به گزارش مشرق، دکتر محمد مهدی‌نژاد نوری عضو هیئت علمی دانشگاه مالک اشتر و معاون وزیر سابق علوم در گفتگویی درباره بخشی از دستاوردهای فضایی کشور به سوالات پاسخ می دهد.

اولین سوال را اینطور بپرسم که اصلا فناوری فضایی به چه دردی می‌خورد؟

- مهدی‌نژاد: فعالیت‌های فضایی یا حضور در فضا برای مدت‌های مدیدی صرفاً یک اشتغال علمی در سطح جهان بود و تقریباً می‌شود گفت مطلقاً رویکرد نظامی داشت. ولی رفته رفته که از آن فاصله گرفته شد، چند عرصه و حوزه به شدت وابسته به فضا شد که ساده‌ترین و مهم‌ترین آن، که مردم همه می‌دانند بحث ارتباطات است، به‌خصوص ارتباطات رادیو و تلویزیونی که تمام شبکه‌های تلویزیونی دنیا از این ساختار‌ها و ماهواره‌هایی که دارای سامانه‌های گیرنده - فرستنده فضایی هستند و این خدمات را ارائه می‌دهند استفاده می کنند.

به دلیل اینکه برای پوشش کامل مناطق و ایجاد ارتباطات در سطح زمین باید کلی موانع را با ایجاد ایستگاه‌های متعدد برطرف کرد، باز منقطه کور زیاد دارد، ولی با استفاده از ارتباطات فضایی همه مناطق مورد نظر و در مقیاس وسیع تحت پوشش قرار می‌گیرد و مشکلی برای ارتباط نیست.

پس یکی رادیو و تلویزیون است و دیگری مخابرات راه دور، و بطور خاص ارتباط بین کشور‌ها است. ارتباط بین شهر‌ها عمدتاً با کابل و سیم مسی می باشد. ارتباطات بین المللی کشور ما از خیلی قبل با ایستگاه اسدآباد در همدان و دیگری در پردیس بومهن برقرار است. ولی این عرصه به ظهور خدمات داده به شدت و به شکل گسترده توسعه پیدا کرده و ارتباطات سیار هم با تکیه بر شبکه ماهواره‌ای هم اکنون بصورت عملیاتی می باشد. بدیهی است شبکه های فیبر نوری در منطقه و جهان هم در این عرصه برای ارتباطات پرسرعت برقرار است ولی هردو مکمل هم بوده و قاعدتا جایگزین هم نمی باشند.

اکثر ارتباطات اختصاصی بین برخی شرکت ها و نهادهای خاص که توزیع جغرافیایی گسترده یا نامتعدال دارند از ارتباطات ماهواره ای استفاده می کنند، بانک ها و بیمه ها برای تبادل اطلاعات شبکه های بین بانکی از ارتباطات ماهواره‌ای بعضا اختصاصی استفاده می کنند. در عمل و به تدریج این عرصه‌ها توسعه پیدا کرده و هم اکنون تعداد زیادی از آنها فعال هستند. شاید 50-60 مورد را بشود اسم برد که با استفاده از ظرفیت‌های فضایی این کار‌ها انجام می‌شود و جالب توجه است که انواع آن گسترش پیدا می‌کند.  و هرساله عرصه های جدیدی از کاربردها در بخش‌های فضایی اضافه می شود.

اینترنت با پهنای باند وسیع از طریق ماهواره در حال افزایش است و هرروز سهم بیشتری از بازار را به خود اختصاص می دهد و سرمایه گذاری های جدیدی برای آن می شود. موقعیت‌یاب مکانی که بین مردم به جی پی اس معروف (GPS) است کاربردهای وسیعی در زمین، هوا و فضا پیدا کرده که بخش اصلی آن یک شبکه ماهواره ای است و امروزه به عنوان جز جدایی ناپذیر از زندگی و تلاش روزمره انسان ها شده است. اهمیت این موضوع و داشتن نوعی استقلال عمل در این عرصه به حدی است که شاهدیم چینی‌ها نوع خودشان را بنام بیدو دارند و اروپایی‌ها گالیله و روس‌ها هم گلوناس را دارند.

در بحث‌های اورژانس، ترافیک، حمل و نقل و موارد دیگری که در گوشی‌های من و شما است و نیازمند نقشه راه‌یابی است، همگی با استفاده از اطلاعات ماهواره ای انجام می‌شود. عکس‌ها و تصویر‌های مورد نیاز برای راه‌یابی برخط طوری متحول شده و می‌شود که بشر به هیچ وجه نمی‌تواند بدون حضور در فضا نیاز‌هایش را برطرف کند. عادی شدن خدمات مختلف فضاپایه اگر روزی نوعی تشریفات و کار زائد تلقی می شد، امروز از زندگی روزمره بشر جدایی ناپذیر است.

این امر مثل مسافرت‌های طولانی با هواپیما است که دیگر یک امر تشریفاتی و لوکس و قابل حذف از زندگی انسان ها تلقی نمی شود. امروزه مردم ما با درآمد متوسط به بالا وقتی می خواهند از تهران به مشهد بروند، سعی می‌کنند با هواپیما بروند ولی سال های نه چندان دور وسیله های سفر اکثرا اتوبوس، قطار و بعد خودرو شخصی بود که بعضا هنوز ادامه دارد و در عمل باید 10 تا 12 ساعت با قبول خستگی، سختی و برخی خطرات با این وسائل  به سفر می‌رفتند. در این مثال، حتی اگر ماشینی با کیفیت بالا هم باشد، این میزان ساعت را نمی‌تواند به خوبی طی کند، لذا هواپیما جزئی از سبک زندگی مردم شده است.

