به گزارش گروه جهاد و مقاومت مشرق، نشست تخصصی جایگاه خاطرات دفاع مقدس در چشم‌انداز فرهنگی، اجتماعی و عرصه های مختلف تمدن‌سازی اسلامی در خبرگزاری فارس برگزار شد.
* میرکاظمی: بابت یک ساعت مصاحبه، ضبط و پیاده‌سازی همچنین تنظیم خاطرات حدود یک میلیون تومان باید هزینه شود
سیدمحمد میرکاظمی در این نشست ضمن اشاره به دشواری‌های جمع‌آوری خاطرات و هزینه بر بودن آنها طی سخنانی اظهار داشت: پس از جمع‌آوری اطلاعات و خاطرات، آنچه که قرار است اتفاق افتد مطرح میشود. در این مسیر دشواری‌های بسیاری وجود دارد یعنی بابت یک ساعت مصاحبه، ضبط و پیاده‌سازی همچنین تنظیم آنها حدود یک میلیون تومان باید هزینه کرد. عمده خاطرات دفاع مقدس در مراکز دولتی و وابسته به دولت اتفاق می‌افتد.
وی در ادامه با بیان اینکه افراد متخصص و نیمه متخصص و این همه هزینه‌های متعدد وقتی صرف گرفتن خاطرات جنگ شده و یا در معنای آن مربوط به انقلاب است، چه فایده‌ای بر این خاطرات مترتب است، گفت: آیا صرفاً یک کارکرد آرشیوی دارد یا نهایتاً یک توزیع مختصر در قالب کتاب یا از طریق سایر رسانه‌ها؟ یا اینکه قرار است با این مجموعه عظیم و پرهزینه کارهای دیگری را ترتیب دهیم؟
به گفته میرکاظمی، طی مطالعاتی که انجام دادم، متوجه شدم چندان به این موضوع پرداخته نشده است، حتی دیروز هم در سخنان رهبر انقلاب باز به این موارد اشاره شد که فرمودند و مشخصا عنوان کردند ما نظام اسلامی و دولت اسلامی نداریم، آیا برای این نظام و نهایتاً تمدن بزرگ اسلامی آیا جایی برای استفاده از خاطرات پیش‌بینی شده است یا نه.
* بهبودی: هزینه کردن برای جمع آوری و ثبت خاطرات لازم و بدیهی است
در راستای این مبحث، هدایت‌الله بهبودی از پژوهشگران عرصه خاطره و دفاع مقدس اظهار داشت: بانک مرکزی از خرید انباشت طلا هیچ وقت پشیمان نخواهد شد. سدی که ساخته میشود برای انباشت آب و کارهای دیگر بیهوده نیست. ممکن است زمین‌های پایین دست آماده کشت نباشند، اما تقصیر سدساز نیست، او باید کار خود را انجام دهد، این زمین‌ها البته آماده است و در آن موفقیت های چشمگیری نیز حاصل شده؛ هم به درستی از خاطرات خودمان بهره‌مند شدیم و خوب تولید کرده‌ایم، اما بخشی از تولیدات باید مورد ارزیابی قرار گیرند تا میزان نفوذ آنها در جامعه مشخص شود.
به گفته بهبودی، براساس این موضوع، هزینه‌کرد برای جمع‌آوری خاطرات لازم و بدیهی است، هیچ دولتی نمی‌تواند به خود اجازه دهد از این ذخایر استفاده نکند و از آنها بهره‌مند نشود، هزینه‌ها هر چند توأم با آزمون و خطا و عدم صرفه‌جویی مطرح بوده، اما از سوی دیگر لازم و ضروری است.
* امینیان: یکی از دلایل این موفقیت و نقش خاطرات هم ضریب نفوذ آنها در جامعه است
امیرشهریار امینیان در ادامه این نشست ضمن اشاره به اینکه ما اساساً در عرصه‌های تمدتی تقرییاً در قاب ملل و اقوام با یک نگاه تبارشناسانه می‌توانیم اثبات کنیم که نقش خاطرات بی‌بدیل است، ابراز داشت: یکی از دلایل این موفقیت و نقش خاطرات هم ضریب نفوذ آنها در جامعه است، به دلیل اینکه حلقه آخر تمدن، آفریده میشود و آن جامعه است. تمدن حاصل هم‌توانی و تراز مطلوب عناصر فرهنگ، سیاست، صنعت، علم و هنر است. وقتی این هم ترازی می‌خواهد شکل بگیرد، مجموعه‌ای مفاهیم به کمکش می‌آید.
