علیرضا کمری، از بنیانگذاران ادبیات پایداری و پژوهشگر فرهنگ و هنر دفاع مقدس و همچنین دکتر محمدصادق کوشکی، استاد دانشگاه و از چهره های فعال در موضوع مزار شهدا به همراه محمدجواد مدرسی، نویسنده کتاب «راز جعبه آینه» مهمان نشست در تبریز بودند.
در بخش نخست این آیین، مستند «راز مزار» که رویکردی تحلیلی و انتقادی نسبت به موضوع یکسان سازی مزار شهدا دارد، اکران شد. پوستر این فیلم توسط پدر شهید «وحید نومی» و همچنین پدر شهید «عبدالصمد امام پناه» از شهدای جبهه مقاومت رونمایی شد. روح الله رشیدی، تهیه کننده این مستند در توضیح اهمیت مسئله گفت: به باور ما، خسارت ناشی از تخریب مزارهای شهدا به قدری بزرگ و قابل توجه است که سالها باید در موردش حرف زد. متاسفانه، عاملان این پروژه ی تخریبی، هیچگاه گوششان به حرفهای دلسوزان و اهل نظر بدهکار نبود. آنها، با اصرار بر این عملیات خسارت بار، دست نسل آینده را از ظرفیت عظیم و تاثیرگذار گلزارهای شهدا خالی کردند. به گفته ی رشیدی، بانیان یکسان سازی، با تکیه بر قدرت رسمی خود، اراده ی خود را عملی کردند در حالی که می گفتند منتقدان، حرفی برای گفتن ندارند! آنها اتهامات دیگری مانند منفعت طلبی و سودجویی را هم به منتقدان وارد کردند! اما هرکس نگاهی به صف منتقدان و مخالفان یکسان سازی داشت، می دید که در این جمع، از رزمنده های زخم خورده تا خانواده های شهدا و چهره های علمی و دانشگاهی، حضور دارند.
رشیدی مستند «راز مزار» را تنها یک تصویر مختصر از یک فاجعه فرهنگی عنوان کرد و بر ضرورت پیگیری حداکثری مسئله تا حصول نتیجه تاکید کرد.
مدرسی: جعبه آینه، جهان کوچک شده ی مادران شهدا
رونمایی از کتاب «راز جعبه آینه» در بخش دوم این برنامه صورت گرفت.
محمدجواد مدرسی، نویسنده کتاب «راز جعبه آینه» زمینه شکل گیری موضوع جعبه آینه ها را مربوط به دوران کودکی اش عنوان کرد و گفت: زمانی که 10 ساله بودم به بهشت رضای مشهد رفته و در لابه‌لای بوته‌ها قایم موشک‌بازی می‌کردم. دنیای حیرت انگیزی بود و پنهان شدن در پشت پرده‌های گلدوزی شده حس عجیبی داشت. کلا آن فضا، همیشه برایم دلچسب بود و جزئی از خاطراتم شد.
چند سال بعد که بار دیگر به بهشت رضا رفتم، ناباورانه، جز برهوت چیزی ندیدم. با پیگیری موضوع متوجه شدم خیلی از گلزارهای شهدا را با عنوان طرح یکسان‌سازی از بین برده‌اند. این حیرت و تاسف، باعث شد بعضی دریافت هایم را در این موضوع، یادداشت کنم. مجموعه آن یادداشت ها، تبدیل به کتاب «راز جعبه آینه» شد.
مدرسی با اشاره به محتوای کتاب، گفت: ویترین مزارهای سنتی شهدا، جهان کوچک شده یک مادر است. مادران شهدا در گذر ایام به جعبه آینه محتوای دیگری می‌بخشیدند، در عید سفره هفت‌سین برپا می‌کردند، یک روز حجله عروسی می‌آوردند؛ چیدمان ویترین حرف‌هایی را می‌گفت که مادر در طول سالها نگفته بود.
