حسینیه مشرق- در بخش های پیشین به جایگاه تعزیه وسیر تاریخی ایجاد شدن آن و رسم شدن آن در مراسم عزاداری امام حسین علیه‌السلام اشاره کردیم و هم چنین اسناد تاریخی را بیان کردیم و در ادامه به منابع جمع آوری شده از تعزیه و معرفی آنها می پردازیم....
ویلهلم لیتن کنسول اسبق آلمان در بغداد، به سال ۱۹۲۹ م پانزده تعزیه‌نامه را جمع‌آوری کرد و به صورت کلیشه عین متن اصلی به کوشش فردریک رُزن در آلمان (برلن، لایپزیک) به چاپ رسانید. از مقدمه کوتاه لیتن بر این مجموعه برمی‌آید که وی مصمم بوده آنها را ترجمه کند، ولی مشخص نیست این کار انجام شده یا خیر.[۱] تاریخ اتمام تعزیه‌نامه‌های ۱۲، ۱۳ و ۱۴ در خاتمه آنها قید شده است که غالباً تاریخ آن مربوط به نیمه قرن سیزدهم است.[۲] یان رپیکا در بررسی کتاب لیتن (نمایش در ایران) از آن نظر که مجموعه مزبور شامل چهارده مجلس تعزیه، متعلق به سال‌های ۱۸۳۱ - ۱۸۳۴ م است و تنها یکی از مجالس آن به قرن بیستم تعلق دارد، بر اهمیت این اثر تاکید می‌ورزد. در سال ۱۹۳۴ م. هربرت دودا (Herbrt Duda) خاورشناس استرالیایی، مجلس شماره یک از مجموعه لیتن، (قربانی کردن ابراهیم اسماعیل را) را در برلن چاپ کرد.[۳]
ایلیا نیکولایویچ برزین شرح پرارزشی درباره تعزیه نوشت که فراتر از یک گزارش توصیفی است. وی که مؤلف کتاب (مسافرت در ایران شمالی) است و در سال‌های ۱۲۵۸ - ۱۲۵۹ ه.ق در ایران به سر می‌برده در مطالعات خاور نزدیک، دارای اطلاعات آکادمیک است و چند کتاب درباره زبان عربی، دستور زبان فارسی و متون تاریخی نوشته است؛ اما گزارش وی از تعزیه در نوع خود می‌تواند از نخستین شرح‌های پژوهشی به شمار آید. او گزارش مفصلی از آنچه پیش از شروع اجرای تعزیه در تکیه روی می‌دهد، آورده و تعزیه را از روز سوم محرم مورد بررسی و ملاحظه قرار داده و از هر مجلسی که تا آن روز بخصوص اجرا می‌شد، شرح مختصری ارائه داده است. او تفسیری بر اجرا و بازی و نیز بر زبان و متن تعزیه نوشت[۴] و افزود در حدود هشتاد مجلس تعزیه و برای هر مجلس نسخه‌های متعدد وجود دارد.[۵] در سال ۱۸۴۳ م (۱۲۵۹ ه.ق) بود که بر زین چاپ سنگی یک مجلس تعزیه را به روسیه برد که از وجود یا فقدان آن اطلاعی در دست نیست.[۶]
ادوارد براون در کاتالوگ نسخ خطی فارسی موجود در کتابخانه دانشگاه کمبریج از (تعزیه‌های محرم و تعزیه‌ها) نام می‌برد. شش نسخه چاپ سنگی تعزیه در کاتالوگ‌های نسخه‌های ادوارد براون موجودند.[۷]
به غیر از این مجموعه‌ها که اروپاییان به گردآوری آنها اهتمام ورزیده‌اند، در کتابخانه‌های معتبر ایران، نسخه‌های خطی ارزشمندی از مجالس تعزیه قابل مشاهده است. از جمله، مجموعه تعزیه‌نامه‌های کتابخانه مجلس شورای اسلامی که ۲۶۰ نسخه دست‌نویس را شامل می‌شود. در سال ۱۳۵۵ ه.ش آقای رضا خاکی با همکاری عنایت اللّه شهیدی کار تنظیم و شماره‌گذاری نسخه‌های این مجموعه را برای (مرکز آیین‌ها و نمایش‌های سنتی ایران) عهده‌دار گردید و این آثار نفیس کپی برداری شد و نیز فهرستی از عنوان‌ها و حاشیه‌نویس‌های نسخه‌ها فراهم گردید که هنوز به چاپ نرسیده است. در کتابخانه ملک ۱۰۳ نسخه خطی تعزیه نگاهداری می‌شود که البته بسیاری از نسخه‌های این مجموعه دارای مضمون‌های مشابه و تکراری است. به‌عنوان مثال از مجلس شهادت حضرت امیرالمؤمنین (ع)، هفت و یا از مجلس شهادت علی‌اکبر (ع) پنج نسخه و یا از مجلس شهادت حضرت امام حسین (ع) شش نسخه در آن موجود است.[۸] در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و نیز کتابخانه حضرت آیه اللّه مرعشی نجفی نیز نسخی از تعزیه نگاهداری می‌شود که نگارنده در فهرست کتب خطی این دو مرکز اسامی آنها را ملاحظه کرده است.
