از سویی دیگر جایگاه ویژه قم در زمینه علوم دینی و پرورش طلاب و روحانیونی که برخی از آنها صدها کیلومتر را برای آموختن علوم حوزوی به این شهر سفر کرده‌اند اقلیتی از ۱۰۱ ملیت را به خود اختصاص داده است که این امر ظرفیتی را برای رونق نشر در این شهر بخصوص در حوزه کتاب‌های دینی فراهم کرده است.
گرچه جایگاه قم در زمینه علوم دینی و حوزوی و رفت‌وآمد طلاب این استان را به‌عنوان ام‌القرای دینی جهان اسلام معرفی می‌کند اما به نظر می‌رسد بر اساس آنچه امروز در حوزه چاپ کتاب‌های دینی مشاهده می‌شود سیاست‌گذاران فرهنگی شهر قم و حتی در نگاه کلان‌تر متولیان فرهنگی کشور نتوانسته‌اند آن‌چنان‌که باید و شایسته است در سطح جهان اسلام موفق عمل کنند و رکورد صادرات کتاب‌های حوزه دین به سایر کشورها را حفظ کنند.
لبنان از گذشته‌های دور رقیب سنتی ایران در چاپ کتاب‌های دینی بود اما بااین‌حال ایران توانسته بود با حفظ بازار رقابت سهم قابل‌توجهی در چاپ کتاب‌های دینی جهان اسلام داشته باشد.
سوریه، عراق، بحرین و کشورهای حاشیه خلیج‌فارس از گذشته‌های دور مشتریان سنتی ایران در حوزه صادرات کتاب بودند. تا قبل از جنگ ایران و عراق بخش قابل‌توجهی از کتاب‌های دینی و اسلامی حوزه‌های علمیه عراق و ادعیه و قرآن مورد تقاضای مدارس دینی و عتبات عالیات در ایران چاپ می‌شد با شروع جنگ تحمیلی عملاً این بازار از درست ناشران ایرانی خارج شد تا اینکه با از هم پاشیدن اتحاد جماهیر شوروی بازار هدف به سمت کشورهای مسلمان منطقه رفت ضمن اینکه افغانستان و پاکستان هم علاقه‌مند به سفارش کتاب به ایران بودند و تا دهه ۸۰ ایران توانست جایگاه مناسبی در صادرات کتاب داشته باشد اما آنچه امروز در حوزه صادرات کتاب خصوصاً کتاب‌های دینی مشاهده می‌شود ورود جدی چین، لبنان و ترکیه به این عرصه است، خصوصاً اینکه بخش عمده کتاب‌های علوم دینی جهان اسلام در این کشورها چاپ می‌شود.
این در حالی است که ناشران بزرگ کتاب‌های جهان اسلام که عموماً در قم مستقر هستند برای نجات خود از رکود و ورشکستگی به چاپ کارهای متفرقه روی آورده‌اند. از کتاب‌های مصور کودکان گرفته تا فال و تعبیر خواب.
البته دغدغه‌های صادرات کتاب تنها به حوزه دین معطوف نمی‌شود و بازهم بر اساس آنچه در رسانه‌ها درج و بر زبان ناشران جاری می‌شود دغدغه اصلی کتاب و کتاب‌خوانی است و صادرات این محصول مهم فرهنگی که می‌تواند زمینه‌ساز انتشار تفکر و اندیشه یک کشور به سایر بلاد باشد به حوزه‌ای مغفول و مظلوم‌تری تبدیل‌شده است.
نزول رتبه قم در چاپ و نشر
در این زمینه مدیرعامل تعاونی ناشران استان قم ضمن اشاره به جایگاه این استان در زمینه چاپ کتاب‌های حوزه دین که رتبه دوم کشور را دارد به نکته مهمی اشاره می‌کند. وی رتبه قم را در این زمینه در حال نزول توصیف می‌کند.