تلفن همراهی که دست من و شما است، یک وقتی خیلی لوکس و برای تعداد آدم‌های معدودی بود، اما امروز تصور جدایی این گوشی‌ها از مردم وجود ندارد.
لذا اگر امروز هنوز فضا در زندگی مردم به امری عادی تبدیل نشده است به دلیل بی نیازی انسان به آن نیست، بلکه به دلیل گرانی و آماده نبودن فناوری های مورد نیاز آن است. بدیهی است با گذشت زمان و با توجه به تلاش هایی که نیاز محور آن است انجام می شود ما شاهد ارزان شدن فناوری ها، توسعه فناوری های جدید و ورود روز افزون انسان به فضا و بهره گیری از قابلیت های آن خواهیم بود.

** بسیاری از بیماری‌ها را در شرایط خلأ در فضا بهتر می‌توان درمان کرد تا در سطح زمین

بنابراین بطور قطع و یقین بحث فضا روز به روز توسعه و گسترش پیدا می‌کند و همین الان بسیاری از خدمات و کارهای روزمره بشر با استفاده از ظرفیت حضور در فضا انجام می‌شود. آنچه که باید خوب به آن توجه کرد و خیلی مهم است این است که آنچه پیش رو است و در حال وقوع است اصلاً غیرقابل تصور و غیرقابل مقایسه با آنچه است که تاکنون بدست آمده یا محقق شده است.

در حال حاضر 55 درصد استفاده از فضا در بحث‌های ارتباطات است  که در آینده میزان آن بسیار افزایش خواهد یافت ولی سهم نسبی آن کاهش پیدا خواهد کرد. چون عرصه های جدید و نوظهور به شدت رشد خواهند کرد و در نتیجه سهم ارتباطات در کل کاهش پیدا می کند. چند سال پیش یکی از خانم‌های ایرانی‌الاصل به پرداخت 20 میلیون دلار به منظور گردشگری و احتمالا تجربیات تازه به ایستگاه فضایی بین المللی سفر کرد. افراد زیادی هم در صف نوبت هستند و شرکت های خصوصی برنامه هایی را برای تحقق این آرزوها در دست داند. بدیهی است این مسیر راه گردشگری فضایی را توسعه زیادی خواهد داد.

از قبل این کاربرد می توان انتظار استقرار انسان در فضا را هم تصور کرد و موارد مشابه دیگر. در مبحث درمانی هم مشخص شده است که برخی از بیماری‌ها در شرایط بی وزنی بهتر جواب می دهد، یا در مباحث کشاورزی، صنعتی و تحقیقاتی و امثال آن که نمونه های اولیه به انجام رسیده و با ملاحظاتی در آینده توسعه پیدا خواهند کرد.

 پس می‌توان با این وصف گفت که ورود به عرصه فضا و فعالیت در فضا، برای تمام کشورها یک الزام شده است؟

- مهدی‌نژاد: در جواب سوال شما باید بگویم ورود به عرصه فضا دیگر یک انتخاب نیست. اینطور نیست که یک عده بنشینند بحث کنند و صحبت کنند آیا ما وارد فضا بشویم یا نشویم از این بحث خیلی وقت است که دنیا عبور کرده است؛ می‌شود این سوال را کرد که ورود ما به عرصه فضا باید الزاماً توسط خودمان و ظرفیت‌ها و فناوری‌های خودمان و بدون کمک دیگران و همکاری دیگران انجام شود و یا اینکه نه؟

امروزه دنیا جلو رفته است، آیا ما باید برویم و از آمریکا و فرانسه خدمات بخریم و یا بگوییم وقتی بالا می‌روید، 4 نفر از آدم‌های ما را هم ببرید به فضا و یا ماهواره در مدار گذاشتید، دو ترانسپاندر به ما اختصاص دهید، اگر موقعیت یاب دارید به ما هم خدمات بدهید و یا اگر عکس می‌گیرید لطفاً یک مقدار عکس به ما بدهید تا ما هم استفاده کنیم؟ بعضی ممکن است اینطور بگویند.

*** باید عرضه کننده بخشی از فناوری‌ها و خدمات فضایی به جهان باشیم

در این مورد بحث‌های جدی وجود دارد، به سوالات رسیدیم، خواهیم گفت که ما حتماً باید به یک سطحی از خوداتکایی برسیم و عرضه کننده بخشی از فناوری ها و خدمات به دنیا باشیم تا متقابلاً از ظرفیت و توانمندی و بازار آنها استفاده کنیم.

اگر عرضه کننده خدمات فضایی در جهان باشیم و چیزی بدهیم، یک چیزی هم خواهیم گرفت؛ اگر ما خودمان ورود به این عرصه نکنیم دائماً مصرفی خواهیم شد و مصرفی شدن در حوزه فضایی، بسیار بسیار گران‌تر و بسیار دردآور‌تر از وابستگی به انرژی است.

الان چطور است که برخی از کشور‌ها به دنبال انرژی‌های نو می‌روند تا خود را از وابستگی دربیاورند، این عرصه حتی موثر‌تر از وابستگی‌های انرژی خواهد بود و ما باید به هرحال به یک قابلیت‌ها و توانمندی‌هایی برسیم و الحمدالله به یک قابلیت‌هایی رسیدیم ولی این حتما کفایت نمی‌کند و باید با یک شیب قابل قبولی به افزایش ارتقای قابلیت‌های‌مان حرکت کنیم و نقش خودمان را در دنیا تثبیت کنیم و راجع به مقوله‌های دیگر فکر کنیم.