امینیان در ادامه سخنان خود با بیان اینکه در بخش ابزاری، صنعت دخیل است، یادآور شد: در بحث مفهومی هم رفتارهایی که منجر به تغییر رفتار جامعه و ایجاد آن تعادل میشود، که امروز از آن به عنوان سبک زندگی یاد می‌کنیم می‌توان یاد کرد.
وی افزود: از این منظر اگر بنگریم خاطرات دفاع مقدس تقریبا با یک فاصله‌ای از خاطراتی که در بستر عمومی انقلاب اسلامی رخ می‌دهد، حاوی آموزه‌ها و شیوه‌های مختلفی در انتقال سبک زندگی محسوب میشود. عملاً این خاطرات گرچه از لحاظ فنی خودنوشت و یا دیگرنوشت باشد، اما می‌تواند نسبت به رفتارهایی که در یک برهه تاریخی، جامعه را می‌تواند نسبت به رفتارهایی که در یک برهه تاریخی تجربه کرده، هوشیار کند. بنابراین هر چه دارای ظرفیت نفوذ بیشتر در جامعه باشد، بیشتر جامعه را نسبت به آن دوره تاریخی هدایت می‌کند و خاطرات دفاع مقدس از یک برتری و جایگاه ویژه‌ای نسبت به سایر تجربیات تاریخ شفاهی و مستند برخوردار است.
* بهبودی: برای برونداد دو حادثه یعنی انقلاب و جنگ، به هیچ چیز به اندازه خاطرات متوسل نمی‌شویم
هدایت‌الله بهبودی در بخش دیگر سخنان خود با بیان اینکه یکی از گرفتاری‌های ما شاید این باشد که عادت نکرده‌ایم آجری بر آجرهای گذشته بگذاریم و همیشه بعد از اینکه مسئولیت گرفتیم تلاش کردیم که اولین آجر را بگذاریم، که این نقص به شمار می‌رود، گفت: یادم هست جلد نخست خاطرات محسن رفیق‌دوست را مطالعه می‌کردم، در این کتاب نوعی مدیریت بحران در زمان جنگ بیان شده، او همکارانش توانستند جنگ را تدبیر کنند، آن هم در زمان تحریم، اما آیا می‌توانید کسی را مجبور کنید این کتاب را بخواند؟ جامعه باید خود به سمت مطالعه پیش برود.
وی افزود: به عقیده من، خاطره پس از انقلاب یکی از مهمترین حیثیات فرهنگی کشور است و برای برونداد دو حادثه یعنی انقلاب و جنگ، به هیچ چیز به اندازه خاطرات متوسل نمی‌شویم. رخدادی که در تاریخ ایران بی‌نظیر است.
این محقق در ادامه ضمن اشاره به اینکه نهضت خاطره‌نویسی که پس از انقلاب پدید آمد، علتش خود مردم بودند، زیرا مایل بودند درباره آنچه به دست آوردند حرف بزنند و آن را نگه دارند، بیان کرد: بنابراین، خاطرات بخش مهمی از حیثیت فرهنگی ماست، از این جهت باید با نگاه محترمانه به آن نگریست. خاطره نرم‌ترین و مردم پسندیده‌ترین بخش تاریخ هستند که با جامعه در ارتباطند. از سوی دیگر، تاریخ پدیده سخت و نچسب است، ولی خاطره یکی از مصالح سازه تاریخ است و آشتی جامه را در پی دارد، از این جهت و از این فرصت باید استفاده کرد، زیرا مردم از خاطره استقبال خوبی می‌کنند تا یک کتاب تاریخی.
وی گفت: ما بدون حافظه تاریخی، قدرت ادامه زندگی در آینده را نخواهیم داشت، گرفتاری و بدشانسی ما در بخش نفوذ خاطره در جامعه است، اما یکی از سؤالات رایج این است که چرا سرانه کتابخوانی کم است؟ این مسئله را ارتباط می‌دهم به سؤالی که ابتدای نشست پرسیده شد. در جامعه‌ای که بحران تحریم و فقر اقتصادی دارد، چرا باید کتاب بخوانند؟ همه چیز باید دست به دست هم بدهد و مسائل اقتصادی، آرامش و... همه این موارد با هم بالا بیاید تا در ارتقای فرهنگ اجتماعی، جامعه مؤثر باشد. در این صورت درصد کتاب خواندن مردم هم بالا خواهد رفت.
