به گزارش مشرق، هرچند رویکرد ابتدایی اصلاحات محمد بن سلمان چهره‌ای اقتصادی داشت، اما با ولیعهد شدن او چهره انقلاب فرهنگی و هویتی به خود گرفته است. از دید بسیاری از کارشناسان غربی این اصلاحات در اصل انقلابی فرهنگی و اجتماعی در ساختارهای سنتی و پیچیده عربستان است که به نام اقتصاد معرفی شده است، هرچند این اصلاحات در حوزه‌های مختلفی بوده است، اما در حوزه زنان با اعطای آزادی‌هایی نظیر رانندگی و حق صدور فتوی و قضاوت نمود بیشتری داشته است. هرچند وهابیت با ساختار سنتی، متعصب و افراط‌گرایانه‌اش، به این اصلاحات تن داده است، اما مفتیان غیر رسمی وهابی همواره به این اصلاحات انتقاد داشته‌اند. ما در این نوشتار سعی داریم به رویکرد علمای سعودی و نگاه آنها به اصلاحات محمد بن سلمان بپردازیم.
بیشتر بخوانید:
بن سلمان چگونه مسئولان را عزل و نصب می‌کند؟
رویکرد علمای سعودی و اصلاحات اقتصادی و طرح 2030
اولین اقدام محمد بن سلمان برای ایجاد اصلاحات خود، تدوین طرح اصلاحی 2030 بود. برنامه‌ای که هدف از آن کاهش وابستگی عربستان سعودی به نفت، تنوع بخشیدن به اقتصاد آن و توسعه بخش‌های خدماتی مانند بهداشت، آموزش، زیرساخت، تفریحی و گردشگری اعلام شده است. این طرح گسترده‌ترین طرح اصلاحی در عربستان تا 2016 میلادی عنوان شده است. این طرح توانست محمد بن سلمان را در جامعه عربستان به عنوان یک چهره اصلاح طلب معرفی کند. علمای وهابی با توجه به اینکه در این دوران آینده قدرت در عربستان در پرده‌ای از ابهام بود در برابر این تغییرات سکوت کردند، اما باز شدن سالن‌های تئاتر و اپرا و همچنین ایجاد پارکی به سبک کازینوهای لاس وگاس البته بدون مشروبات الکلی و قمار_ که همگی در سند 2030 آمده است_ برای این علما بسیار سنگین است و سکوت علمای رسمی و دولتی وهابی انتقادات علمای غیر رسمی مانند سلمان العوده را به همراه داشت. هرچند این اعتراض سبب دستگیری او و برخی از مفتیان عربستان نیز شد.
رویکرد علمای سعودی و اصلاحات در قبال زنان
ملک سلمان در راستای تحکیم قدرت فرزندش در 28 سپتامبر 2017 در یک فرمان ملوکانه آزادی حقوق زنان را بر دستگاه‌های حکومتی ابلاغ کرد. در میان اختلافات و معضلات اجتماعی که در جامعه سعودی وجود دارد، هیچ یک به اندازه وضعیت، نقش و آینده زنان مورد مناقشه و جدال نیست. این جدال چالشی است میان علمای محافظه‌کار و علمای مدرن‌گرا بر سر آن‌که مردم عربستان به ویژه زنان در چه فضایی زندگی کرده و در کدام جایگاه‌ها ایفای نقش کنند. مطالبات زنان برای بر عهده گرفتن نقش در جامعه روز به روز در حال افزایش است و سیاست ماه‌های گذشته این موضوع را اثبات کرد که محمد بن سلمان در این راستا در مقابل وهابیت کهن ایستاده است. این در حالی است که همواره در طول سال‌های متمادی تلاش زنان برای حضور آزادانه در مشاغل و مراکز مختلف با مخالفت نهادهای وابسته به وهابیت روبرو شده است. هرچند این طرح با واکنش مفتی اعظم آل سعود «عبد العزیز بن عبد الله آل الشیخ» روبرو شد و او این طرح را «مجرمانه و غیر محترم» خواند، اما در نهایت هیئت کبارالعلما که از علمای طراز اول عربستان تشکیل شده اند با تبعیت از این حکم پادشاهی آن را مطابق شریعت اسلامی اعلام کردند. این فتوا در حالی مطرح شد که در سال‌های گذشته در برابر اعطای آزادی به زنان، علمای وهابی دست به تظاهرات می‌زدند. مفتیان غیر رسمی وهابی نیز در این راستا موضع‌گیری سختی کردند. یکی از این علما سعد الحجری نام دارد، او می‌گوید "مغز زنان معمولا نصف مغز مردان است و وقتی زنان به خرید می‌روند مغزشان از این‌هم کوچکتر می‌شود و به یک چهارم مغز مردان می‌رسد." این روحانی سپس می‌گوید که بدین دلیل زنان نباید اجازه رانندگی داشته باشند.