 برخی اقشار جامعه یک سوال ساده دارند و آن این است که ما در برخی کارهای روزمره گیر کرده‌ایم و مشکلات زیادی داریم، چرا باید پول‌های آنچنانی برای فضا خرج کنیم و برویم قیافه بگیریم که مثلاً ما فضا رفتیم، به چه دردی می‌خورد این کار؟

- مهدی نژاد: برای پاسخ به این سوال، اجازه بدهید اطلاعات جالبی راجع به کشور هند بدهم که این اطلاعات بسیار مهم هستند. کشور هند سالی یک میلیارد دلار هزینه بحث‌های فضایی می‌کند در حالی که ما می‌دانیم و من خودم 10-15 سال پیش به هند رفتم و وضع خیلی از شهرها را دیدم. در هند اینطور است که بسیاری از مردم‌شان اصلاً خانه و سرپناه ندارند، جایی برای زندگی کردن ندارند و کنار خیابان می‌خوابند و خیلی از آنها همانجا هم می‌میرند، خیلی از مردم هند امکانات بهداشتی ندارند، خورد و خوراکی هم به سختی گیر می‌آورند و حالا می‌شود این سوال را از هندی‌ها کرد که شما که مردم‌تان لباس درست و حسابی تن‌شان نیست، غذای درستی ندارند، نظام بهداشتی فراگیر ندارند، چرا کار فضایی می‌کنید؟

*** مردم هند خوراک و پوشاک درست و حسابی ندارند اما دولتش فضاپیما به مریخ می‌فرستد

همین کشور هند، یک مریخ نورد برای کاوش مریخ در سال 2013 به فضا پرتاب کرده‌‌ و همان فضاپیما 74 میلیون دلار قیمتش بود. این چه خاصیتی برای مرد پابرهنه و فقیری که نیاز به بدیهی‌ترین و پیش پاافتاده‌ترین چیز‌ها دارند، دارد؟ چرا هند این کار را می‌کند؟ آیا می‌شود گفت که مثلاً مسئولین هندی دل‌شان برای مردم‌شان نمی‌سوزد؟ آیا می‌شود گفت این مسئولین هندی عقل درست و حسابی ندارند؟ نه اینها، فکر دارند و پیش بینی آینده را می‌کنند.

ما اگر بخواهیم یک وضعیت بسیار خوبی در 10 سال دیگر داشته باشیم، درست سر 10 سال که نمی‌توان کار را شروع و انجام داد، باید از الان انجام داد تا 10 سال دیگر همانند تازه جوانی، وارد زندگی شده باشید. من در آینده خانه‌ای نیاز دارم، خودرو می‌خواهم و لذا از حقوق و درآمد خود سعی می‌کنم پس انداز کنم و به‌ خودم سخت بگیرم، تا مدتی دیگر به آن هدفم برسم.

ما با این عرصه‌هایی که در پیش داریم، باید از امروز وارد عرصه‌های فضایی شویم و این بسیار برای ما حیاتی است به همه دلایلی که گفتم و باید در بحث فضایی با قوت و با قدرت وارد شویم و انشاءالله بتوانیم اهداف پیشرفت کشور را محقق کنیم.

 آیا باید در مسیر فضایی شدن، اساس کارمان تکیه بر توان داخلی باشد یا می‌توان از بیرون هم کمک گرفت؟

- مهدی‌نژاد: اساس کار اتکا به داخل است. برای اینکه اولاً شما اگر توانی نداشته باشید، قدرت بازی در صحنه بین‌المللی ندارید و دوم اینکه وقتی به بازار مصرف تبدیل ‌شوید، با توجه به گستردگی موضوعات آن، توان تامین منابع لازم برای بهره مندی از همه آنها  را نخواهید داشت. این امر بخودی خود به اقتصاد، سیاست، عزت و اعتبار بین المللی کشور لطمه خواهد زد.

این امر به نوبه خود ما را به یک کشور دست چندم دنیا تبدیل خواهد کرد. شاید امروز با خام فروشی مبالغی عاید کشور می شود ولی روندها نشان می دهد این نمی تواند ادامه دار باشد و اجبارا باید بر تخصص و توان علمی خود تکیه کنیم. بنابراین حتما باید به یک قابلیت و قدرت تعیین کننده در عرصه فضا دست پیدا کنیم.

*** اساس کار در حوه فضایی باید تکیه بر توان داخلی باشد

هرچند این قابلیت و قدرت ممکن است پوشش تمام موضوعات بحث‌های فضایی نباشد، لذا اگر دیدیم در جایی نیاز به کمک بیرونی داشتیم، کمک هم بگیریم لذا نه می‌توانیم بگوییم کلاً همکاری بین‌المللی قطع و همه چیز در داخل تولید شود و نه می‌توانیم بگوییم همه به سراغ خرید از خارج برویم. دیگر آن دوران گذشته که پول بدهیم و برای‌مان حاضر و آماده محصول بیاورند و ما را به راحتی وابسته خودشان کنند تا هر وقت خواستند، تحریم کنند؛ باید خودمان زحمت بکشیم و تولید کنیم تا هیچ وقت دست‌مان جلوی کسی دراز نشود. باید با دانش‌مان زندگی کنیم و یکی از عرصه‌های گسترده دانش و کاربرد، بحث‌های فضایی است و ما باید قابلیت‌های حداقلی را در درون این مجموعه ایجاد کنیم.