در کتابخانه‌های خصوصی نیز نمونه‌های ارزشمندی از این نسخه‌ها نگاهداری می‌شود. سید عبدالعلی فناء توحیدی (برادر استاد سید محمد محیط طباطبایی) چندین مجلس تعزیه میرعزا (سید مصطفی کاشانی) را که در زواره خوانده‌اند. پس از تصحیح و تنقیح و حذف آنچه بعدها اضافه کرده‌اند، رونویسی کرده است. مرحوم محیط طباطبایی هم مجالس متعددی از تعزیه‌نامه‌ها را در کتابخانه‌های دوستان خویش مشاهده نموده است. به‌جز این‌ها تعداد بسیاری تعزیه‌نامه به صورت پراکنده در دست افراد مختلف و از جمله بازماندگان تعزیه‌خوان‌ها وجود دارد. نمونه‌های بکر و جالب آنها را می‌توان در روستاها و نقاط دورافتاده ملاحظه نمود.[۹]
علی‌اصغر فقیهی به نقل از تعزیه‌گردانان قدیمی و مطلع قم گفته است: نسخه‌هایی که سال‌های متمادی در این منطقه ملاک کار شبیه‌خوانان است، مجالس سروده میرانجم سید مصطفی کاشی (میرعزا) و پسرش میر غم است. وی می‌افزاید: نسخه‌های بسیاری را که در اختیار این افراد بوده، دیده است که قدیمی‌ترین آنها به تاریخ ۱۲۸۰ ه.ق است. به گفته آقای فقیهی و اظهارات تعزیه‌خوانان مذکور، در حال حاضر متجاوز از دویست تعزیه موجود است که اغلب آنها با واقعه کربلا ارتباطی ندارند؛ از قبیل تعزیه یوسف، قربانی کردن اسماعیل و مجلس امیرتیمور؛ اما با دقت در آنها می‌توان متوجه شد که حوادث این مجالس تعزیه به نحوی عاشورا را یادآوری می‌کنند.[۱۰]
اما رضا خاکی (از تعزیه‌پژوهان معاصر) در مقاله‌ای نوشته است: «با توجه به مضامین نمایش‌های تعزیه تعداد مجالس آن یکصد و پنجاه مجلس بیشتر نیست که از بعضی از آنها چند روایت وجود دارد و تفاوتشان بیشتر در اوزان شعری، سلیقه کاتبان و یا در زبان نوشتاری و سبک ادبی است.»[۱۱]
صادق همایونی که آثاری درباره تعزیه نوشته و برخی مجالس تعزیه را در ضمیمه نوشته‌های خود چاپ کرده است، می‌گوید:
«تعداد تعزیه‌ها در حدود یکصدتاست که نگارنده نسخ اصلی و اسامی همه آنان را به دست آورده است.»، سپس وی فهرستی توصیفی از این تعزیه‌ها آورده است. وی می‌افزاید: «مجموعه کاملی از متن نسخ تعزیه‌ها را جمع‌آوری کرده و در اختیار دارم.»[۱۲] مرتضی هنری از وجود شصت مجلس تعزیه درخور سخن گفته و خود شش مجلس آنها را در کتابی مستقل چاپ کرده است.[۱۳] وی قدیمی‌ترین تعزیه‌ها را مربوط به عصر صفویه می‌داند.