وی تصریح کرد: من اسم نوشته‌هایم را تحلیل و دل‌نوشته نمی‌گذارم؛ من یک نقاش هستم و کارم دیدن است، من فقط دیدم و نوشتم. لذا شاید بتوان نوع قلم را کار تحلیلی رهگذرانه نام نهاد.
این پژوهشگر جوان، بر اهمیت مراقبت از مزارها تاکید کرد و گفت: زمانی مادرها کلیددار این جعبه آینه‌ها بودند و هر هفته بر سر مزار می‌رفتند، اما امروز معلوم نیست بعد از درگذشت آنان چه کسی کلیددار خواهد بود؛ آیا ما به فرزندان آنها یاد داده‌ایم چگونه مراقبت و کلیدداری کنند؟ آیا آنان می‌دانند راز جعبه آینه چیست؟
وی بیان داشت: زمانی که با طرح یکسان‌سازی مزارها را با خاک یکسان می‌کنند ما باید به دنبال مراقبت باشیم؛ آیا کسی هست که امروز مراقبت کند و مانع این کارها شود؟
کوشکی: یکسان سازی مزار شهدا، تعمدی و آگاهانه صورت گرفت
دکتر محمدصادق کوشکی، از اساتید دانشگاه، با انتقاد از نابودی قبور شهدای دفاع مقدس یادآور شد: مزارهای شهدا به بهانه سازندگی، آن هم به صورت تعمدی و آگاهانه تخریب شد. اینکه می گویم تعمدی بود شاید برای بعضی ها باورپذیر نباشد، ولی وقتی می بینیم در دو سال، از شهرها گرفته تا روستاهای دورافتاده، همه مزارهای شهدا با خاک یکسان شد، نمی توانیم بگوییم سهوی بوده و توسط چند کارمند معمولی، این اتفاق افتاده است. حتما پشت این قضیه، فکر و محاسبه ای بوده.
به اعتقاد کوشکی، بعد از جنگ، اراده ای مبتنی بر حذف آثار دفاع مقدس روی کار آمد که شروع کرد به دگرگون سازی مناطق عملیاتی و مناطق جنگ زده. کوشکی خاطرنشان کرد: حضرت امام در پیام 9 ماده ای برای بازسازی بعد از جنگ، صریحاً فرمودند ترکیب یک یا چند شهر خراب شده در جنگ به منظور ترسیم علنی تجاوز دشمنان علیه انقلاب و کشورمان و نشان دادن قدرت دفاع و مقاومت قهرمانانه ملت برای آیندگان، حفظ و نگهداری شود. آیا آقایان این فرمان را نشنیدند؟ چرا. شنیدند ولی اعتنا نکردند و تمام نشانه های جنگ را از شهرها، پاک کردند. ما زمانی 1200 کیلومتر مرز جبهه داشتیم که هزاران اثر از جنگ را در خود داشت، اما امروز در این جبهه گسترده، اثری از جنگ به چشم نمی‌خورد و حتی در تبریز، که بارها بمباران شده، نشانه ای که دلالت کند بر آن روزهای سخت وجود ندارد.
کوشکی افزود: اینکه آثار اصلی را در مناطق تخریب کرده و به جای آنها برخی یادمانها را قرار داده اند نمی تواند برای آیندگان مستند باشد. ما امروز وقتی اردوی راهیان نور می بریم و برای بچه ها توضیح می دهیم که چنین شده و چنان شده، شواهد عینی برای گفته هایمان نداریم و مخاطب باید تخیل کند! تازه این در حالی است که نسل دفاع مقدس و رزمنده ها و جانبازان، حاضرند؛ پنجاه سال بعد چگونه می خواهیم به نسل آن روز بگوییم که چنین واقعه ای رخ داده؟!