یک بحثی در این زمینه وجود دارد و آن اینکه ما در همکاری بین‌المللی، با روسیه همکاری داریم و با برخی از کشور‌های دیگر هم همکاری داریم؛ مسئله ماهواره کشورهای اسلامی هم پیش‌روی ما است و ممکن است به آن سرنوشت دچار شویم، اگر با کشورهای منطقه و اسلامی این همکاری داشته باشیم آن سرنوشت پیش می‌آید و اگر بخواهیم با اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها این کار را انجام دهیم، قطعاً به ما فناوری نمی‌دهند و ممکن است خدمات بدهند ولی فناوری نمی‌دهند، چه کار باید کرد؟

- مهدی‌نژاد: الان ما، وارد راهبرد توسعه فضایی شدیم و از بحث اینکه باید وارد فضا شویم با نشویم، عبور کرده‌ایم و همه می‌دانند که حضور در فضا یک الزام است و به صد دلیل باید ما وارد عرصه فضا شویم و هر چه قدرتمندتر و توانمندتر، به آینده برویم برای کشورمان بهتر است.

اما ما یک نیازهایی داریم، دنیا عرصه‌هایی را باز می‌کند و‌‌ همان عرصه‌هایی که باز می‌کند برای ما یک سری نیازهای جدیدی تعریف می‌شود. از آن طرف یک توانمندی‌ها و قابلیت‌هایی داریم. ما باید با شناخت درست از این عرصه، آن به اصطلاح قابلیت‌های گلوگاهی که برای بازیگری در این عرصه ضروری است را شناسایی کنیم.

*** برای پرتاب ماهواره به فضا نمی‌توانیم به چین، روسیه و هر کشور دیگری تکیه کنیم

یکی از آن گلوگاه‌ها و عرصه‌ها، قابلیت پرتاب و در مدار قرار دادن محموله فضایی اعم از انسان، ماهواره، ایستگاه فضایی یا سفینه فضایی است. مهم این است که ما باید این قابلیت را داشته باشیم و نمی‌توانیم به روسیه یا هر کشوری که دارای پرتاب کننده هستند، تکیه کنیم. نمی‌توانیم بگوییم، چین دارد یا مثلا فلان کشور دارد، پس ما نیاز نداریم و از همان‌هایی که آنها دارند استفاده می‌کنیم.

چون که، اولاً تعدادشان محدود است و در مواردی هم، بحث‌ها یک مقدار انحصاری است و روی آن معامله سیاسی می‌کنند و کشور ما هم به دنبال عزت و اقتدار و استقلال خودش است لذا نباید به دلیل نیاز استقلال خود را معامله کند. پس یکی از مواردی که با این ملاک و معیار‌ها تعیین می‌شود، قدرت پرتاب و یا در مدار قرار دادن ماهواره یا فضاپیما است. خوشبختانه در حال حاضر توان پرتاب برخی از ماهواره ها یا فضاپیما به فضا را داریم.

در اولویت بندی فناوری ها و توانی که باید در عرصه فضا پیدا کنیم، باید بگوییم فضا یعنی چه؟ اجزا و عناصر آن کدام است، باید بتوانیم موضوعات مربوط بهفضا را تجزیه و تحلیل کنیم که هر قسمت چه توانمندی و فناوری می‌خواهد و چه سرمایه‌ای می‌خواهد، اگر قدرت تجزیه و تحلیل و طراحی کلان نداشته باشیم، به طور طبیعی تصمیم نیز نمی‌توانیم بگیریم.

 بعنوان مثال، اگر بخواهیم ساختمان ساز شویم از کجا باید شروع کنیم؟ اگر هیچ اطلاعی از ساختمان و معماری و طراحی و ساخت آن نداشته باشیم، نمی‌توانیم فرضا روی فوندانسیون یا ظریف کاری یا سفت کاری آن کار کنیم. یعنی ما باید بدانیم فناوری عرصه فضایی چیست و بعد بدانیم در دنیا چه خبر است؟ بازیگران کیستند؟ قیمت چیست؟ نیاز ما چیست و چگونه باید برطرف شود؟

این یک قدرت نرم در عرصه فضایی است. یعنی باید قدرت مدیریت و راهبری عرصه فضایی را بدون شک در داخل خود ایجاد کنیم و بتوانیم بهترین تصمیم و راهکارها را اتخاذ کنیم تا به اهداف و نتایج مورد انتظار برسیم. دیگری بحث ایستگاه‌های کنترل و هدایت است؛ اگر ما نتوانیم آنچه که در مدار قرار داده شد را درست برنامه ریزی و هدایت کنیم و به آنجایی که می‌خواهیم قرار دهیم و کارهای مورد انتظار را انجام دهند، معلوم است که شکست خورده‌ایم و در آینده اگر این ضعف برطرف نشود وابستگی ما در استفاده از ظرفیت های فضایی بنیادی خواهد بود و عملا آن نقشی را که برای فضا در توسعه و امنیت ملی در نظر داشتیم محقق نمی شود. البته خوشبختانه در این زمینه تا کنون مشکلی نداشته و برنامه های خوبی برای ارتقای قابلیت های مرتبط با این عرصه در آینده پیش بینی شده است.

 ولی به‌طور مثال اگر یک کشتی ما به مدیترانه برود ولی ما قدرت ارتباط و راهنمایی یا پاسخگویی به نیاز وی را نداشته باشیم، مجبور است از خدمات دیگر کشورها استفاده کند که بطور طبیعی همیشه و تحت همه شرایط محیط و سیاسی برقرار نیست. اگر ارتباط همیشگی و در دسترس هم باشد امنیت آن مورد تردید جدی می باشد.

