتر بگویم، نیست. وی با وسواس کلمه برمی‌گزیند و در استخدام کلمات و واژه‌ها وسواس و دقت‌نظر دارد.
وی روش‌مندی را دیگر ویژگی آثار استاد کمری دانست و گفت: روش‌مندی در آثار استاد کمری روز‌آمد شده است. روش، در آثار او غیر فرمالیستی است و به عنوان یک ابزار مورد استفاده قرار گرفته است. زبان او به نظر من دو ویژگی دارد. نخست این که یک زبان استخوان‌دار منسجم است. نکته دوم این‌که کمری فقط مصرف‌کننده واژه‌ها نیست. بلکه خودش تولید‌کننده واژه‌ها است و فرانک جمشیدی هم این واژه‌ها را در مقاله‌ای احصا کرده است.
به گفته نویسنده «مامور سیگاری خدا»، داشتن رویکرد ایجازی و اشارتی در آثار نیز ویژگی آثار استاد کمری است. پیشرو‌ترین و جسورانه‌ترین سخنان درباره جنگ در لفافه‌ای از همین زبان استاد کمری بیان شده است. این، برای آثار او یک حجاب است. حجابی که هم مصونیت و محدودیت با خود دارد. از این جنبه که آثار او با مخاطبان گزیده‌ای روبه‌روست، برایش مصونیت است. بر همین اساس، او در حاشیه‌ای سخنان جسورانه خود را با پرهیز از مثال‌های روزمره زده است و آن‌ها که نباید بدانند، از سخنان او چیزی نیافته‌اند. این مصونیت، محدویتی در شناخته شدن او به جامعه دانشگاهی به بار آورده است. متاسفانه جامعه دانشگاهی، هنوز او را به خوبی و درستی نمی‌شناسند.
وی با بیان این‌که «پرسمان یاد» در میان آثار استاد کمری، به نوعی خرق عادت است، افزود: به اقتضای گفت‌وگو محور بودن کتاب، زبان دکتر کمری شکسته شده است. مجبور شده مثال‌هایی بیاورد که نقطه قوت کتاب است. به عنوان مخاطب کتاب‌های استاد کمری، از حیث کاستن از پیچیدگی مباحثی که او مطرح می‌کند، مدیون پدیدآورندگان کتاب «پرسمان یاد» هستیم. می‌توان این کتاب را حل‌المسائل آثار استاد کمری دانست.
حسام‌مظاهری در ادامه این پرسش را مطرح کرد که چرا به کتاب «پرسمان یاد» نیازمندیم؟ و افزود: بیش از 30 سال است که در حوزه جنگ خاطره‌نگاری می‌شود. از سویی کنشگران این حوزه که در عرصه تدوین خاطره فعال‌اند، در صدد تدوین شیوه‌نامه‌ای برای نگارش این خاطرات بوده‌اند. ضرورت دیگر این است که این روز‌ها مخاطب با نوعی تکرار در حوزه خاطرات جنگ مواجه است و با اتفاق تازه‌ای در این حوزه روبه‌رو نیستیم.
وی ادامه داد: حدود 10 سالی است که با عرضه کتاب‌های خاطره در قالب «پدیده‌شدن» روبه‌روییم. با ابزاری چون تقریظ‌نویسی، تبلیغات ویژه و شوک‌های مختلفی، می‌خواهیم بازار کتاب‌های خاطره حوزه دفاع مقدس را تکان دهیم. چرا این تکرار به وجود می‌آید؟ شاید یکی از دلایل پرسشگران برای نوشتن «پرسمان یاد» همین باشد.
نویسنده «بنی‌هندل» گفت: پرسش دیگر این است که ما در «خاطره‌نگاری جنگ» با موجودی زنده روبه‌رییم یا موجودی در حال احتضار؟ با کارهای مختلفی که برای معرفی این آثار انجام شد، حس می‌کنم اکنون در پایان یک مرحله هستیم و «پرسمان یاد» می‌تواند نوید‌بخش آغاز دوره تازه‌ای باشد و خاطره‌نگاری وارد عرصه تازه‌ای می‌شود.