بهبودی همچنین به جمع‌آوری خاطرات که در ابتدای سخنانش آن را با هزینه‌بر ولی لازم دانسته بود، اشاره کرد و گفت: کارکرد اولیه خاطرات که پس از انقلاب نمایان شد این بود که شانه‌های نحیف خود را در زیر بار مسائل ادبی گرفت و توانست با حیثیت خود آن را بکشد و کامل کند. ما جامعه‌ای نیستیم که به لحاظ تولیدات ادبی قدم‌های سنگین و بزرگی برداشته باشیم، اما خاطرات توانست ذائقه مردم را تغییر داده و تأمین کند.
* صمدزاده: جهت دهی خاطرات پس از «دا» تغییر کرد/در چند سال اخیر خاطره از حیث اجتماعی پررنگ شد اما از اعتبار تاریخی‌اش کاسته نشد
در ادامه این نشست، نصرالله صمدزاده مدیر کتابخانه تخصصی جنگ حوزه‌هنری در سخنانی اظهار داشت: خاطرات مسلماً از زوایای مختلف می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد، گونه‌شناسی آنها، تأثیرگذاری آن و به لحاظ افرادی که به سراغش رفتند، هر یک کارکردهای مختلفی دارد که می‌تواند بررسی شوند. از ادبیات انتظارمان این است که مستقیما در اجتماع تأثیرگذار باشد. تا دوره‌ای اساتید از خاطرات اینگونه تصور داشتند که ما خاطرات را تولید می‌کنیم تا آیندگان بدانند چه اتفاقی رخ داده، اما از یک دوره‌ای، بار اجتماعی خاطرات پررنگ‌تر شد، انتشار کتاب «دا» یکی از متونی بود که پس از آن به سمت اجتماعی شدن و تأثیر اجتماعی خاطره پیش آمدیم.
به گفته وی، بیشتر اهمیت گرفتن خاطرات در جهت سیاستمداران، مشاهیر، نظامیان و کسانی بود که تأثیرگذار بودند و یا ما انتظار داشتیم اطلاعات تاریخی خوبی داشته باشند که در شناخت تاریخ جنگ مؤثر باشد. از این رو، ما کمتر به سراغ زنان رفته بودیم یا افرادی که بدنه اجتماعی جنگ را شامل می‌شدند، ولی کم‌کم خاطره از حیث اجتماعی نیز پررنگ شد، اما این بدان معنی نیست که از اعتبار تاریخی‌اش کاسته شده باشد.
وی در بخش دیگری از سخنان خود، خاطره را از زوایای مختلف قابل بررسی دانست و خاطرنشان کرد: ما امروز تلاش‌مان این نیست که کتاب خاطره چاپ کنیم که آیندگان بدانند بلکه شاید بالای 95 درصد در تاریخ‌نگاری‌های آینده نقش نداشته باشد. ما کتاب چاپ می‌کنیم برای امروزمان مؤثر باشد، نه برای تاریخ‌نگاران کاربرد داشته باشد.
صمدزاده به انتشار 13 هزار عنوان در حوزه جنگ ایران و عراق و دفاع مقدس اشاره کرد و گفت: بیش از نیمی از آنها مستندنگاری است. در بخش زندگینامه‌ها نیز نزدیک به 2200 عنوان کتاب داریم و در بخش خاطرات شفاهی و خودنوشت و یا روزنوشت نزدیک به 1300 عنوان اثر داریم، باقی آثار، مستندات و یا وصایا هستند، هر چند ادبیات داستان و شعر نزدیک به 3 هزار عنوان را شامل میشود و در این میان، کتاب‌های پژوهشی کمترین آمار را دارند.
* کائینی: در جمع آوری خاطرات هر گونه هزینه فایده است/ اغلب ترجیح میدهند به اسناد تصویری رجوع شود
محمدرضا کایینی در این نشست بیان داشت: بنده با آقای بهبودی موافقم و هر آنچه در مورد تاریخ شفاهی هزینه شود هر چند با ناکامی و مشکلات و افت و اسیب باشد، به صرفه هست و هنوز جا دارد و کم است.
وی گفت: بعد از سالها هنوز هم مطالبی حاوی تاریخ شفاهی دفاع مقدس با تنظیم نامناسب به دستم می رسد اما با این وصف واقعا خوشحال می شوم از این جهت که پیوند هایی بین زندگی و زمانه آن فرد ایجاد می شود.