باید نقشه کل کار را روی صفحه بیاوریم و با‌‌ همان قدرت نرم و مدیریتی آنها را دسته بندی و اولویت بندی از جهت شاخص های مختلف از جمله گلوگاهی بودن، کلیدی بودن، نحوه دستیابی، فرصت‌های موجود، ظرفیت های داخلی، برنامه دیگران کرده و بخشی از آن را حتماً و بدون تردید در داخل ایجاد کنیم و بقیه را با هوشمندی فناورانه با راهبردهای مختلف اکتساب در ارتباط با همکاری با دیگر کشورها و شرکت ها توسعه دهیم و خود هم یک بازیگر اصلی باشیم.

*** محصول فضایی برای عرضه به جهان داریم/ برای تکمیل سبد محصولات‌مان باید یکسری محصولات را از دیگران بخریم

اگر توان فضایی داشته باشیم، چین و روسیه و کشورهای دیگر به سراغ‌مان می‌آیند، مالزی و اندوزی و غیره هم می‌آیند و می‌بینند که شما توانمند هستید و حرف‌های‌تان را باور می‌کنند. اگر به صورت مشترک پروژه‌هایی را انجام دهیم، هزینه‌ها کاهش می‌یابد و بازار بزرگ‌تر می‌شود. یک بخش‌هایی هم نیازهای فوری و ضروری است که باید بخریم. ما چون برای عرضه چیزی داریم، یک چیزهایی باید بخریم تا سبد کالای‌مان را پر کنیم و با استفاده از ظرفیت‌های داخلی قراردادهای همکاری مشترک و همچنین خرید یا تأمین از بازارهای بین المللی را گسترش دهیم.

بالاخره تحقیقات فضایی پرهزینه است و حتی کشورهای پیشرفته هم در این قضیه کار مشترک می‌کنند، از طریق مشارکت، هزینه‌ها را کاهش می‌دهند.

بحثی وجود دارد که شاید عوامانه باشد اما مطرح است و آن اینکه، از سال 82 تحولی در فعالیت فضایی ما تحولی به وجود آمد و کار جدی‌تر شد، سوال این است که هزینه‌هایی که ما در این 13-14 سال انجام دادیم و این 4 -5 ماهواره و 8 کاوشگر که به فضا پرتاب کردیم کی می‌خواهند خدمات اجتماعی‌شان را مردم در کف جامعه نشان دهند؟

- مهدی‌نژاد: بله؛ سوال خیلی خوبی است. در حال حاضر نقشه‌های جغرافیایی با دریافت تصاویر خام از ماهواره ها توسط ایستگاه های سنجش از دور ثابت و متحرک داخل کشور و پردازش آنها در مقیاس های مختلف برای کاربردهای متنوع دفاعی و تجاری تولید و به بهره برداران مختلف عرضه می شود.


تولید این نقشه‌ها با توجه به کاربردهای متنوعی که در ثبت املاک، ناوبری زمینی، هوایی و دریایی، مرزبانی و حل اختلافات ارضی، مطالعات زیست محیطی و مراقبت از منابع طبیعی، پژوهش های علمی و موارد متعدد دیگر دارند، به خودی خود بسیار ارزشمند هستند.

مهم این است که از فعالیت‌های فضایی خودمان، بهره می‌گیریم و علاوه بر رفع نیازهای داخلی، می‌توانیم با نگاه اقتصادی و سیاسی نیاز سایر کشورها را هم برآورده کنیم. مسیر حرکت در حوزه فضایی با قدرت توسط ایران در حال پیگیری است و ایران می‌تواند در آینده صادرات خدمات و فناوری فضایی بیشتری هم داشته باشد.

اگر در حال حاضر توان دریافت اطلاعات سنجش از دور (از فضا) را نمی داشتیم باید آن را حتما از دیگر کشورها می‌خریدیم، ولی با کمک خداوند متعال، امروز این توان را داریم لذا فعالیت‌های فضایی ایران، صرفاً فانتزی و در مرحله تحقیقاتی نیست.

شرکت‌های دانش بنیان زیادی که در حوزه فضایی ایجاد شده، کار و اشتغالی که برهمین اساس ایجاد شده و فعالیت ایجادی مرتبط با آن و دستاورد‌های به دست آمده از حوزه فضایی، جزو دیگر موارد خدمات فعلی فضایی کشورمان است.

*** طراحی و ساخت اولین ایستگاه دریافت اطلاعات فضایی در ایران

یک نکته هم ناگفته نماند که، چه در داخل کشور و چه در بیرون از کشور، از محل سرریز فعالیت‌های فضایی، در حوزه‌های دیگر هم استفاده می‌شود. مثلا یک موقعیت یاب مکانی محلی ال پی اس (LPS)  ایجاد شده که قرار است مورد استفاده داخلی قرار بگیرد یا ایستگاه‌های سیاری که ما در بحث دریافت اطلاعات سنجش از دور طراحی کردیم و ساختیم و در دست استفاده است و هر جایی می‌تواند برود و این کار را انجام دهد.



یا نتایجی که از بحث راکت‌های کاوشی ایجاد شده، برای بحث زیست‌شناسی و بحث موجود زنده، اطلاعاتش مورد استفاده قرار می‌گیرد. زیرساختی‌هایی که برای ایستگاه پرتاب ایجاد کردیم، کاملاً قابلیت عملیاتی دارند و ماهواره‌های 50 کیلویی را می‌تواند پرتاب و در مدار مورد نظر قرار دهد. این یعنی یک بازار بسیار خوب داخلی و صادراتی در ارتباط با سایر کشورهای دوست و متحد.

