چراکه قصه اسارت و ماجراهای آن، فارغ از تلخی‌ها و سختی‌هایش از حیث دراماتیک دارای قابلیت‌های زیادی برای قصه‌پردازی است و می‌توان همه‌گونه ژانر را از دل آن بیرون کشید، از تراژدی گرفته تا کمدی.
علاوه بر این موضوع اسارت فارغ از تجربه‌های خاص تاریخی و فلسفه‌ای که پشت آن پنهان است یک موقعیت دشوار است که همواره دستمایه ساخت آثار جذابی در سینما و رادیو و تلویزیون جهان شده است.
همانطور که طی این سالها شاهد آثار گوناگونی در این عرصه بوده ایم، در ادامه برخی ازآثارسینمایی و تلویزیونی با موضوع آزادگان سرافراز را با هم بررسی می‌کنیم:
بوی پیراهن یوسف
از جمله معروفترین آثار تولید شده در مسئله اسرای ایرانی میتوانیم به فیلم «بوی پیراهن یوسف» اثر ابراهیم حاتمی کیا اشاره کرد. انتظار به نمایش در آمده در این فیلم چه از طرف نقش اصلی یعنی پدر یوسف با بازی علی نصیریان و چه از طرف شیرین خواهر رزمنده اسیر شده در جنگ به خوبی نشان داد می شود پدری که میداند با وجود دفن جنازه پسرش وی هنوز زنده است و امید به بازگشت دارد. با ورود اسرا به ایران پسر غفور (علی نصیریان) در میان اسرا شناسایی میشود. اوج فیلم لحظه دیدار پدر و پسر و در آغوش کشیدن یکدیگر است. این فیلم اگرچه مشخصا به سرگذشت اسرا نپرداخته ولی توانسته به خوبی خانواده های درگیر موضوع اسارت را به تصویر بکشد.
بازگشت پرستوها
«بازگشت پرستوها» را می توان تنها سریال در رابطه با اسرا دانست. ابو القاسم طالبی در این سریال سرگذشت رزمندگان ایرانی دربند نیروهای عراقی را به تصویر کشید نشان دادن شکجه و مشکلات اسرا در اردگاه های رژیم بعث عراق و فضای باور پذیر فیلم باعث شد ببیننده به خوبی این مصائب را درک کند. دغدغه و سختی های خانواده های اسرا نیز از دیگر موضوعات فیلم بود که در کنار موضوع اصلی به آن پرداخته شد.
نفوذی
احمد کاوری و مهدی فیوضی با ساخت فیلم «نفوذی» پس از سالها رکود این حوزه سینما را شکستند... این فیلم به بیان داستان فریدون کیانفر (امیر جعفری ) در اردوگاه های عراق می پردازد که به عنوان نفوذی در بین نیروهای عراقی رخنه می کند ولی همه او را به عنوان جاسوس می شناسند پس از بازگشت به ایران نیز با مشکلاتی روبه رو می شود. در پایان داستان مشخص می شود فرد جاسوس در میان اسرای ایرانی که در لو دادن و کشته شدن چند نفر از ایرانیهای دربند دست داشته کسی دیگر است.
پرواز از اردوگاه
«پرواز از اردوگاه» ساخته حسن کاربخش (1372) یکی از اولین آثار تولیدشده درباره اسرای ایرانی است. درام موجود در «پرواز از اردوگاه» و درگیری آن بیشتر به درگیری فیزیکی (نوع اول درگیری در نگاه ارسطویی به درام) نیروهای بعثی با اسرای ایرانی می‌پردازد، فیلمی که البته در زمان خود با بازی بازیگری چون جمشید هاشم‌پور در اکران نیز توفیق فراوانی یافت.
«پرواز از اردوگاه» در زمان خود توانست مخاطب خوبی را جذب کند و آغازگر روندی خوب در تولید این نوع آثار شد. روندی که البته هیچ‌گاه ادامه پیدا نکرد.
در خلاصه داستان این فیلم آمده است: سرگرد خلبان عباس حلمی پس از دست یافتن به اطلاعات مهمی در عملیات شناسایی به اسارت نیروهای عراقی درمی‌آید. عباس حلمی با همکاری سایر اسرای ایرانی، نقشه فرار از اردوگاه را برای رساندن اطلاعات خود به نیروهای ایرانی طرح‌ریزی می‌کند. عراقی‌ها به نقشه او پی می‌برند و برای دستیابی به اطلاعات سعی می‌کنند یک فرار هدایت شده را برای او طرح‌ریزی کنند. عباس حلمی به‌همراه یک سپاهی و یک بسیجی طی عملیاتی از اردوگاه می‌گریزد. ولی در دام نیروهای عراقی می‌افتند...".
