گروه فرهنگ و هنر مشرق - پس از چهارده قرن، هنوز موضوع کربلا و قیام سیدالشهدا (ع) و علل و اسباب آن، عمق این حادثه، ریشه‌ها و تأثیرات آن بر جامعه اسلامی و تشکیلات خلافت، و بریدگی امت از شریعت و سیاسی شدن حکومت اسلامی و... موضوع بحث محققان است و دیدگاه‌های تازه در این زمینه مطرح می‌گردد. در این میان یکی از آثار ارزشمند و مفید تاریخی با تحلیل اخلاقی که برای سطوح مختلف فکری مفید است، مجموعه سخنرانی‌های مرحوم دکتر محمدابراهیم آیتی بیرجندی است.
کتاب روایت عاشورا و مناسبت های محرم و صفر شامل 42 سخنرانی وی در رادیو طی سال‌های 1342 و 1343 شمسی است. این مجموعه به کوشش حجت‌الاسلام مهدی انصاری قمی تحقیق و گردآوری شده و انتشارات کتابستان، آن را با مقدمه‌ای علمی از استاد علی‌اکبر غفاری، در 798 صفحه چاپ کرده است.
درباره نویسنده
دکتر آیتی از دانشمندان ذی‌فنون بوده است که در دانش‌های مختلف، صاحب رأی و نظر و اندیشه خاص بود و در برخی، سرآمد اهل روزگار خود. شاید بیان مرحوم شهید علامه مرتضی مطهری(ره) گویای بخشی از فضل ایشان باشد که: «دکتر آیتی پژوهشگری برجسته و بی‌نظیر در شناخت تاریخ صدر اسلام است و به‌جرئت می‌توان گفت سخنانش به سبب احاطه وصف ناشدنی‌اش در تاریخ، درباره هر گوشه‌ای از قضایای تاریخ اسلام، سندی است بر اهل تحقیق.»
ادیب نیشابوری، دانشمند بزرگ ادبیات عرب نیز دکتر آیتی را از صاحب‌نظران ادبیات عرب و علوم عقلی در تاریخ معاصر خوانده است. ایشان از نخستین روحانیانی بود که افزون بر تحصیلات حوزوی، به تحصیلات دانشگاهی هم اهتمام ورزید و در سال 1340 از دانشکده الهیات دانشگاه تهران، در رشته معقول و منقول، موفق به اخذ دکتری شد. دکتر آیتی در دهه چهل، از مبلغان مشهور و تأثیرگذار ایران بود. سخنرانی‌های ایشان از رادیو که در آن زمان جدیدترین و مدرن‌ترین وسیله ارتباط جمعی بود، پخش، و از آن استقبال فراوان می‌شد.
محتوای کتاب
کتاب با مقدمه‌ای ارزشمند و محققانه از استاد علی‌اکبر غفاری آغاز می‌شود که پاسخ‌های علمی ایشان به سؤالاتی بنیادین در باب قیام سیدالشهدا (ع) است. متن اصلی اثر، با سخنانی درباره قیام امام حسین (ع) و مرگ معاویه و ولایتعهدی یزید و نامه کوفیان به آن حضرت آغاز و در ادامه به انحرافات ریشه‌ای از دوره اول خلافت تا زمان قیام، اشاراتی شده است.
تحلیل و توصیف‌هایی که مرحوم آیتی از شخصیت‌های تاریخ اسلام و مؤثران در وقایع صدر اسلام در کتاب دارد، بسیار گویا و روشن است.
ورود امام حسین علیه‌السلام به کربلا و قضایای مرتبط با آن همچون نامه‌های کوفیان به ایشان، رفتارشناسی عمربن‌سعد و خطبه‌های حضرت تا پایان روز عاشورا، از دیگر مطالب در این کتاب است.
در فصول بعدی، با ورود به داستان اسارت اهل‌بیت، فصل جدیدی از تاریخ آغاز می‌شود و تأثیر حضور زنان در تاریخ عاشورا واکاوی می‌گردد. راوی در ادامه به نقش امام سجاد (ع) در حادثه کربلا پرداخته و به خطبه‌ها و رفتارشناسی حضرتش اشاراتی داشته است. همچنین ضمن اشاراتی لطیف به علل مصونیت عاشورا از تحریفات در طی زمان، فایده علم تاریخ را بررسی کرده است. در ادامه، از ارزش خویشاوندی با رسول خدا (ص) سخن گفته شده و تاریخ بلند زن مسلمان ارزیابی گردیده است.
راوی پس از واکاوی مقدمات هجرت رسول خدا (ص) تمامی علل و اسباب آن را در مجموعه فکری منظمی با یکدیگر مرتبط ساخته، نتیجه نهایی را در بقای اسلام، وجود حضرت سیدالشهدا (ع) و قیام حضرتش معرفی می‌کند.
از دیگر نکات مهم در کتاب، بررسی تاریخی و سندی زیارت اربعین و ارزش زیارت در این روز است.
در بخش‌های زیادی از کتاب، از اربابان بصیرت و بی‌بصیرتان تاریخ، از ابوذرها تا شبث بن ربعی‌ها نام برده و رفتارهایشان تحلیل شده است. همچنین با نقل داستان‌هایی عبرت‌انگیز، تاریخ اسلام، بسیار زیبا و جامع بررسی می‌شود.
راوی در مورد فریضه فراموش‌شده امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر نیز سخن گفته است. او به حوادث و قیام‌های پس از حادثه کربلا اشارات لطیفی دارد و شنونده را با نقل وقایع و داستان‌های کمتر شنیده‌شده به وجد آورده، وی را از چشمه‌سار تاریخ و عبرت‌های آن سیراب می‌گرداند.
از دیگر نکات این اثر، شخصیت‌شناسی و تبیین سیره امام حسن مجتبی (ع) و فرزندانشان است. کتاب «روایت عاشورا» در فصول آخر با مباحثی با محوریت شخصیت‌شناسی سیاسی اخلاقی پیامبر اسلام (ص) و حضرت رضا (ع) به پایان می‌رسد.
شیوه بیان مطالب گوینده در این اثر، به گونه‌ای است که مخاطب احساس خستگی نمی‌کند و از مطالعه و فهم مطالب، لحظه‌ای عاجز و ملول نمی‌گردد؛ بلکه در انتهای مطالعه این کتاب، به نوعی نکته‌ای بر کوله‌بار علمی مخاطب افزوده می‌شود. از دیگر مزایای این اثر، تحلیل‌های جامع گوینده به همراه بیان وقایع موثق تاریخی به صورت کوتاه و موجز است که محقق ارجمند کتاب با بیان حواشی علمی و استخراج منابع تمامی گفتارها این مهم را به نحو اکمل به اتمام رسانده و بر ارزش اثر، بیش از پیش افزوده است.
این کتاب در 800 صفحه با قیمت 57000 تومان قابل تهیه است.
*سیدامیرحسین سیدکشمیری