*** افزایش قابل توجه وزن قابل پرتاب ماهواره‌‌برها/ سیمرغ "ماهواره 100کیلویی" به فضا می‌برد

البته، قبلا با ماهواره‌بر سفیر، محموله ماهواره حداکثر 50 کیلوگرمی به فضا پرتاب می‌شد اما این توان نیز اخیرا افزایش یافته و دو برابر شده است، به طوری که قرار است با ماهواره‌بر سیمرغ، ماهواره‌ای با وزن 100 کیلوگرم به فضا پرتاب شده و در مدار قرار بگیرد.

 یک بحثی مطرح است مبنی بر اینکه آیا دستاوردهای ایران در حوزه فضایی، قابل مقایسه با کشورهای دیگر هست؟

- مهدی‌نژاد: یکی از دستاورد‌های مهم حوزه فضایی، پیشرفت علمی است که بخش از آن خودش را در مقالات علمی کشور نمایان‌ می کند و شاخص‌ تولید علم را بهبود بخشیده و این امر به نوبه خود قدرت علمی کشور ما که نشانه اقتدار است را بالا می‌برد.

درپرتاب ها، محموله‌ بعدی ماهواره سنجشی به نام ماهواره دوستی یا همان شریف‌ست در دستور قرار دارد و انشاالله اطلاعات واقعی و قابل استفاده را به زمین ارسال خواهد کرد.

در مقایسه‌ با میزان هزینه‌ای که کشور انجام داد و اساسا سرمایه گذاری تلقی می شود، توان و زیرساخت های ایجاد شده اصلا قابل مقایسه با کشورهای همسایه و بسیاری از کشورهای دنیا نیست. باتوجه به زیرساخت‌های ایجاد شده در کشور، چرخه کاملی از طراحی تا بهره برداری ماهواره‌ و ماهواره بر در داخل کشور وجود دارد و نیروهای متخصص و زبده ای در این زمینه پرورش یافته‌اند.

بدیهی است که این دستاوردها روز به روز میزان بازدهی‌اش برای سطح عموم مردم و در مولفه‌هایی که گفتیم، بیشتر می‌شود. در واقع این دستاوردها، مخابرات را ارزان‌تر می‌کند، پخش تلویزیونی ایمن می‌شود و دیگر نگران نخواهید بود که کسی پخش شبکه‌های ما را قطع کند، شتاب علمی را در این عرصه افزایش می‌دهد. این‌ها همه اهدافی است که ما از ورود به این عرصه داریم و قدرت مدیریتی که در واقع برای ما ایجاد شده، می‌تواند پروژه‌های دیگری را بر همین مبنا و اساس مدیریت کند.

*** پرتاب 4 ماهواره به فضا، برای ایران اعتبار بین‌المللی ایجاد کرده است

موضوع دیگری که ظاهر آن مشهود نیست و خیلی مهم است، این است که وقتی شما مثلاً یک کار با فناوری بالا را ارائه می‌کنید، بقیه محصولات نیز خواهان پیدا می‌کند. الان اعتباری که برای جمهوری اسلامی ایران درباره حضور در فضا ایجاد شده و در بین کشورهای اسلامی و منطقه، ما توانستیم 4 ماهواره به فضا پرتاب کنیم و در مدار قرار دهیم و با آن ماهواره، ارتباط برقرار کنیم، این برای کشور ما یک برند و اعتبار بین‌المللی ایجاد کرده و این یک سرمایه بزرگ است.

برای تقریب ذهن، وقتی یک مغازه‌دار بخواهد مغازه اش را بفروشد می‌گوید من 10 سال اینجا بقال بودم و اینجا سرقفلی دارد. اعتبار ایجاد شده بعضا از قیمت دارایی های مادی هم بیشتر است.  اعتبار ایجاد شده و دستاوردهای علمی و عملیاتی عرصه فضایی، راه ما را در عرصه‌های دیگر نیز باز کرده و باعث افزایش توانمندی‌های ما در عرصه‌های دیگر علمی نیز می شود.

با این وصف، وقتی می‌بینید دشمن به دنبال سلب هویت از مردم و بخصوص جوانان و تحصیلکرده های ما است و بعضی می‌روند زیر گوش جوان‌ها می‌خوانند که ما اینجا نمی‌توانیم کاری کنیم و اینجا باید لولهنگ بسازید و آبگوشت بزباش درست کنید، اینها کاملا غلط است چرا که جوان هوشمند و مومن ایرانی است که توانست چنین توانمندی هایی را با تکیه بر ظرفیت داخلی و توکل برخدا محقق کند.

این دستاورد‌ها وقتی تصاعدی خواهد بود که باور ما می توانیم که یک سرمایه عظیم است، در مقابل هویت زدایی ایجاد ‌شود. در این صورت انگیزه‌ها هم افزاش می‌یابد، تلاش‌ها بالا می‌رود و بهره و راندمان کار چشمگیر می شود.

*** هم‌اکنون از توان فضایی کشور در هواشناسی استفاده می‌کنیم

کاربری‌های دیگری که در فضا وجود دارد، حوزه هوا‌شناسی است که در کشور ما خیلی خوب از آن استفاده می‌شود. داده های اولیه از ماهواره های هواشناسی بین المللی دریافت و با استفاده از سایر اطلاعات ایستگاه های زمینی اطلاعات کاربردی و عملیاتی تولید می نمایند که از صحت و دقت بالایی برخوردار می باشد.