حسن صالحی راد بر اساس تعزیه‌های روستایی (دربند سر) (واقع در پنجاه کیلومتری تهران) تعداد بیست مجلس تعزیه را در کتابی تحت عنوان (مجالس تعزیه) گردآوری و به چاپ سپرده است که گویا جلد دوم آن هم انتشار یافته است. وی قدیمی‌ترین نسخه‌های تعزیه را در این آبادی مربوط به سال ۱۱۳۳ ه.ق می‌داند که حاجی علی ملا فرزند محمدحسن لارابی دربندسری آنها را نوشته (رونویسی کرده) است. بنا به اظهارات نامبرده اکثر این نسخه‌ها از بین رفته و بازنویسی‌های بعدی توسط فرزندش حاجی علی با کمک برادرزاده‌اش محمد صالح و عموزاده‌اش ملارحمان قلی در سال ۱۱۵۶ ه.ق انجام گرفته است.[۱۴]
راقم این سطور بر اساس تعزیه‌های شهر زواره واقع در شمال شرقی اصفهان و شرق اردستان، پنجاه مجلس تعزیه را گردآوری و تنظیم نموده‌ام و بر اساس نقش‌های آن به صورت متوالی نوشته‌ام که هنوز چاپ نشده است.
ولی گسترده‌ترین تلاش در مورد تعزیه‌نامه‌ها توسط دکتر جابر عناصری استاد تعزیه‌شناسی چندین دانشگاه کشور و مؤلف کتب و مقالات متعدد دراین‌باره صورت گرفته است. وی که فرزند مرحوم علی عناصری، معین البکای شبیه‌خوانی در اردبیل است، به گفته خودش از زمانی که چشم گشوده با نسخه‌ها و مکالمه‌های شبیه‌خوانی آشنا شد و این هنر را زیر نظر پدر و استادش فراگرفت و در اردبیل و در دوران نوجوانی و جوانی در نقش حضرت علی‌اکبر (ع) ایفای نقش می‌کرد. از همان زمان علاقه‌مند به گردآوری نسخه‌های شبیه‌خوانی گردید و چون به تهران آمد از کتابخانه‌های متعدد سراغ آنها را گرفت و چون به انگلستان سفر نمود، از روی نسخه‌هایی که حداقل یک قرن قبل از ایران بیرون رفته بود، میکروفیلم و میکروفیش تهیه کرد و به ایران بازگردانید و در اولین فرصت این نسخه‌ها را با تصحیح و مقابله با سایر نسخی که در اختیار داشت، تحت عنوان (تعزیه نمایش مصیبت) به چاپ رساند که ۳۳ مجلس شبیه‌خوانی را دربر می‌گرفت.
این محقق تعزیه و تنها مدرّس شبیه‌خوانی در دانشگاه تهران، تربیت مدرس، دانشکده هنر، دانشکده سینما، دانشکده صداوسیما و دانشگاه آزاد اسلامی گفته است:
شاید در ایران تنها کسی باشم که تمام نسخه‌های شبیه‌خوانی برجسته و خوب ازنظر شعر و جنس کاغذ را در اختیار داشته باشم.[۱۵]
وی در مقدمه کتاب (تعزیه نمایش مصیبت) می‌نویسد:
«…آنچه خوانندگان این سوگنامه‌ها در پیش رو دارند، مجالس تصحیح شده و نظم یافته‌ای است که مضامین این شبیه‌نامه‌ها -به وسواس تام- با متون مشابه مقابله گردیده و حشو و زوائد در نظر آمده، سکته‌های شعری، مورد نقد و بحث واقع شده و صواب از خطا جدا گشته است تا متنی منقح از ۳۳ مجلس تعزیه در اختیار خوانندگان قرار گیرد...»[۱۶] پرویز صیاد در سال ۱۳۵۰ ه.ش تعزیه حُر منسوب به سید مصطفی کاشانی (میرعزا) را چاپ کرد. در همین سال کتاب تئاتر ایرانی به کوشش فرخ غفاری و مایل بکتاش انتشار یافت که در مقدمه‌اش دو مقاله از مؤلفین کتاب آمده و سپس تجزیه و تحلیلی از تعزیه شیرافکن صورت گرفته است. در این کتاب متن‌های سه تعزیه: عروسی رفتن فاطمه زهرا (س)، یحیی بن زکریا و سرگذشت شیرافکن آمده است.