رویکرد علمای سعودی و طرح اسلام میانه
اسلام میانه طرحی است که محمد بن سلمان از ابتدای حضور خود به عنوان وزیر دفاع در سال 2016از آن صحبت می کرد و اکنون نیز در همین راستا سعی دارد با تضعیف نهاد علمای سنتی مانند کاهش اختیارات هیئت امر به معروف و نهی از منکر، تغییر در هیئت کبار العلما، حق صدور فتوا از سوی زنان، تغییر در تفسیر مبانی دینی وهابیت و تشکیل «مجمع خادم الحرمین شریفین ملک سلمان بن عبدالعزیز آل سعود برای حدیث نبوی» که وظیفه این مجمع تفسیر احادیث نبوی است و در اصل ایجاد نهاد موازی با هیئت کبار العلما شناخته می‌شود. علمای هیئت کبار العلما با سکوت در برابر این اقدامات و حمایت از اصلاحات در این زمینه پرداختند. این در حالی است که بسیاری از علمای وهابی در قبال این اصلاحات دست به انتقاد زدند و دستگیر شدند. از این میان می‌توان به محمد الخضیری، محمد الهبدان و علی العمری اشاره کرد. این عالمان با اظهارات خود دست به نقد اقدامات محمد بن سلمان زدند و این موضوع سبب شده است که میان علمای رسمی آل سعود و مفتیان سنت‌گرا اختلاف ایجاد شود.
رویکرد علمای سعودی و اصلاحات در قبال جوانان
اقدام محمد بن سلمان در آزادی بخشی به درخواست‌های جوانان دوگانه مطالبات جوانان و وهابیت تندرو، را می‌توان نوعی نزاع میان «سنت» و «مدرنیته» به وجود آورد. با توجه به تغییرات و تحولاتی که در دنیای مدرن و تحت تأثیر فراگیر شدن ارزش‌های غربی به ویژه در عرصه ارتباطات رخ داده، جوانان عربستان سعودی نیز به سمت جهانی شدن منطبق بر ارزش‌ها و آموزه‌های غربی یا مدرنیته گرایش پیدا کرده‌اند. سردرگمی هویتی که گریبان‌گیر جوانان سعودی است، سبب شده‌است که نسل جوان این کشور، میان انتخاب سنت و مدرنیته مردد و سرگردان شوند. از این دیدگاه سیاست‌های داخلی محمد بن سلمان تا به امروز سعی در محدودکردن نهادهای امنیتی- دینی مانند هیئت امر به معروف و نهی از منکر داشته‌است. این رویه سبب شده است تا از اختیارات این نهادها که زیر نظر علمای وهابی فعالیت می‌کنند، کاسته شود. بنابراین دوگانگی و نزاع سنت و مدرنیته در جامعه سعودی یکی از چالش‌های مهم دینی و اجتماعی است که با رویکرد بن سلمان، در این راستا نیز وهابیت تندرو تضعیف شد و راه برای مدرنیته و بازتعریف هویت دینی در راستای سکولاریسم فرهنگی گشوده شد. اما باید به این نکته با دقت بیشتری نگریست. هر چند علمای رسمی و دولتی عربستان در قبال این اصلاحات نیز سکوت کردند، اما علمای غیر دولتی وهابیت با همکاری با دیگر قبایل عربستان مانند قبیله آل شمر در مقابل این اصلاحات ایستادند. خاندان شمر که از متحدان اصلی آل سعود به شمار می‌روند با حمله به جشن مختلط که توسط هیئت تفریح عربستان در شهر حائل برگزار شده بود آن‌را تعطیل کردند و در ویدئویی به رجز خوانی علیه اصلاحات محمد بن سلمان پرداختند و دیگر فعالان عربستانی نیز با اشتراک هشتگ #اوقفوا_شارع_الضلام_بحائل(راه گمراهی را در حائل ببندید) در توئیتر از این حرکت حمایت کردند.
جمع بندی
البته وهابیت کنونی با وهابیت هشت دهه پیش بسیار تفاوت دارد و در واقع در شرایط فعلی شاهد نوعی وهابیت دولتی و تلطیف شده نیز هستیم. علمای وهابی به خوبی می‌دانند که هرگونه تقابل با آل سعود در شرایط فعلی ممکن است بهای گزافی برای آنها به همراه داشته باشد و از این رو به نظر می‌رسد که سیاست مصلحت اندیشی را در برابر این اصلاحات در پیش بگیرند، اما چنین امری به این معنا نخواهد بود که وهابیت، اصلاحات بن سلمان را به رسمیت بشناسد و احتمالا در درازمدت علمای وهابی به دنبال مقابله و سد کردن این اصلاحات خواهند بود. از بعدی دیگر تلاش بن سلمان برای ایجاد تغییر در ساختار فرهنگی اجتماعی جامعه عربستان در حالی است که سنت‌های حاکم بر جامعه عربستان به عنوان مهمترین سد پیش روی وی خواهد بود و این مسئله به معنای آن است که رنسانس و یا اصلاحات انقلابی وی بدون تنش و چالش پیش نخواهد رفت و در دراز مدت جبهه بندی هایی علیه بن سلمان ایجاد خواهد شد.