سرویس جهان مشرق- با نگاهی گذرا به تاریخ عربستان سعودی می‌توانیم خط استفاده ابزاری از مفهوم دین و مذهب را به‌وضوح در میان استراتژی‌ها و تحرکات سردمداران این کشور ببینیم، از همان آغاز که محمد ابن سعود برای گسترش حکومت خود و پشتوانه‌ی فکری برای هجمه‌های وحشیانه دست به دامن محمد بن عبدالوهابی گشت که سرتاسر جهان اسلام به خون وی تشنه بودند و او را خطری بزرگ برای اسلام می‌دانستند؛ می‌شود این استراتژی را مشاهده کرد.
اما نگاه ابزاری همان‌گونه که از نام آن پیداست همواره نمی‌تواند به یک نسبت شرایط و ملزومات اهداف را فراهم کند و همواره تجدیدنظر در کارآمدی ابزار ضروری است؛ اما هنگامی‌که حکام سعودی مست قدرت، دین را آن‌هم با تعاریف وهابی راهگشای توسعه‌طلبی‌های خود قرار دادند به این نکته توجه نکردند که دین حقیقتی است که فرد همراه آن زندگی می‌کند و زندگی خود را بر مبنای آن تنظیم خواهد کرد و اگرچه ماهیت ابزاری آن در تفکرات حاکمان فراموش نخواهد شد اما مردم و مجاهدین اعتقادات دینی را سرلوحه تمام تحرکات خود قرار می‌دهند و حتی نحوه تعاملات آتی آنان با حکومت را مذهب است که مشخص می‌نماید؛ اما همان‌طور که بیان شد تفکرات سلفی وهابی همواره اهداف حکام سعودی را در برنخواهد گرفت و اینجاست که میدان تناقضات حاکمان سعودی گسترده‌تر خواهد شد تا آنجا که مجبور به قلب ماهیت دین و تغییر نرم آن به مفهومی جدید و یا به عبارت بهتر ابزاری جدید می‌شوند.
اگرچه در سیاست‌های تمامی حکام سعودی تناقضات زیادی در عرصه دین و سیاست وجود دارد اما تأکید عربستان در چند سال اخیر بر تغییرات اساسی در برخی زمینه‌ها، راهنمای ما در جهت اهمیت بررسی این برهه است.
با روی کار آمدن محمد بن سلمان موجی از تغییرات مختلف در این کشور به وجود آمد که برخی از آن‌ها از اساس برای اولین بار اجرا می‌شد و برخی دیگر اگرچه انجام می‌شد اما افکار عمومی از آن بی‌اطلاع بود؛ اما ازآنجاکه این اقدامات در تاریخ عربستان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و موجبات تناقضات بزرگی را در افکار عمومی عربستان به وجود آورده ابتدا به بررسی آن‌ها می‌پردازیم و سپس راهبرد جدید حکام سعودی را در قبال این تناقضات تبیین خواهیم کرد.
در این زمینه بیشتر بخوانید؛
رویای «سکولاریسم اسلامی» محمد بن سلمان/ سعودی‌ها امیدوارند نسخه‌ای سکولار از اسلام را تولید کنند
بن سلمان چگونه عربستان را در پرتگاه قرار داده است؟/بن سلمان و رویارویی با طوفان های داخلی
شهر مدرنی که قرار است منطقه را تغییر دهد/ «بن سلمان» پیمانکار پروژه «شیمون پرز» شد
تحولات اجتماعی
چندی پیش بود که بن سلمان مجوز رانندگی زنان را صادر و پس از سال‌ها این ممنوعیت بحث‌برانگیز را ملغی اعلام کرد اما این پایان ماجرا نیست بلکه مسائلی ازجمله حضور سیاسی زنان در جامعه و همچنین چشم‌انداز ۲۰۳۰ و توجه ویژه در آن به تفریح جوانان و لزوم سرمایه‌گذاری در این عرصه ازجمله مواردی بود که می‌توان در این زمینه بیان داشت؛ اما این در شرایطی است که چند سال پیش در آستانه روز جهانی زن یعنی هشتم ماه مارس، خبر عجیبی سر تیتر اخبار خبرگزاری‌های دنیا شد: هیئتی از دانشمندان عربستان سعودی اعلام کردند زنان در جمع پستانداران طبقه‌بندی می‌شوند؛ بر همین اساس مفتی‌ها و دانشمندان عربستان سعودی زنان را هم‌تراز پستاندارانی همچون بز و شتر قراردادند و در همین راستا برای آن‌ها حقوقی را قائل شدند که این حیوانات از آن‌ها برخوردار هستند؛ چنین تفکری از ابتدای حکومت خاندان سعودی پشتیبان و همراه دولت بوده است و به‌نوعی نقش پشتوانه‌ی فکری حکام سعودی را در برابر افکار عمومی عهده‌دار بوده است؛ اما امروزه توسعه‌طلبی‌های بن سلمان با عقاید سلفی اربابان دین در این کشور در تعارض است؛ در این زمینه نیز علمای دین به دودسته تقسیم می‌شوند دسته اول عالمان درباری که وظیفه دینی سازی تصمیمات مختلف حاکمان عربستان را بر عهده‌دارند و گروه دوم عالمان سنتی که بر اساس تعلیمات اولیه وهابیت و به‌دوراز هرگونه مصلحت‌اندیشی تصمیم می‌گیرند؛ در اینجا بحث ما حول عالمان سنتی است که مقبولیت زیادی نیز در میان مردم دارند و شاکله وهابیت در دست ایشان است.