اخراجی‌ها 2
مسعود ده‌نمکی در ادامه سه‌گانه‌اش «اخراجی‌ها» را به اسارت می‌برد. «اخراجی‌ها» اولین فیلمی است که به موضوع اسارت با نگاه طنز نگاه می‌کند. و همین باعث میشود از آثار مشابه خود متفاوت شود.
ده‌نمکی با قرار دادن طیفهای فکری گوناگون در اردوگاه اسرا، تأکید بر وحدت دارد. «اخراجی‌ها2» نسبت به اخراجی‌های1 اثری ضعیف‌تر است اما در کنار هم قرار گرفتن مجموعه‌ای از بازیگران لحظه‌های شاد فراوانی را برای تماشاگر خلق می‌کند و در عین حال می‌تواند حرف خود را هم به‌خوبی منتقل کند.
کیمیا
احمدرضا درویش نیز یکی از آثار تأثیرگذار درباره بعد از آزادی اسرا را ساخته است. در «کیمیا»، خسرو شکیبایی، به‌خوبی ماجرای شکاف مدت اسیر بودن با جامعه و خانواده را نشان داده است. کسی که چندین سال در دست دشمن اسیر بوده است، وارد جامعه‌ای میشود که با حضورش نقشهای درهم تنیده شده، به‌هم می‌خورند و وی حتی نمی‌تواند دختر خود را از نامادری‌اش پس بگیرد.
در خلاصه داستان «کیمیا» آمده است: در آغاز جنگ ایران و عراق، همسر رضا باردار است و باید مورد عمل جراحی قرار گیرد. رضا او را به بیمارستان می‌رساند و خود به اسارت قوای دشمن درمی‌آید. همسر رضا حین عمل جراحی می‌میرد و شکوه جراح، فرزند رضا را نجات می‌دهد. پس از گذشت نه سال، وقتی رضا از اسارت آزاد میشود پی می‌برد که همه اعضای خانواده‌اش را از دست داده. حال او در جست‌وجوی تنها بازمانده خود، فرزندش است. کیمیا فرزند رضا نزد شکوه در مشهد زندگی می‌کند. مشکل اینجاست که شکوه به‌طور کامل به کیمیا وابسته است... .
«کیمیا» اگرچه فیلم تلخی است اما به واقعیت‌ها اشاره دارد و در نهایت گذشت رضا برای خوشبختی دخترش، نشان از عمق ایثار آزادگان دارد
قفسی برای پرواز
«قفسی برای پرواز» ساخته یوسف سیدمهدوی است، اثری که هیچ‌گاه در حد و اندازه‌های آثار قبلی خود ظاهر نشد.
فیلم درباره جوانی به‌نام احسان است که در شهریار زندگی می‌کند، او در سفری که به خرمشهر داشته، به دختری جنوبی دل می‌بندد. با آغاز جنگ و محاصره خرمشهر احسان برای پیدا کردن دختر مورد علاقه خود به خرمشهر می‌رود، اما در آنجا به‌اسارت نیروهای عراقی درمی‌آید… .
تمام قصه فیلم به ماجرای فرار احسان از اردوگاه می پردازد و شخصیت قابل قبول واقعی نیز از سایر اسرا نمی‌بینیم.
نبردی دیگر
سالها پیش عبدالله باکیده سریال «نبردی دیگر» را با موضوع اسارت رزمندگان ایرانی توسط نیروهای عراقی به تصویر کشیده بود. در این سریال شاهد احمدلو در نقش یک اسیر ایرانی و اکبر سنگی نیز در نقش یک افسر عراقی هنرنمایی کرده بودند.
دولت مخفی
شبکه دو سیما نیز مجموعه تلویزیونی «دولت مخفی» با موضوع اسرا به کارگردانی عبدالحسن برزیده را درکارنامه خود دارد. تصویربرداری این مجموعه در تهران و شهرستان انجام شده و علیرضا جلالی و آخوندی، تهیه‌کننده‌های این مجموعه هستند.
خوش‌غیرت
در مجموعه طنز «خوش‌غیرت» نیز قصه در فضای اسارت روایت میشود، اما مهم‌ترین سریالی که به مساله اسارت و آزادگان پرداخته، قفسی برای پرواز به کارگردانی سید یوسف مهدوی است.