در بخش تفکیک سازمانی - ساختاری یک نکته عرض ‌کنم. معمولا هر جا که یک هدف یا مشکل بزرگ یا مسئله سخت و پیچیده وجود داشته باشد، از آن طرف منابع و امکانات محدود باشد الا و لابد باید به تمرکز منابع روی آورد. ما در عرصه فضایی تازه وارد هستیم و به نوعی در قیاس با دنیا، آمال و آرزو‌ها و برنامه‌های‌مان خیلی زیاد است و یک سری نیروی انسانی و ظرفیت‌های پراکنده‌ای در کشور داریم و با یک سری منابع محدود! قاعدتاً چون آمال و آرمان‌ها بالا است باید این منابع و امکانات را متمرکز کنیم و نهایتا یک یا چند هدف اساسی را محقق کنیم و بعد تداوم آن را می‌شود در یک الگو و بستر به اصطلاح بازتری ادامه داد.

چند پروژه اساسی فضایی در دستور بود و پیشرفت‌های خوبی حاصل شد ولی تا از گردنه ها و قله ها عبور نکرده و اهداف مصوب را محقق نکرده، یک دفعه این وحدت و انسجام ساختاری و مدیریتی که به سختی در حوزه فضایی ایجاد شده بود، فروریخت. وحدتی که می‌توانست همه نیرو‌ها را برای حل این مسائل بسیج کند.

بعد از مدتی بلاتکلیفی، بخش فضایی کشور به 4 قسمت تقسیم شد، که با توجه به  عصبیت‌های سازمانی که در همه جای دنیا از جمله در کشور ما وجود دارد، هماهنگی بین آنها و تشریک مساعی برای تحقق هدف واحد با مشکل جدی مواجه می گردد. وقتی سازمان واحد تجزیه می شود، هر کدام از اجزا دنبال طرح و برنامه خود، حرف خود و سیاست های راهبردی و اجرایی خود می رود. هرکدام سعی می کنند تا آنجا که ممکن است سهم خود را از منابع محدود دولتی بیشتر کنند. این امر باعث می‌شود که این چند سازمان، خیلی با هم هماهنگ و هم راستا نشوند و فرصت ها و منابع از دست بروند. بدیهی است در شرایط وفور منابع و همچنین زمان و فرصت زیاد، الگوی مدیریت توزیع شده از مزایا و نکات مثبت بالایی برخوردار است.

*** اصرار رهبر انقلاب درباره نامگذاری ستاد فرماندهی اقتصاد مقاومتی

مثال واضح و بارز آن قضیه اقتصاد مقاومتی است، چرا حضرت آقا این مقدار تأکید داشتند که باید "یک قرارگاه یا ستاد فرماندهی" برای آن ایجاد شود. این شاید برای خیلی‌ها در داخل و خارج دیرباور باشد، اینکه می گویند شما می خواهید مسائل غیرنظامی را با فرضیه‌های نظامی  حل کنید؟ معظم له با عبارت ستاد مدیریت اقتصاد مقاومتی هم راضی نشدند و تاکید داشتند که کلمه "فرماندهی" در آن باشد یا ساختار قرارگاهی که مبتنی بر فرماندهی است ایجاد شود. برای اینکه آنجا باید نافذ الکلمه باشد و همه کسانی که نقش دارند، باید بالا‌تر از اینکه فکر کنند مأموریت‌شان برابر قانون و اساسنامه چیست، فکر کنند آن چیزی که الان فرمانده دستور می‌دهد چیست و آن را بلافاصله اجرا کنم.

ما در این عرصه یک گام به جلو برداشتیم، یعنی ما سازمان فضایی را در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات داشتیم و شورای عالی فضایی هم به واسطه قانون ایجاد شده بود، پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم هم که تاسیس شده بود قرار بود در مباحث هوایی و فضایی ورود کند که به دلیل نفرات اولیه و همچنین پروژه ای که با آنها قرارداد شد بیشتر در زمینه فضایی کار کرده بود.

پژوهشکده مهندسی جهاد کشاورزی  هم تجربیاتی براساس طراحی و ساخت موتور موشک به نام مجتمع داشتند و فعالیت های جاری آنها خیلی سنخیتی با ماموریت های جهاد کشاورزی نداشت، در کنار هم سازمان فضایی کشور را زیر نظر رییس جمهور شکل دادند تا با استفاده از تجربه سایر کشورها و همچنین سازمان انرژی اتمی بتوانند اهداف بزرگی را رقم بزنند. پرتابگرها بطور طبیعی در وزارت دفاع بوده و با سازمان همکاری و هماهنگی داشت.

البته سازمان فضایی جدید و یکپارچه که رئیسش قرار بود معاون رئیس جمهور باشد، مهلت طی مسیر قانونی پیدا نکرد و برای همین از موضعی متزلل برخوردار بود. این سازمان بطور موقت در نهاد ریاست جمهوری تعبیه شده بود که بتواند این مجموعه را هدایت و هماهنگ کند و بتواند کار‌ها را پیش ببرد و به چندین اهداف برسد، در سه الی چهار سالی که کلاً از عمر ساختار جدید گذشت با توجه به همه زحماتی که در سازماندهی جدید و ادغام ها پیش آمد، از موفقیت‌های نسبی خوبی برخوردار بود. البته برخی از پروژه از قدیم در دوره آقای دکتر سلیمانی وزیر اسبق ارتباطات و فناوری اطلاعات شروع شده بودند و در دوره جدید شتاب بیشتری یافته و برخی پروژه های جدید هم تعریف شدند.

