گروه فرهنگ و هنر مشرق - در حالی که بسیاری از جشنواره‌های ادبی و هنری به سختی عمر خود را از یکی دو سال فراتر می‌برند، امسال جایزه «قلم زرین» شانزدهمین دوره خود را از سر می‌گذراند و توانسته جایگاه خود را به عنوان یکی از معتبرترین جوایز ادبی در فضای فرهنگ و هنر کشور تثبیت کند. این دوره از جشواره قلم زرین، به دبیری وجیهه سامانی به روزهای پایانی خود نزدیک می‌شود و قرار است در اختتامیه این جشنواره که روز پنجشنبه 14 تیرماه برگزار خواهد شد، از برگزیدگان بخش‌های مختلف تقدیر به عمل آید. سامانی از نویسندگان ادبیات داستانی معاصر است که تجربه داوری در جشنواره‌های مختلف از جمله قلم زرین را در کارنامه دارد و آثاری چون «خواب باران»، «بادبادک‌ها»، «عروس آسمان»، «آن مرد با باران می‌آید» و «تو را من چشم در راهم» از او به انتشار رسیده است. با وی به گفت‌وگو نشستیم و از آثار حاضر در شانزدهمین جشنواره قلم زرین پرسیدیم.
***
تفاوت جایزه قلم زرین با سایر جوایز ادبی کشور که در طول سال برگزار می‌شود، چیست؟
در پاسخ به این سوال بهتر می‌دانم به جای مقایسه بین جایزه قلم زرین با سایر جوایز ادبی کشور، با توصیف خصوصیات جایزه ادبی قلم زرین تفاوت آن را با سایر جوایز ادبی کشور مشخص کنم. امسال شانزدهمین دوره جایزه قلم زرین برگزار می‌شود و فکر می‌کنم جزو معدود جوایز ادبی مستقل کشور باشد که به طور منظم طی این سال‌ها برگزار شده است اما یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این جایزه این است که ما فهرست تمام آثاری را که در سال 96 منتشر شده بود از خانه کتاب گرفتیم و بدون هیچگونه پیش‌داوری نسبت به هر اثر یا نویسنده یا ناشری، فهرست تمام این آثار را در اختیار داوران خود قرار دادیم. البته به هر حال انجمن قلم، نهادی است که به ارزش‌های اخلاقی و انسانی متعهد است و داورها هم طبق همین چارچوب و معیارهایی که عرض کردم به بررسی آثار می‌پردازند اما در هر حال خودمان را ملزم می‌دانیم اثر جدید تمام نویسندگان را بررسی و رصد کنیم در واقع بدون هیچ پیش‌زمینه ذهنی و پیش‌داوری با اثر طرف هستیم.
جز ارزش‌هایی که فرمودید مورد نظر انجمن قلم و داوران است، آیا معیار و چارچوب ثابت و مدونی برای انتخاب و گزینش آثار وجود دارد؟
وقتی ما داریم از اصول اخلاقی و ارزش‌های انسانی و مواردی از این دست صحبت می‌کنیم، نشان می‌دهد چه ملاک‌هایی بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. به لحاظ درونمایه و مضمون، باید القاکننده ارزش‌های مثبت الهی، اسلامی، انسانی، ملی و تشویق‌کننده روحیه امید، کار و تلاش سازنده در مخاطبان باشد. آثار حاوی سیاه‌نمایی، تحریف واقعیات، اهانت به مقدسات مذهبی، القای یأس، پوچگرایی، دعوت به لاابالی‌گری اعتقادی و اخلاقی، ترویج جدایی بین اقوام کشور و روحیه احساس تحقیر در برابر بیگانگان قطعا از چرخه داوری کنار گذاشته می‌شود. داوران قلم زرین هم همیشه همراستا با این معیارهای ارزشی و اخلاقی که صرفا هم محدود به قلم زرین نیست و برگرفته از مکتب فکری ما است، به بررسی آثار می‌پردازند. البته اینگونه نیست که ما بخواهیم توجه به این نکات را به داوران خود گوشزد کنیم، بلکه خود آنها کاملا به این موضوعات توجه آن دارند و همراستا با آن کار می‌کنند. مثلا حفظ حرمت انسان‌ها یکی از این ارزش‌هاست که برای ما اهمیت بالایی دارد. یعنی برای مثال