وی با تعمدی و سیاسی خواندن تخریب آثار شهدا و دفاع مقدس یادآور شد: مسئولین ما تاکنون در سطح کشور چه حرکت یکسان و واحدی را در طول دو سال انجام داده و به فرجام رسانده اند؟ هیچ. فقط یکسان سازی مزار شهدا را! آثار شهدا از بین رفت چراکه عده‌ای نمی‌خواستند عالی‌ترین وجوه انقلاب و جهاد، در این نشانه ها متجلی بماند. آنها که چنین کردند احمق نبودند؛ بلکه خوب می‌دانستند با از بین بردن آثار انقلاب تفکر انقلابی خاموش خواهد شد. آنها با حذف آثار جنگ، در واقع نشانه های قوت ایرانی ها را تخریب کردند. نشانه هایی که توانایی و ایمان ایرانی ها را به رخ می کشید. وقتی پل خیبر را از ضایعات ساختند، یعنی می توانند کارهای بزرگتری هم بکنند. آنها دنبال خاموش کردن این اراده ها بودند.
کوشکی با تعریض به انگیزه های عمرانی مسئولین کشور گفت: طرح‌های هادی برای بازسازی خانه‌های روستایی چندین سال است که روی هوا مانده و در کل کشور به صورت یک دست اجرا نمی‌شود، اما طرح یکسان‌سازی مزار شهدا خیلی دقیق در کل کشور به مرحله اجرا درآمد. من شک ندارم که پشت پرده این موضوع، اغراض سیاسی بعضی ها جا خوش کرده! عده‌ای نمی‌خواهند از معنای شهادت چیزی بماند و برای همین کورسوهای باقیمانده را با یکسان‌سازی مزار شهدا خاموش می‌کنند.
این استاد دانشگاه، با اشاره به بیان حضرت امام(ره) مبنی بر اینکه «تربت شهدا، تا قیامت دارالشفای آزادگان خواهد بود»، همسان سازی مزارها را حرکتی در جهت تخریب این دارالشفاها و تبدیل آنها به سنگستانِ بی روح و مرده دانست.
کوشکی با اشاره به اینکه مزارهای شهدا قبل از یکسان‌سازی پر از خاطرات و یادآور سبک زیبای زندگیشان بود، اظهار داشت: مزارهای امروزی بعد از یکسان سازی، چیزی برای دیدن ندارد ولی مزار های قبلی، با داشتن صندوق هایی که یادگاری های شهید در آن بود خاطرات ارزشمندی داشت. اگر کسی بخواهد بر روی مزارهای یکسان شده ی امروزی پژوهش کند چیزی دستگیرش نمی‌شود اما مزارهای سنتی شهدا پر از ارزش های پژوهشی بود.
کوشکی تاکید کرد: کار کسانی که طرح یکسان‌سازی مزار شهدا را اجرا با وهابی ها چه فرقی دارد؟ اقدامات وهابی‌ها نشأت گرفته از تفکرات استعمار انگلیس است؛ مگر اینها همین بقیع را تخریب نکردند؟ زمانی کوچه پس کوچه‌های بقیع پر از خانه‌های امامان و نشانه‌های معصومین بود اما اکنون چیزی باقی نمانده است تا نشانه‌های توحید و پیوند مردم با اهل بیت را قطع کنند. وقتی مزارها و نشانه های دفاع مقدس را تخریب می کنند، در واقع دارند به ایده های استعماری کمک می کنند. باید جستجو کرد و دید که چه کسانی در این سیستم نفوذ کرده اند که اصرار بر حذف این آثار دارند.
کمری: نثر شورانگیز و شاعرانه کتاب «راز جعبه آینه» قابل اعتناست
علیرضا کمری با اشاره به فیلم مستند راز مزار که در ابتدای این نشست اکران شد از رسانه ملی خواست تا این فیلم را پخش کند؛ و گفت: بنده پس از پایان جنگ متوجه اتفاقات نامناسب بودم که ابزارآلات و خاکریزها در حال جمع آوری بود و من ابزارم قلم بود که مقالاتی را در سال 68 تا 70 در نشریه کتاب مقاومت منتشر کردم و بعد از آن مدتی وقفه افتاد تا سال 75 که خبردار شدم که دارد اتفاقاتی می افتد در مزار شهدا و مقاله ای نوشتم با عنوان «راز مزار» که در سال 77 منتشر شد.