به گفته این روزنامه‌نگار، در «پرسمان یاد» رویکرد پدیدآورندگان، پیوست خاطره‌نگاری با تاریخ جنگ بوده است. سوال این است که آیا به شکل پدیداری، خاطرات جنگ در پیوست با تاریخ جنگ مطرح می‌شوند یا با ادبیات جنگ؟ گرچه از پیوستگی ادبیات با خاطره هم در این کتاب یاد شده است. مخاطب کتاب‌های خاطرات جنگ، تاریخ‌نگاران جنگ‌اند؟ چقدر در کتاب‌های تاریخ جنگ به خاطرات جنگ تحمیلی ارجاع داده می‌شود؟ بسیار به ندرت این اتفاق می‌‌افتد. حتی خاطرات فرماندهان مورد توجه تاریخ‌نگاران نبوده است. به مصاحبه‌هایی که با سایت تاریخ ایرانی انجام شده، بیشتر ارجاع داده می‌شود تا کتاب‌های خاطره. جایگاه خاطره‌نگاری جنگ نه‌تنها کمکی به تاریخ‌نگاری جنگ نکرده‌اند که هیچ، مخرب هم بوده‌اند. چرا که نوعی استغنای کاذب پدید آورده‌اند.
وی با بیان این‌که مخاطب این کتاب‌ها مصرف‌کنندگان کالاهای فرهنگی‌اند، افزود: این‌ها همان افرادی‌اند که کتاب‌های رمان داستان و شعر و ... را نیز مطالعه می‌کنند. کار آماری انجام نداده‌ام در این حوزه اما معتقدم جنس ارایه خاطرات، مخاطب را این گونه تعریف کرده است. مخاطبان این آثار، مدیران فرهنگی هم نبوده‌اند. اتفاقا خاطرات انقلاب اسلامی مورد رجوع تاریخ‌نگاران بوده‌اند اما چرا خاطرات جنگ این‌گونه نیستند؟
حسام‌مظاهری در بیان مساله دیگر در حوزه خاطره‌نگاری جنگ، گفت: مساله این است که اساسا پر کردن حفره‌های تاریخ جنگ برای نظام سیاسی هم مساله چندانی نبوده است. کارکرد‌های فرعی خاطره‌نگاری بر کارکرد‌های اصلی غلبه یافته است. در شیوه‌ای که برای خاطره‌نگاری جنگ ترویج می‌شود، بیشتر کارکرد فرعی مطرح است. کتاب‌های خاطره‌نگاری دنبال پرفروش شدن هستند و با این اوصاف اگر قرار است برای سامان دادن خاطره‌نگاری جنگ شیوه‌نامه‌ای داشته باشیم، باید پرسمان ادب می‌داشتیم و به جای استاد کمری سراغ یک ادیب می‌رفتیم تا شیوه‌های جذاب کرن قلم را آموزش می‌دادیم.
چه کسی پاسخگو خواهد بود؟
دکتر ابوالفضل رضوی دیگر سخنران این آیین بود. وی با اشاره به کتاب «پرسمان یاد» گفت: حوزه خاطره بسیار وسیع است و محدود به جنگ ما یا کشور دیگر نمی‌شود. لذا در هر زمینه‌ای می‌توان خاطره‌نگاری، خاطره‌سازی و... داشت. جنگ یکی از منظومه‌های تاثیرگذار بر سیر تحول اجتماعی ما در پس انقلاب اسلامی محسوب می‌شود که هر وجهی از آن رخداد عظیم می‌تواند تاثیرگذاری خود را از حیث احیای گفتمان اخلاقی، اجتماعی و... که در آن دوره حاکم بود و متاسفانه الان کمرنگ شده است، داشته باشد.
این پژوهشگر حوزه تاریخ ادامه داد: بی‌تردید جنگ به عنوان یک موضوع وسیع، در پرتو دانش و بینشِ پژوهشگری مصداق پژوهشی پیدا خواهد کرد که خودش را به آن وجه مشخص از جنگ ملزم می‌کند. بی‌تردید جنگ‌پژوهی و مطالعات مربوط به جنگ هم حاصل ارتباط پژوهشگر با موضوع است. لذا دانش پژوهشگر از ابتدا پسینی - پیشینی است. جنگ واقعیت پیشینی است که رخ داده و مثل هر عرصه دیگری از تاریخ سپری شده است و فضای گفتمانی خودش را داشته است.