کایینی افزود: در جمع آوری خاطرات هر گونه هزینه فایده است و افزون تر باید دقت کنیم در بهینه سازی این فرایند.
وی ادامه داد: واقعیت این است که تاریخ شفاهی در رده اول مستندات تاریخ نگاری نیست و تصویر و عکس مقدم هستند در حالی که اسناد تصویری هم می تواند جعلی و ناقص باشد. اما در عین حال در بازتاب حقیقت موفق تر هستند و احتمال فراموشی کمتر است.
کایینی گفت: بنابراین اغلب ترجیح می دهند به اسناد تصویری رجوع شود اما در همه زمان ها تصویر نبوده و گاهی باید کسی که در آن فضا بوده روایت کند و اینجاست که تاریخ شفاهی خودنمایی می کند.
وی با طرح این سوال که نحوه بهره برداری باید چگونه باشد؟، ادامه داد: به نظر من شیوه ای که اصولیین به اخبار گذشته دارند به کار گیری همان روش می تواند در این عرصه ما را مددکار باشد.
کایینی گفت: نکته دیگری که در اینجا حائز توجه است تاثیر تاریخ شفاهی در تاریخ نگاری انقلاب است. اساسا تاریخ نگاری منسجمی نداریم که بدون حب و بغض باشد و وقتی نداشته باشیم صحبت از برونداد بی فایده است.
وی بیان داشت: در فقدان این پدیده باز هم تاریخ شفاعی جمع کردنش بایسته است و با اینکه خروجی خوبی نخواهیم داشت اما اصل استحصال این خاطر اصلی ممدوح است.
کایینی در ادامه با اشاره به اینکه خاطرات غیر واقعی چقدر وارد خاطرات واقعی شده گفت: ما برای ارزیابی خاطرات شفاعی باید معیار تعریف کنیم که قبلا این کار شده است.
اینکه چقدر از خاطرات واقعی است یا نه باید در کل گفت نمی شود انگ دروغ گویی زد، اگرچه ممکن است خطا داشته باشد. اغلب افراد حافظه شان ضعیف میشود و انگیزه ذاتی برای دروغ گویی نیستند.
بنابراین به مجموع آنچه از تاریخ شفاهی در دست ماست نمره قبولی می دهم و حتی اگر بخشی از آن دروغ باشد قابل بررسی است چرا که برای دروغ هم یک مایه واقعی نیاز است.
محمدرضا کائینی نیز در بخش پایانی این نشست با بیان اینکه تاریخ شفاهی تأثیرات اجتماعی شگرف می‌تواند داشته باشد و بدنه اجتماع هم می‌تواند از آنها اقبال کند، گفت: نباید فراموش کنیم اولین کسی که این موارد را نقد می‌کند، تاریخ‌نگاران هستند، مثلاً وقتی می‌خواهیم دوران گذار رضاخانی از سنتی که در ذهن آنها به تجدد بود را بررسی کنیم، راهی جز مراجعه به یادداشت‌های فروغی نداریم.
* امینیان: آثاری که از اعتبار بهتری برخوردار هستند، بیشتر مورد استقبال قرار می‌گیرند
امینیان نیز در بخش پایانی این نشست با بیان اینکه انتقال تجربیات تأثیر دارد، یکی اینکه تصورم بر این است که مستندسازی خاطرات گسل‌گریز است، گفت: این امر باعث پیوند نسل‌ها میشود و خود تجربیات قابلیت مهندسی معکوس و الگوسازی در شرایط سخت و دشوار را دارد، در مورد آثاری که در خارج از کشور نوشته میشود خصوصا آثاری که در حوزه دفاع مقدس است، این دسته از آثار کمتر قابل اعتناست، زیرا بیشتر تحلیلی، سیاسی و نظامی هستند. حدود 34 یا 35 اثر در انگلستان و امریکا از سوی ناشران براساس تحلیل منتشر شده است. اما در حوزه تاریخ انقلاب آثاری را به وفور می‌توان ملاحظه کرد.
امینیان در ادامه با بیان اینکه ما در حوزه دفاع مقدس با سطحی از تولیدات مواجهیم که به لحاظ کمی آنقدر زیاد است که ما می‌توانیم در یک موضوع ده‌ها اثر را ببینیم، گفت: با توجه به این نکته، اما باید گفت آثاری که از اعتبار بهتری برخوردار هستند، بیشتر مورد استقبال قرار می‌گیرند.