وی با اشاره به تاریخچه مبحث مزارات شهدا، افزود: پس از آن دو جلسه نقد و بررسی درباره دگرسانی مزار شهدا در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد و بعدا در سال 85 با حضور دکتر کوشکی و آقای رحماندوست جلساتی برگزار شد و در سال 91 نیز مطالعات بناهای آرامگاهی و مزارات شهدا در دانشگاه اصفهان ارائه کردم و مجمعه مقالاتی را با عنوان نام آورد درباره نشانه شناسی مطالعات جنگ آوردم که از جمله آنها مزارات شهدا به مثابه متن آوردم و کتاب اثرنشان را هم منتشر کردم اما مسئولان که باید آن را می خواندند هیچ واکنشی به آنها نشان ندادند.
کمری با بیان اینکه شما جدایی میز تصمیم از میز مطالعات را می بینید، تصریح کرد: سه مسئله می توان در باب مزارات شهدا می توان مطرح کرد؛ موضوعیت، اهمیت و ضرورت مسائل مربوط به مزارشناسی به طور کلی، مزارات شهدای انقلاب و گلزار شهدا و سوم بررسی متن و محتوا و معرفی کتاب راز جعبه آینه است.
وی با اشاره به حادثه مشروطه در تبریز و بیان اینکه امروز برای برای دانستن درونیات اذهان مشروطه خواهان مجبوریم به نشانه شناسی عکسهای آن دوران بپردازیم، افزود: مسئله مزارشناسی مربوط به تاریخ، ادبیات و فرهنگ شناسی را این مسئله در بر می گیرد؛ و اگر قرار باشد در این حوزه ورود پیدا کنیم اینکه چگونگی درک مردم زمان را بفهمیم نیازمندیم.
کمری با بیان اینکه سخن امام مبنی بر دارالشفا بودن مزارات شهدا برای آزادگان جهان حوزه شناخت عرفانی است، تاکید کرد: فیزیک و فضا و مصالح جمع می شود تا القای حس شود و یک نکته آن است که در آن شیوه مردمی غیردولتی غیردستوری شما حس یک حرکت کاملا خودجوش مردمی می توانید ببینید و زائر سابق ما باید از مزار امروز ما سان ببیند.
وی با تاکید بر اینکه امروز باید به تاریخ فرهنگی رجوع کنیم، گفت: تاریخ فرهنگی در این دوره تبلور یافت چون مردم نقش اول را در انقلاب و در همه اتفاقات ایفا می کنند چه اینکه قبل این مردم جایگاهی نداشتند.
کمری با بیان چرایی اهمیت مزار شهدا، افزود: علت آن است که مفهوم انتزاعی شهادت و ایثار صورت عینی، انضمامی و مصداقی گرفت چه اینکه شهادت تا سال 55 مفهوم انتزاعی داشت و چون به میدان عمل آمد مفهوم بزرگی خلق شد که بخشی از این پهنه را در مزارات شهدا می بینید و این مکان یادها که همان ذکر قرآنی است به مثابه متن است که چه بسا متن و سرشار از داده هستند و روند تکوین آن نیازمند تحلیل است.
وی با اشاره به دیدار محققان فرانسوی و آمریکایی از مزارات شهدا، افزود: آنها حیرت زده عنوان می کردند که شما نیازمند موزه شهدا و جنگ نیستید چرا که آنها متن شناس هستند و می دانند آن مزارات کشته های جنگ یک دست مدرن در غرب کجا و این مزارات مبتنی بر دنیای سنت و مناسک کجا؟
کمری در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به تقسیم بندی مزارات شهدا در کشور، گفت: برخی مزارها توافق ضمنی بین مسئولان و خانواده ها بود مثل اصفهان و دوم مزاراتی که خانواده ها مردمی عمل کردند که از عزم تا اعزام شهید تا مجلس ترحیم و .... سلسله رخدادهای فرهنگی است که هر کدام موضوع مطالعه است و این ساماندهی درباره این قسم دوم شده و دسته سوم مزارها سازماندهی شده است که معنا از آنها خلع شده است.