رضوی با پرسیدن این سوال بنیادین سخنانش را ادامه داد که اگر قرار باشد خاطره‌گو، خاطره‌نویس و خاطره‌گیر به وجهی از جنگ بپردازد و بخواهد از سرِ منفعت‌طلبی یا تطهیر گروه، حزب یا دسته خاصی امر جنگ را مصادره به مطلوب کند و خاطره‌نویسی و خاطره‌نگاری را به صورتی ویژه انتقال دهد و نسل بعدی با این مساله جدی مواجه شوند که تا چه اندازه خاطره‌ها در حوزه کشف با امر واقع و تا چه اندازه در حوزه فهم با نیازهای امروز انطباق دارند؟ چه کسی در این باره پاسخگو خواهد بود؟
وی گفت: بسیاری از افرادی که در حوزه جنگ کار می‌کنند، ضرورت انجام آن را احساس کرده‌اند و با صداقت این کار را انجام می‌دهند. ما در طول جنگ، ضرورت داشتن تاکتیک و تکنیک را از بُعد احساسی درک کردیم و به این نتیجه رسیدیم که باید سازمان‌دهی داشته باشیم و با یک رویکرد کاملا نهادینه شده بجنگیم.
این پژوهشگر حوزه تاریخ افزود: در حوزه پژوهش هم اگر بنا باشد فضای گفتمانی بعدی را رقم بزنیم، این نیاز به عنوان یک مساله متنابه خودش را مطرح می‌کند. بهتر است پس از این دو دهه‌ای که وارد عرصه خاطره‌نگاری شده‌ایم، قدری هم وارد مباحث معرفتی بشویم و آگاهانه با مقوله جنگ برخورد کنیم. از سوی دیگر، می‌بینیم اکثریت آثاری که منتشر می‌شود در حوزه خاطره است که قدری هم به جنبه‌های داستان‌‌نگاری پهلو می‌زند. اما وقتی به وجود رشته‌ای به نام «تاریخ شفاهی» در دانشگاه‌ها می‌اندیشیم، این رویکرد به شدت زیر سوال می‌رود. این مساله بر اهمیت نوشتن این کتاب می‌افزاید.
نویسنده «درآمدی بر تاریخ‌نگاری ایرانی-اسلامی» با بیان این‌که در کتاب «پرسمان یاد» علیرضا کمری در طرح مساله و در مرحله پاسخگویی موفق بوده است، گفت: وقتی بحث تاریخ‌شناسی را مطرح می‌کنیم، زمانی است که از «گذشته» به خودی خود یاد می‌کنیم. گذشته‌ای که مورخ در آن زیسته و با موضوع در ارتباط بوده است و ارتباطش را با موضوع از منظر گفتمانی آن عصر مطرح کرده است.
به گفته وی، زمانی هم هست که درباره تاریخ‌شناس صحبت می‌کنیم. فردی که در فضای گفتمانی امروز زندگی می‌کند و افق گفتمان زمان حال را مد نظر قرار می‌دهد، چگونگی چرایی موضوع مورد نظرش را از این حیث می‌بیند. علم تاریخ در هیچ حوزه‌ای موفق نخواهد بود مگر آن که ارتباط دیالکتیکی میان اندیشه مورخ، تاریخ‌شناس و فضای گفتمانی عصر موضوع و عصر کنونی که تاریخ‌شناس در آن زندگی می‌کند، اتفاق بیفتند.
رضوی تاکید کرد: چه از مورخانی که در فضای گفتمانی موضوع زندگی می‌کند و چه از تاریخ‌شناسی که در فضای گفتمانی حال حاضر زندگی می‌کند، نباید توقع این را داشته باشیم که یک تصویر عینی از امر واقع به ما ارایه دهد. یعنی چگونگی «شدن» را آن‌چنان که بوده است، به ما معرفی کند. در علوم انسانی و شاید در علوم طبیعی و تجربی عملا با برداشت‌ها، برساخته‌ها، تلقی‌ها، دیدگاه‌هایی که دارای انگاره و نگرش هستند، مواجه‌ایم.