تحولات سیاسی
محمد بن سلمان چندی پیش در اظهارات خود از توافق اعراب با اسراییل استقبال کرده بود و چنین ابراز داشته بود: «ما منافع مشترک زیادی با اسرائیل داریم و اگر صلحی برقرار شود، سود زیادی میان اسرائیل و کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس و کشورهایی مانند مصر و اردن ایجاد می‌شود» و این دست اظهارات که بازهم با نیت توسعه‌طلبی ابرازشده است در تضاد کامل با منابر حماسی برای دفاع از فلسطین و اظهارات علمای سنتی این کشور است. بحث دیگر رویکرد دوگانه این کشور در مواجهه با تروریست است، اگرچه این کشور به‌وسیله فتاوای همین علمای سنتی تروریست‌های موردنیاز خود برای عملیات سوریه، عراق، پاکستان، افغانستان و ... را تجهیز و روانه میدان می‌کند اما در برابر افکار عمومی جهانی و فشار سازمان‌های مختلف جهانی این اتهامات را متوجه برخی علمای سنتی منتقد دولت می‌داند، در همین راستا العربیة در گزارشی شیخ سفر الحوالی یکی از علمای مطرح عربستان و منتقدین دولت سعودی که در بخشی از کتابی ۳۰۰۰ صفحه‌ای بانام «المسلمون و الحضارة الغربیة» به انتقاد از دولت سعودی پرداخته را به همکاری با ترکیه در جهت تقویت تروریست‌های منطقه متهم می‌سازد و همچنین دستگیری بسیاری دیگر از علما ازجمله سلمان العودة به جهت انتقادات فراوان او نسبت به حکومت سعودی در همین جهت است.
همان‌طور که گفته شد توسعه‌طلبی‌های حکام سعودی باعث شده در منجلاب تناقضات مذهبی گرفتار آیند و به دنبال جایگزینی برای دین‌گرایی صرف شوند چراکه دستگیری علمای سنتی و منتقدین موجب به هم ریختن فضای داخلی عربستان شده است و این بحران را می‌شود در فعالیت‌های مجازی مردم عربستان به‌وضوح مشاهده کرد ازجمله حساب توییتری معتقلی الرأی که درزمینهٔ دفاع از حقوق منتقدین در بند راه‌اندازی شده است.
ملی‌گرایی مفهوم القائی جدید
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان این اقدامات محمد بن سلمان در جهت نقشه‌ای نرم برای کاستن از هیمنه ی دین و علمای سنتی بر تصمیمات و آزادی‌های حکام سعودی است؛ این گمانه‌زنی‌ها با اقدام بی‌سابقه سلمان بن عبدالعزیز در جشن ملی عربستان که امسال برگزار شد تقویت شد چراکه او به‌طور ناگهانی جشن‌ها و تعطیلی روز ملی عربستان را یک روز دیگر تمدید کرد. روز ملی عربستان نماد ملی‌گرایی در این کشور است که مردم در این روز با بیرون آمدن از خانه‌های خود به جشن و آوازخوانی و پای‌کوبی می‌پردازند و از جهتی دیگر این جشن به‌عنوان تنها عید غیردینی در عربستان است که با چنین برنامه‌هایی چند سالی است که موجب مناقشاتی میان علمای سنتی و حاکمان سعودی شده است.
اما این مناقشات هیچ‌گاه در رأس یعنی میان حکومت و علما و صاحب‌نظران باقی نمی‌ماند چراکه هرکدام مرشد گروهی از مردم هستند و این شکاف داخلی با دستگیری‌های گسترده تاکنون ترمیم نشده است و هرروز بیش از روز قبل حاکمان عربستان متحمل هزینه نگاه ابزاری خود به دین و حتی ملی‌گرایی می‌شوند.