وی با اشاره به مقدمه کتاب «راز جعبه آینه» افزود: نویسنده مقدمه به درستی عنوان کرده که ما شاهد یک دایره المعارف هستیم که شناختن جز جز آن مداخل دایره المعارف است و مزارات شهدا اگر جز شود، یک حصار است و سنگنوشته و نهایتا جعبه آینه؛ چه اینکه سنگ به عنوان متن نوشته شده تنها آغازه هایش قابل مطالعه است و بسامد کلمات، نوع حروف، جنس و رنگ و ارتفاع سنگ و ... نیز مهم است.
کمری ادامه داد: بخش مهمی جعبه آینه است که می توان از آن به عنوان خاطره خانه، آرمان خانه و مانیفست نما یاد کرد و در این کتاب از آن صحبت شده و در آن نحوه فکر و اندیشه خانواده و تلقی لطیف مادرانه را می توانید ببینید.
وی با بیان اینکه مردم می توانند با این جعبه آینه دیالوگ برقرار کنند، تاکید کرد: همه با آینه می توانند ارتباط برقرار کنند و سفره های آن و به معنای دیگر جعبه آینه مرثیه شور و حماسه ای است که می توان با دیدن آن را شنید.
کمری با اشاره به کتاب «راز جعبه آینه» و برخی جملات و بخش های مهم آن، گفت: کتاب سه قسم دارد، مقدمات و تفسیر مفاهیم کلی و جزشناسی ویترین مزارات شهدا؛ مقدمه یک مانیفست است و آغاز آن نیز با تفسیر مرگ است و بعد به زنانگی و نقش زنانه و پدیدارشناسانه این حجله گاه و تماشاخانه شهید اشاره شده است.
وی به برخی از انتقادهایش به کتاب پرداخت و افزود: متن کتاب به صورت آکادمیک نوشته نشده و صورت استدلالی در آن نیست و نوعی درک و دریافت نشانه شناختی اشراقی و حضوری است و این تلقی موجب شده تا متن شبه شاعرانه یافته است.
کمری با بیان اینکه جایگاه این کتاب در کلان این مبحث معلوم نیست، تاکید کرد: ممکن است کسی با درک اشراقی نویسنده همراه نباشد اما نمی تواند آن را منکر باشد و باید متن به گونه ای باشد که هم اعم و هم اخص را در نظر بگیرد و باید از فکوهی تا فیاض بتوانند آن را آموزش دهند هر چند که نمی خواهم بگویم که باید کار باید برود به سیاق متون اثباتی.
وی افزود: ما در مطالعات جنگ نیازمند جمع و ضربیم نه تفریق و باید عکاسان جنگ را تبارشناسی کنند و بقیه مباحث را همین گونه جمع گرایانه مطرح کنیم چراکه ما بر همه افراد حرف برای زدن داریم و دوری از مبحث علمی درست نیست و می تواند هم علمی باشد هم قابل درک عموم باشد.
این استاد دانشگاه به نکات مثبت این کتاب نیز اشاره کرد و گفت: تعابیر زیبایی در کتاب است و نثر شیوا و شورانگیز و شاعرانه قابل اعتنا و توجه است و مکان مندی مسئله ای است که باید توضیح داده شود و نویسنده وارد دریایی شده اما نمی خواهد خیس شود که این شدنی نیست.
وی ضمن ابراز امیدواری بر ارائه نسخه جدیدتر بر اساس مباحث علمی پیش از این در باب مزار شهدا، افزود: رده بندی از اشیا و تفسیر از پنجره و ... و تقسیم بندی از اشیا نیز قابل اعتناست و موخره کتاب نیز مهم است که اگر مستند به مباحث پیشینی می شد و به میز مسئولان می رفت اتفاق خوبی می افتاد.