*** سازمان فضایی به چند بخش متداخل تقسیم شده است

خوب نبود که این سازمان و زیرمجموعه آن را مدتی بلاتکلیف بگذاریم و شتابی به کار‌های‌شان ندهیم تا اینکه برخی از پروژه‌ها تعدیل یا راکد شوند و بعد در یک عقبگرد آن را به 4 قسمت تجزیه کنیم، بدیهی است که این کار به شتاب حرکت لطمه می‌زند و ما را در دستیابی به اهداف بلند مدت دچار یک سری مشکلات خواهد کرد. ما اگر در هسته‌ای توانستیم به فناوری‌های پیچیده‌ای دست پیدا کنیم، باز یکی از دلایل قطعی آن این بوده که مجموعه این قضایا در دست یک سازمان بود به نام سازمان انرژی اتمی که توانست مجموعه این فعالیت‌ها را مدیریت و سازماندهی کند اما الان سازمان فضایی به چند بخش موازی  و متداخل تقسیم شده است.

من فکر می‌کنم این تجزیه سازمانی که اتفاق افتاد، یک گام به عقب بود و یک گام به عقب به معنی این است که بهره‌وری فعالیت‌ها را لطمه می‌زند البته دوستانی هم هستند که نظر مخالف دارند، یعنی صراحتاً با آنها که صحبت کردیم، می‌گویند یک بدنه بزرگی از این مجموعه یک پارچه فقط مصرف کننده پول بوده است و ما آمدیم یک بخش به اصطلاح سیاست‌گذار گذاشتیم که بتواند با پول اندک، به کارها جهت دهد.

*** تجزیه سازمان فضایی "یک گام به عقب" بود

درست است که بخش اعظم هزینه‌ها در این حوزه، حقوق است ولی می‌توانستیم این افراد را سرخط کرده که با گرفتن حقوق، کلی از کار‌ها را انجام دهند. یعنی در وضعیت حاضر بخش مهمی از منابع ملی هزینه می‌شود، بدون اینکه دستاورد قابل توجهی برای کشور داشته باشد!

 نظر شما درباره اعزام انسان به فضا چیست؟ آیا زود نیست که ما از حالا برای اعزام انسان به فضا اقدام کرده‌ایم؟

- مهدی‌نژاد: در عرایضم گفتم که ما نمی‌توانیم در همه عرصه‌های فضایی یک ورود کامل کنیم، ما باید بخشی را در درون و بخشی را مشترک و بخشی را خرید انجام دهیم. ولی همان‌هایی که مشترک و خرید انجام می‌دهیم، باید یک عمقی از آن حتی به‌طور سطحی را ورود کنیم. این دستیابی به فناوری فضایی شبیه یک مخروطی است که یک دامنه و یک قله دارد، آنکه تبدیل به ویژگی محوری ما یا چیزی که ما به عنوان خط قرمز و اینکه حتماً باید داشته باشیم، می‌شود قله مخروط، ولی در کنارش در بقیه به تناسب یک ورودی به موضوع داریم، اگر زودهنگام وارد عرصه بشویم، در طول زمان پیش می‌رویم و هزینه‌ها کمتر می‌شود و دستاورد‌ها پایدار‌تر و عمیق‌تر خواهد بود.

شما وقتی در یک بازه خیلی کوتاه بخواهید به یک قابلیت خیلی بلند برسید، مجبورید خیلی چیز‌ها را نادیده بگیرید و این باعث می‌شود در کیفیت و هزینه تأثیر بگذارد و چون اساس ورود به فضا در آینده دور و نزدیک، بالاخره حمل و نقل یا پرواز انسان مطرح است به هر دلیلی ورود به این عرصه تا حد زیادی برای ما لازم است.

نکته دیگر که باید به آن اشاره کنم این است که این‌ فناوری‌ها، کِشنده علمی ما می‌شوند و برمحور آن خیلی چیزهای دیگر از طریق دستیابی به این فناوری‌ها به‌دست می‌آید و شاید در اعزام انسان به فضا، در کوتاه مدت هدف نهایی مدنظر نباشد ولی دستاوردهای جانبی این اقدام، بسیار برای کشور لازم و مفید است، جذابیت های آن برای مردم و محققین هم بالا است.

 اعزام انسان به فضا شاید اولویت اول نباشد اما دستاوردهای جانبی آن برای کشور لازم و مفید است

بحث شناخت دقیق عملکرد زیستی در عرصه فضایی که به چه صورت است، مقابله با بعضی از بیماری‌ها و عارضه‌ها با استفاده از موقعیت خلأ در فضا، بحث آثار شوک‌ها و شتاب‌های شدیدی که معمولاً در درون فضاپیما به موجود زنده یا به انسان وارد می‌کند، اینها فناوری‌ها و دستاوردهای اعزام انسان به فضا است که بسیار مهم هستند.



مثلا اگر یک روزی قرار شد کسی مسافرت برود، یک آماده سازی اولیه می‌خواهد که این آماده‌سازی اگر هیچ دانشی از آن نداشته باشیم، قاعدتاً نمی‌توانیم این کار را انجام دهیم. ورود به این عرصه خوب است و ممکن است به دلایل مختلف جزء اولویت اول ما در عرصه فضایی نباشد، ولی بالاخره یک عرصه مهم و عرصه تعیین کننده در بحث‌های فضایی، اعزام انسان به فضا است که ما باید ورود حداقلی و ورود‌ شناختی در این حوزه‌ها هم داشته باشیم و به عنوان پیشران علمی، چنین موضوعاتی هم در دستور کار خودمان قرار بدهیم.