وی در توضیح این مساله گفت: به ظن من، حتی رزمنده‌ای که در شب عملیات حضور فعال دارد و به مقام شهادت نائل آمد، او یک برداشت خاصی از جنگ، ایثار، فداکاری و اخلاق دارد که ممکن است منِ نوعی که در کنار او بوده‌ام، برداشت دیگری داشته باشم. عصر برداشت‌های پزیتیویتسیتی در معرفت و معرفت‌شناسی، هر چند اهمیت دارد اما سپری شده است. لذا تاکید می‌کنم که مجبوریم، وارد این حوزه‌های پدیدارشناختی، ساختارگرایی و فراساختاری شویم و شالوده‌شکنی را در بحث مطالعه به طور اعم و در بحث جنگ‌پژوهی به طور مشخص سر لوحه کارمان قرار دهیم.
نویسنده «انقلاب اسلامی در جهرم» درباره ویژگی‌های کتاب «پرسمان یاد» اظهار کرد: خلاصه‌ای که در ابتدای کتاب «پرسمان یاد» آمده است، بسیار گویاست و ستودنی است. اما پرسش من این است که پرسشگران تا چه اندازه در مباحثی که وارد شده‌اند، تخصص داشته‌اند؟ تا چه اندازه در مباحث روشی و معرفتی که خاطره‌نویسان با آن مواجه‌اند، مطالعه کرده‌اند؟ این را از این جهت مطرح می‌کنم که اگر این گروه می‌خواهند باز هم کاری در این عرصه انجام دهند، مطالعات عمیق‌تری داشته باشند و در طرح مسائل با ناهماهنگی، عدم انسجام و تکرار مکررات که قدری در «پرسمان یاد» با آن مواجه‌ایم، روبه‌رو نشویم.
«پرسمان یاد» اثری در کسوت کتاب
علیرضا کمری نیز در پایان این آیین اظهار کرد: مقصود از رونمایی کتاب معرفی آن به جامعه مخاطب است و باید به تو بینی کتاب کمک کند. خوشبختانه امروز تا حدودی این کار انجام شد و مقدمه‌ای است برای نقد کتاب. نکته دیگر، این است که شورای خاطره سازمان هنری و ادبیات دفاع مقدس، به آسانی گرد هم نیامده‌اند. تداوم این کار به وجود و حضور امثال اعضای همین گروه است که از قدیمی‌های همین عرصه هستند.
وی تاکید کرد: «پرسمان یاد» در کسوت کتاب چاپ شده است اما کتاب به معنای مکتوب نیست. این کتاب بر اساس پرسش‌های پرسندگان صورت مکتوب یافته است. من مسئولیت پاسخگویی در اذای سوالات را داشته‌ام و وارد معماری سوالات نشده‌ام. این کتاب «درس‌گفتار» هم نیست. تلفیقی از پرسش و پاسخ حضوری و مصاحبه جمعی است. حتی به معنای مصاحبه جدلی پژوهش‌محور حرفه‌ای و ناب درجه یک نیست. در تولید علم، گفت‌وگو یک روش است. چنان که در «با یاد خاطره» انجام شد. تا حدودی روش این کتاب در «پرسمان یاد» هم پنهان است.
کمری یادآور شد: در اشاره کتاب هم گفته‌ام که بسیاری از پرسش‌ها صورت نگرفته است؛ مثل اقتصاد مصاحبه. برای این‌که این مکتوب کتاب شود، باید سوال‌های مطرح نشده مطرح می‌شد. این کتاب برای کامل شدن نیازمند مطالعه جدی است. این مساله مهم است که ما روزگار خوبی در کتابخوانی نداریم اما «بدخوانده شدن»، «نارساخوانی» و «ناقص‌خوانی» و «ناتمام خوانی» هم بلای مضاعفی در کتابخوانی است. این کتاب باید به درستی و به دقت خوانده شود تا دستمایه‌ای برای کارهای عمیق بعدی باشد. «پرسمان یاد» را آغازی برای حرکت جدی در حوزه مربوط به خاطره‌نگاری جنگ می‌دانم و نه یک کار پایانی در این حوزه.