اگر اثری مخاطب خود را به خودکشی تشویق کند، این نگاه چه در کتاب باشد، چه در سینما و چه در تئاتر یا هر اثر هنری دیگر، نگاهی مذموم است و برای ما نیز در این جایزه و انتخاب برگزیدگان آن توجه به این ارزش‌های انسانی یک اصل است. متاسفانه طی این سال‌ها آثاری که فضای سیاه و ناامیدکننده‌ای دارند، در فضای ادبیات داستانی طیف خاصی از جامعه‌مان زیاد شده است ولی ما در جایزه ادبی قلم زرین به دنبال چنین آثاری نیستیم، بلکه دنبال آثاری هستیم که جامعه را به لحاظ ارزش‌های اخلاقی، امیدبخشی و کرامت انسانی بالا ببرد. نکته دیگری که به نظر می‌رسد باید در اینجا به آن اشاره کنم این است که همه اهتمام داوران ما بر این بوده که رای‌ها فقط و فقط بر اساس قوت و ضعف و تکنیک اثر باشد و شهرت و پرکاری خالق اثر برای‌مان هرگز ملاک تعیین‌کننده نیست. برای مثال ما در این دوره از جایزه که ان‌شاءالله اختتامیه آن روز پنجشنبه 14 تیرماه برگزار خواهد شد، اثری را به عنوان یکی از برگزیدگان انتخاب کردیم که اصلا نویسنده‌اش، فرد شناخته‌شده‌ای در جامعه ادبی کشور نیست و وقتی ما با ایشان تماس گرفتیم، بسیار تعجب کرد که چطور ما رفتیم و کتاب یک نویسنده را که ساکن پایتخت هم نیست پیدا کردیم، خواندیم، داوری کردیم و حالا به عنوان برگزیده انتخاب شده است. منظور آنکه نگاه جایزه قلم زرین ناظر به آثار است و سابقه نویسنده یا شناخته شده بودن اسم آن یا ناشر اثر، تاثیری در داوری آثار این جایزه ندارد.
شما به عنوان کسی که هم در دوره‌های پیشین در جایگاه داور جایزه قلم زرین قرار داشتید و هم در این دوره مسؤولیت دبیری جایزه را برعهده دارید، آثار حاضر در این دوره از جایزه را به لحاظ کمی و کیفی نسبت به سال‌ها گذشته چگونه می‌بینید؟
تنوع آثار در تمام 5 رشته این جایزه یعنی «داستان بزرگسال، داستان کودک‌ونوجوان، شعر بزرگسال، شعر کودک و نوجوان و نقد ادبی» زیاد بود ولی تیراژها بویژه در حوزه نقد ادبی و پژوهش بشدت پایین آمده است. داوران ما لیست کارهایی را برای تهیه جهت بررسی و داوری دادند که همه چاپ سال 96 بود ولی امکان تهیه خیلی از این کتاب‌ها از بازار فراهم نشد، چون بعضی از این آثار با تیراژهای خیلی محدود مثلا 200 یا 500 نسخه و به شکل سفارشی (مثلا برای جشنواره یا همایش یا دفاع پایان‌نامه) منتشر شده بود و ناشران دیگر تمایلی به انتشار این آثار ندارند و عملا کتاب در بازار نشر یافت نمی‌شود. از دیگر مشکلات مربوط به آثاری بود- بویژه در حوزه داستان کودک و نوجوان- که دهه 80 چاپ شده بودند اما ناشر این آثار را بعد از یک دهه و به اسم چاپ اول تجدید چاپ و روانه بازار کرده است. البته گویا این کار، خلاف قانون نیست و این متاسفانه از ضعف‌های قانونی در این حوزه است و جالب اینکه اتفاقا برخی آثار خوب و قوی در بین این کارهای تجدید چاپ وجود داشت. اما به لحاظ کیفیت آثار هم به نظرم ما در تمام رشته‌ها افت محسوسی داشتیم یعنی بسیاری از کارها بویژه در حوزه شعر کودک و نوجوان یا داستان کودک و نوجوان به لحاظ محتوا و مضمون دچار ضعف بودند. جامعه هدف کودک و نوجوان به اشعار و داستان‌های شاد و امیدوارکننده احتیاج دارند، البته ما این فضای تیره و تار و ناامیدکننده را چند سالی هست که در حوزه بزرگسال داشتیم ولی اینکه این فضا به حوزه کودک و نوجوان نیز سرایت کرده است، به نظرم این یک هشدار جدی برای ما است.