«سید محمود حسینی» با گلایه از وضعیت کنونی نشر و عدم توجه به آن و از دست رفتن بازارهای جهانی می‌گوید: «بازار کتاب مذهبی و دینی که ایران و بخصوص قم در گذشته جایگاه خوبی را در آن تجربه می‌کرد، متأسفانه امروز تنها بازارهای اندک منطقه همچون کشور عراق را در دست دارد که آن‌هم در حال خارج شدن از دست ایران است.«
وی بیروت را که در زمینه چاپ و نشر دارای سابقه و تراز خوبی است از شهرهایی معرفی می‌کند که در زمینه چاپ و نشر رقیب ایران است و در حال حاضر به نظر می‌رسد لبنان در این رقابت پیروز میدان باشد.
البته گفته‌های مدیرعامل تعاونی ناشران استان قم زمانی نگران کننده تر می‌شود که وی به این نکته اشاره می‌کند که طلابی که در قم زندگی می‌کنند اگر جویای کتاب مهمی باشند کتاب‌های منتشرشده در کشور لبنان را جست‌وجو می‌کنند: «حتی روحانیونی که در قم زندگی می‌کنند اگر به دنبال کتاب باشند کتاب‌های چاپ بیروت برای آنها در اولویت است.»
طلاب و روحانیونی که در قم زندگی می‌کنند اگر به دنبال کتاب باشند چاپ بیروت را به چاپ قم ترجیح می‌دهندالبته وی در تشریح این شرایط به روز نبودن دستگاه‌های چاپ در قم که عمر برخی از آنها بین ۳۰ تا ۲۰ سال است و همچنین کیفیت برتر چاپ بیروت را از دلایل اقبال طلاب به کتاب‌های چاپ لبنان می‌داند.
کاهش بیش از ۵۰ درصدی تولید قرآن در قم
مدیرعامل تعاونی ناشران قم در ادامه می‌گوید: «در حال حاضر تولید قرآن، نهج‌البلاغه و مفاتیح در استان قم بیش از ۵۰ درصد کاهش‌یافته است.»
وی در ادامه به مبحث صادرات و بخصوص صادرات کتاب دینی در قم اشاره و با تأکید بر اینکه این امر نیازمند سازوکارهای خاص است، می‌افزاید: «کتاب صادراتی باید دارای ویژگی‌های خاص باشد که این استاندارد رعایت نمی‌شود.»
مدیرعامل تعاونی ناشران قم با تأکید بر اینکه «کتاب‌های تولیدی کیفیت ندارند» به دستگاه‌های فرسوده چاپ اشاره می‌کند و می‌گوید: «عمر دستگاه‌های چاپی که در قم وجود دارند بیش از ۲۰ تا ۳۰ سال است و این باعث می‌شود که کیفیت کتاب‌های تولیدی کاهش داشته باشد.»
مدیرعامل تعاونی ناشران قم تأکید کرد که برای ورود به بازار جهانی باید دستگاه‌های چاپ به‌روز شود و کیفیت تولیدات را افزایش داد. ضمن اینکه باید دولت موانع صادرات کتاب را برای چاپخانه‌داران بردارد.
حوزه صادرات کتاب بدون متولی است
مدیرعامل انتشارات جامعه مدرسین نیز در این باره می‌گوید: «در گذشته نه‌چندان دور سوریه و بحرین و کشورهای حوزه خلیج‌فارس جولانگاه کتاب‌های حوزه دین و چاپ‌شده در ایران بود. اما امروزه دیگر چنین نیست.»
«محمدرضا احمدی» در ادامه ضمن اشاره به مسائل و جنگ‌های پیش‌آمده در منطقه این رخدادها را گرچه یکی از دلایل کاهش صادرات و از دست رفتن بازارهای منطقه توسط ایران توصیف می‌کند اما در ادامه تأکید می‌کند: «در حوزه صادرات محصولات چاپی و کتاب متولی خاصی که بتواند کارها را به شکل متمرکز انجام دهد در کشور وجود ندارد.»
احمدی نیز به دستگاه‌های فرسوده چاپ اشاره می‌کند ولی به این مطلب اذعان دارد که با توجه به بازار چاپ و نشر و رکود حاکم بر آن که بسیاری از فعالان را به مرز ورشکستگی کشانده است، خرید دستگاه‌های جدید به‌صرفه نیست.
مدیرعامل انتشارات جامعه مدرسین، شیطنت برخی از کشورهای منطقه همچون عربستان را مزیدی بر دیگر علت‌ها می‌داند که با دخالت در سیاست‌های کشورهای منطقه باعث شده تا برخی از آنان ترجیح دهند نیازهای خود از جمله در بخش کتاب را از دیگر کشورها و یا عربستان تهیه کنند.