بهرام بیضایی علاوه بر آن‌که در کتاب (نمایش در ایران) به تعزیه پرداخته است، مجلس تعزیه شست بستن دیو را با مقدمه‌ای کوتاه در مجله آرش شماره اول (سال ۱۳۴۰) به چاپ رسانید.
سیروس طاهباز در همین مجله (ش ۳، ۱۳۴۱) ضمن نوشتن یادداشت‌هایی بر تعزیه شهربانو متن تعزیه مزبور را نگاشته است.[۱۷]
جمشید ملک پور علاوه برنگارش مطالبی درباره تعزیه در کتاب (ادبیات نمایشی در ایران) (فصل پنجم، تراژدی ایرانی) و آوردن بخش‌هایی از تعدادی تعزیه در این نوشتار، در کتاب سیر تحول در مضامین شبیه‌خوانی، ضمن پرداختن به تعزیه چهار مجلس (قربانی کردن اسماعیل را در راه خدا)، (شهادت امام حسین (ع))، (امیرتیمور و والی شام)، (مالیات گرفتن جناب معین البکاء) را چاپ نموده است.
دفتر تعزیه (اوّل) مجموعه تعزیه‌هایی است که به کوشش داوود فتحعلی بیگی و با کمک کانون نمایش‌های مذهبی و سنتی انتشار یافته است. این اثر روایت خروج مختار را در پنج مجلس تعزیه دربرمی‌گیرد که چهار مجلس اولیه آن حاصل زحمات هاشم فیاض است که با استفاده از تعزیه‌های شهادت مسلم، ورود به کوفه، خروج مختار تنظیم گشته است.
در چند دهه قبل بسیاری از تعزیه‌ها به صورت چاپ‌های سنگی روی کاغذ کاهی با قطع کوچک (جیبی)، تجلیدی ساده و حتی از نوع برگ‌های داخل کتاب که شکل بازاری داشت، چاپ گردید که هنوز می‌توان نسخ قدیمی و یا چاپ جدید آنها را در بساط دست‌فروشان دوره‌گرد و یا کتاب‌فروشی‌های حوالی مساجد، امام‌زاده‌ها و حسینیه‌ها یافت.
پی نوشت:
[1] بنیاد نمایش در ایران، ص31؛ سیر تحول مضامین شبیه خوانی، جمشید ملک پور، ص46.
[2] موسیقی مذهبی ایران، ص30.
[3] تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ص376.
[4] همان، ص372ـ373.
[5] تاریخ ادبیات، ادوارد براون، ترجمه رشید یاسمی، ص161.
[6] موسیقی مذهبی ایران، ص29.
[7] همان.
[8] سوره ویژه تئاتر، ش2و3, ص62و63.
[9] نگارنده: در روستای دستناء از توابع منطقه کیار چهارمحال و بختیاری از یکی از تعزیه‌خوانان نامی این سامان، مجموعه‌ای ارزشمند دیدم که برخی مجالس آن را رونویسی کرده‌ام.
[10] تاریخ جامع مذهبی قم، ص320.
[11] سوره ویژه تئاتر، ش2و3 (بهار71), ص62.
[12] تعزیه و تعزیه خوانی، ص46 و97.
[13] تعزیه درخور، مرتضی هنری، مقدمه.
[14] مجالس تعزیه، حسن صالحی راد، مقدمه، ص16.
[15] فرهنگ آفرینش، سال دوم، ش57, 21تیر73, ص5.
[16] تعزیه نمایش مصیبت، جابر عناصری، ص یک.
[17] تعزیه و تعزیه خوانی، ص97.
منبع: سایت کرب وبلا