سال گذشته جایزه قلم زرین در بخش بزرگسال برگزیده نداشت، با توجه به این شرایطی که فرمودید آیا امکان آن وجود دارد که امسال هم این جایزه در بخشی برگزیده نداشته باشد؟
برای پاسخ به این سوال باید تا روز برگزاری اختتامیه صبر کنیم اما این انتقادی است که همیشه به جوایز ادبی وارد می‌کنند که بالاخره یک اثر در این حوزه در بازه زمانی تعیین شده برای جشنواره نسبت به سایر آثار شاخص‌تر بوده و باید یک اثر به عنوان اثری که در آن سال نسبت به سایر آثار بهتر بوده، معرفی شود ولی امسال که خودم به عنوان دبیر جشنواره اشراف کلی به همه بخش‌ها داشتم و در ریز جزئیات کمی و کیفی آثار و داوری‌ها و امتیازهای همه بخش‌ها بودم، واقعا می‌دیدم که در بعضی موارد نمراتی که در ارتباط با آثار وجود دارد به قدری پایین است که اگر کاری را با اصرار به عنوان یک اثر برگزیده به جامعه ادبی معرفی کنیم، این باعث ارائه و معرفی یک الگوی غلط به جامعه کتابخوان کشور می‌شود، چون بالاخره اثری که در یک جایزه ادبی شاخص مثل قلم زرین برگزیده شده، باید از سطح ادبی بالایی برخوردار باشد. ما واقعا دنبال شاهکار ادبی نیستیم اما حداقل‌ها هم برای‌مان ملاک نیست. ما به دنبال آثاری هستیم که به لحاظ تکنیک و فرم و محتوا، کاملا قابل دفاع و شایسته دریافت جایزه قلم زرین باشد. برای همین ما دست داوران را در این زمینه کاملا باز گذاشتیم که به همه آثار متناسب با شایستگی موجود در آنها، امتیاز بدهند.
به نظر خودتان طی سال‌های اخیر بویژه سال گذشته که شما آثار بخش جایزه را در این دوره مورد بررسی قرار دادید، کدام بخش از ادبیات ما رشد بیشتری داشته است؟
بالاخره برای اینکه بخواهیم آثار یک سال اخیر را بررسی کنیم، ناگزیریم که به سال‌های پیش از آن توجه کنیم، چون در هر صورت اگر آثار منتشر شده در یک حوزه طی یک سال رشد چشمگیری را نشان می‌دهد، بدون شک این اتفاق متاثر از مجموعه اتفاقات و فعالیت‌هایی است که طی چند سال گذشته و به مرور زمان در آن حوزه رخ داده است. به نظرم سال 96، شعر بزرگسال سال پرباری را سپری کرد. در واقع در این سال آنقدر کارهای خوب و شاخص زیاد بود که ما بر خلاف اغلب دوره‌های قبلی جایزه قلم زرین، مجبور شدیم برای این رشته 10 کاندیدا معرفی کنیم، چون امتیازها بشدت به هم نزدیک بود و چیزی که همه داورهای بخش شعر به شکل مشترک به آن اشاره داشتند این بود که بخش شعر در این سال بخش خوبی بوده است؛ چه به لحاظ کمیت آثار که بالغ بر 3هزار کتاب شعر چاپ اول در این سال داشتیم و چه به لحاظ کیفی و محتوایی که خیلی تنوع داشت؛ برخلاف شعر کودک و نوجوان که متاسفانه به لحاظ محتوا و مضمون کارهای تیره و تلخ در آن زیاد بود که مناسب کودکان نیست.
سال گذشته در بیانیه منتشر شده از جایزه قلم زرین گلایه‌هایی نسبت به عدم همراهی نهادهای دولتی با این جایزه وجود داشت؛ امسال این موضوع چه وضعیتی داشت؟
البته من پیش از این در این جایزه حضور و دخالتی نداشتم و فقط یک دوره در سال ٩١ به عنوان داور حضور داشتم، در نتیجه چندان در جریان این موارد نیستم اما باید گویم که امسال جایزه قلم زرین با حمایت مادی و معنوی وزارت ارشاد و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور برگزار می‌شود و مشکلی تا به حال در این زمینه نبوده است.
به عنوان آخرین سوال؛ گذشته از جایزه قلم زرین، خودتان این روزها اثر جدیدی را در دست نگارش دارید؟
سال گذشته کاری در دست داشتم که طرح اولیه آن تمام شده بود ولی درگیری در کارهای اجرایی که بشدت وقت‌گیر است و انرژی زیادی می‌گیرد و طبعا مانع از تمرکز و فعال شدن قدرت تخیل می‌شود، باعث توقف کارم شد. از دی ماه سال گذشته بشدت درگیر دبیری جایزه شده‌ام ولی ان‌شاءالله بعد از برپایی آیین اختتامیه این جایزه، دوباره دست به قلم می‌شوم که با هیچ لذتی در دنیا قابل قیاس نیست.
*وطن امروز