دوران اوج ایران در گذشته
وی حتی در سخنانش از دوره اوج و غبطه انگیز گذشته سخن می‌گوید زمانی که کتاب‌های چاپ ایران بخصوص در حوزه کتاب‌های دین از مرزهای سوریه به مصر و لبنان می‌رفت و چه دوران خوشی داشت چاپ و نشر آن روزها.
احمدی از نهادهایی نام می‌برد که متولی کمک به بخش چاپ و نشر هستند که به نظر وی امروز به وظیفه خود در این زمینه عمل نمی‌کنند.
اشغال جایگاه ایران توسط ترکیه و لبنان
مدیر انتشارات جمال هم از فعالان حوزه نشر گرچه به جایگاه درخشان ایران در منطقه و حتی جهان در زمینه تولید اندیشه و خوراک فکری بخصوص در بخش حوزه دین اشاره می‌کند ولی در ادامه سخنانش بر این مطلب تأکید دوچندان دارد که عدم توجه به صادرات کتاب که به نوعی صادر کردن اندیشه است موجب مغفول ماندن بخش مهمی از نشر اندیشه ایرانی - اسلامی به دیگر کشورهاست.
«علیرضا سبحانی نصب» نیز به پیشی گرفتن کتاب‌های چاپی برخی از کشورها همچون لبنان و ترکیه اشاره می‌کند: «کشورهایی همچون ترکیه که فاصله معنا داری با ایران داشتند، وارد بازار چاپ کتاب و صدور آن شده‌اند.»
تولید قرآن توسط چینی‌ها
مدیر انتشارات جمال به باز شدن پای چین به حوزه کتاب‌های دینی به‌خصوص چاپ قرآن اشاره می‌کند و می‌گوید: «چین کشوری است که برایش مهم نیست انجیل چاپ کند یا قرآن، بلکه با یک رصد بین‌المللی نیازهای دیگر کشورها را شناسایی و آن را تولید و به بازار عرضه می‌کند.»
وی چرخش اقتصادی کتاب با هزار میلیارد تومان با آنچه در چرخه اقتصادی کشور در حال گردش است را رقم بسیار ناچیزی می‌داند.
سبحانی نصب، عدم اقبال عموم به فرهنگ مطالعه و کتاب را گرچه از دلایل کم رونقی بازار کتاب و نشر در کشور می‌داند اما بر این نکته اشاره می‌کند که با توجه به بخش صادرات و شناسایی بازارهای بین‌المللی می‌توان تا حدی مشکلات درونی را مرتفع کرد.
مسئولان به دنبال وارد کردن کتاب‌های خارجی هستند
وی نبود متولی برای بخش صادرات کتاب به‌خصوص در حوزه دین را مورد اشاره قرار می‌دهد و می‌گوید: «مسئولان بیشتر از آنچه به دنبال صادرات کتاب باشند به دنبال وارد کردن کتاب‌های خارجی هستند.»
مدیر انتشارات جمال به نمایشگاه‌های کتابی که ایران هر از چند گاهی در آن شرکت دارد اشاره می‌کند؛ نمایشگاه‌هایی که به نظر وی بیش از آنکه به دنبال نمایش کتاب‌های ایران باشد محلی برای ارائه سوغات‌های ایران است و در آن شاهنامه به زبان فارسی ارائه می‌شود زبانی که شرکت‌کنندگان در نمایشگاه نمی‌توانند با آن آثار ارتباط برقرار کنند.
درهرحال اینکه بازار چاپ و نشر این روزهای کشور و بخصوص قم چه در بخش عمومی و چه در بخش دینی و حوزوی روزهای خوشی را سپری نمی‌کند امری پوشیده نیست اما آنچه دراین‌بین دارای اهمیت است توجه به شرایطی برای خروج از این بازار آشفته است که صادرات می‌تواند بخشی از این راهکار باشد. در شرایط کنونی کشورهایی دیگر همچون ترکیه و چین و لبنان سفارش‌های روان به‌سوی کشورشان را با آغوش گرم پذیرا هستند و ایران دراین‌بین تنها شاهدی بر این ماجراست.