ایتر (ITER) مخفف رآکتور آزمایشی گرماهسته‌ای بین‌المللی است، پروژه‌ای که با عضویت 34 کشور (در کنار اتحادیه اروپا) از 31 سال پیش کار خود را شروع کرده و قرار است اولین رآکتور گرماهسته‌ای جهان را در جنوب فرانسه ایجاد نماید.

هدف از این پروژه بزرگ، استفاده از انرژی عظیم و تجدید‌پذیر گداخت هسته‌ای برای تولید برق است تا به تدریج با گسترش آن جهان از انرژی‌های آلوده‌کننده ویا تجدیدناپذیر بی‌نیاز شود. فیزیک پلاسما و هسته‌ای از جمله تخصص‌های متعددی است که به کار دانشمندان درگیر در این پروژه می‌آید.

پیشنهاد تأسیس چنین رآکتوری را اولین بار گورباچف رهبر شوروی سابق در نشست سران قدرت‌های جهان (1985-ژنو) به ریگان رئیس‌جمهور ایالات متحده ارائه داد. یک سال بعد توافقی میان دو کشور و ژاپن و اتحادیه اروپا بسته شد که به آغاز کار تحقیقاتی در 1988 انجامید.

چین و کره جنوبی در 2003 و هند در 2005 میلادی به گروه ایتر پیوستند و توافق نهایی که سازمانی با مسئولیت مشخص بین‌المللی را برای پیشبرد و بهره‌برداری از این پروژه تأسیس کرد در نوامبر 2006 میلادی در پاریس امضا شد. تا کنون نیمی از جمعیت جهان که به چهل زبان سخن می‌‌گویند و مجموع آنها 85% از تولید ناخالص داخلی را در اختیار دارند، در این پروژه درگیر شده‌اند. [1]

اما عضویت ایران به چه صورت خواهد بود؟ طبق اصل 6.1 از متن موافقت‌نامه، عضویت اعضای جدید منوط به اتفاق نظر نمایندگان اعضا در شورای ایتر است که دست‌کم 6 ماه پس از ارائه درخواست از سوی مدیر کل در این مورد تصمیم می‌‌گیرند. 

با این شرایط شاید به نظر بسیاری بهتر باشد دولت ایران شرایطی را برای ورود دانشمندان و کارشناسان خارجی قرار دهد (مثلاً از ورود دانشمندان آمریکایی جلوگیری کند) یا بالکل مانع از آن شود، اما بعید است این اقدام چندان کارآمد باشد، زیرا ممکن است همکاری‌های علمی دیگر را (ازجمله در ساخت رآکتور اراک که نوبت اجرای تعهدات غربی‌ها فرارسیده) مختل کند یا علی‌رغم ممانعت از ورود آمریکاییان، کارشناسان سایر اعضای ایتر اطلاعات مورد نیاز نهادهای آمریکایی را جمع‌آوری کنند.

بنابر این شایر بهتر باشد به جای سیاست‌های انفعالی، عضویت فعال در دستور کار سازمان انرژی اتمی ایران قرار گیرد، یعنی پیش از تعهد به چنین مواردی از التزام طرف مقابل اطمینان حاصل شود و شرایط پایاپای برای همکاری تعریف شود تا نهایت بهره‌برداری علمی و مالی از این عضویت به عمل آید.

با توجه به مدیریت همکاری‌ها از سوی تیم مرکزی ایتر، دولت ایران باید در نظر گیرد ممکن است برنامه ها از سوی ایتر به گونه‌ای طراحی شود که پای دانشمندان غربی به ایران باز شود اما برنامه‌ای برای حضور دانشمندان ایرانی در کشورهای غربی به ویژه آمریکا در نظر گرفته نشود.

اگر قرار است بخشی از دانش هسته‌ای ایران به اشتراک گذاشته شود، سایر اعضای ایتر نیز باید دانش خود را در اختیار دانشمندان ایرانی قرار دهند و سازمان ایتر یا دول عضو به ویژه واشینگتن که در پذیرش نماینده ایران در سازمان ملل سوءسابقه و بدعهدی دارد، هیچ‌گونه ممانعتی برای فعالیت کارشناسان ایرانی در قلمرو خود ایجاد نکرده، مصونیت‌ها و امتیازات لازم را برای ایران فراهم کنند.

جدا از این هنوز تعهدات دیگری باقی مانده است. سرمایه این پروژه از طرف همه اعضا (اتحادیه اروپا، ایالات متحده آمریکا، هند، ژاپن، چین، روسیه و کره جنوبی) تأمین می‌شود و احتمالاً اعضای جدید نیز باید تعهدات مالی در قبال آن بپذیرند. هر یک از دول عضو، موظف است سازمان ویژه‌ای برای تحقیق و توسعه این پروژه تأسیس کند که اعضای آن از طریق نرم‌افزارهای طراحی مشترک سه‌بعدی، تشکیل تیم‌های مشترک در موضوعات ویژه و ویدئوکنفرانس با تیم مرکزی همکاری می‌کنند.

سازمان های بین‌المللی نیز دستی از دور بر آتش ایتر دارند. از سال 2010 میلادی تا کنون طی چند دور مذاکره میان کارشناسان ایتر و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برگزار شده و ضمن ارائه گزارش‌های مشترک، مدیر کل آژانس از مراحل ساخت رآکتور بازدید کرده است. 

تا کنون طی چند دور مذاکره میان دول عضو، نقشه کامل ساخت و فازهای متعددِ بهره‌برداری از آن مورد توافق قرار گرفته و پیوستن اعضای جدید به این طرح، بیشتر با هدف تأمین مالی و استفاده از دانش هسته‌ای آن صورت می‌گیرد.

 مدیر پروژه، برنارد بیگوت، فیزیکدان فرانسوی است که آخرین بار در نشست کارشناسان در مه سال جاری از تأخیر در برنامه توافق‌شده (دست‌کم تا 2035 میلادی) و افزایش هزینه‌ها خبر داد. این اقدام ناامیدی‌هایی را از چگونگی تأمین مالی هزینه‌های فزاینده پروژه و امکان ناتمام‌ماندن آن در ضرب‌الاجل جدید، برانگیخته است [2]، در حالی که تنها توجیه رسمی در این زمینه، برآوردهای نادرست در ابتدا [3] و تغییرات جزئی در طرح بر اساس آزمون و خطا [4] طی سال‌های اجرا بوده است.

اگر ایران به این سازمان بپیوندد، اقدام خوبی برای همکاری علمی بین‌المللی انجام شده و شاید تجربیات ارزشمندی برای دانشمندان ایرانی به دست آید، اگر و تنها اگر در سیر همکاری‌ها صرفاً به تأسیس یک سازمان عریض و طویل دیگر، معرفی دانشمندان ایرانی به طرف های غربی و دراختیار قراردادن پول و دانش ایران اکتفا نشود .

در ادامه، تصاویری از عملیات احداث این نیروگاه را که از سال 2013 میلادی در زمینی به وسعت 42 هکتار در جنوب فرانسه آغاز شده، مشاهده می‌کنید.