به گزارش مشرق، سوژه این گزارش از یک کانال تلگرامی شروع شد و صحبت‌های برخی ناشران که از خریدهای کتاب توسط وزارت ارشاد گلایه داشتند و می‌گفتند توجه ارشاد فقط به یک سری از ناشران است یا اینکه چرا ارشاد باید از ناشران دولتی کتاب بخرد یا اینکه ناشران خاص باشند و توجه‌ای به ناشران خصوصی نشود. از طرف دیگر هستند کسانی که می‌گویند اگر این رانت‌ها جمع شود، خیلی از مشکلات حل خواهند شد. همه این صحبت‌ها باعث شد به سراغ این موضوع برویم و بررسی کنیم هیات انتخاب و خرید کتاب چه‌کاری انجام می‌دهد، چه‌کسانی هستند که انتخاب می‌کنند چه کتاب‌هایی خریده شود و درنهایت نوع خرید چگونه است. از طرف دیگر هم لیست خرید حدود هفت ماه گذشته این هیات را بررسی کرده‌ایم که تحلیل‌هایی هم برای هر ماه از آن ارائه شده است.
خرید کتاب از کجا شروع شد؟
هیات انتخاب و خرید کتاب نزدیک به دو دهه است که فعالیت خود را با هدف کمک به ناشران از طریق پرداخت یارانه و نیز مجموعه‌سازی بخشی از کتابخانه‌های سراسر کشور شروع کرده است و در راستای همین هدف به توسعه کتابخوانی در حوزه فرهنگ عمومی از طریق انتخاب، خرید و اهدای کتاب‌های مناسب، اقدام می‌کند. این فعالیت‌های هیات انتخاب و خرید کتاب به استناد بند (١٢) ماده دو قانون اهداف و وظایف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ماده ٣ آیین‌نامه نحوه پرداخت یارانه در حوزه نشر و مطبوعات مصوب سال ١٣٨٨ هیات دولت و همچنین حمایت از انتشار کتاب‌های مناسب بر مبنای آیین‌نامه انتخاب و خرید کتاب مصوب ٣/١١/١٣٩۴ انجام گرفته است. البته در این چند سال تغییراتی هم در این مجموعه اتفاق افتاده است، هیات انتخاب و خرید کتاب در پاییز سال ۹۶ به دفتر امور چاپ و نشر وزارت ارشاد منتقل شد. شیوه‌نامه‌ای متناسب با این انتقال تنظیم و به امضا و ابلاغ معاون امور فرهنگی رسید که طبق آن، مدیرکل امور چاپ و نشر، ریاست این هیات را به عهده دارد.
کارگروه‌های تخصصی و اسامی هیات انتخاب
طبق این آیین‌نامه، چهار کارگروه تخصصی دین، علوم اجتماعی و انسانی و دانش عمومی، کودک و نوجوان و هنر و ادبیات تشکیل شده است که نسبت به ارزیابی کتاب‌های ارسالی از سوی ناشران در زمینه خرید عناوین و میزان شمارگان آنها تصمیم می‌گیرند و مصوبات آنها بعد از تایید در هیات مرکزی انتخاب، خرید کتاب اجرایی خواهد شد. جعفر ابراهیمی (شاهد) شاعر دارنده درجه یک هنری از شورای ارزشیابی هنرمندان نویسندگان و شاعران کشور، رضا اکبری دکتری فلسفه و کلام از دانشگاه تهران، اسماعیل امینی شاعر و دکتری ادبیات فارسی، علی اوجبی مترجم و مصحح آثار فلسفی، مهرزاد دانش پژوهشگر سینما و مدیرکل دفتر امور چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سیدمحمدعلی رفیعی کارشناس ارشد الهیات، مجید سامی معاون امور آموزشی و پژوهشی دفتر امور چاپ و نشر، مجید سلگی عضو هیات‌علمی دانشگاه تهران، بلقیس سلیمانی داستان‌نویس و کارشناس ارشد فلسفه، سیدمحمدکاظم شمس عضو شوراهای مختلف بررسی کتاب ناشران، حسن طارمی عضو هیات‌علمی بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، سیدعلی کاشفی‌خوانساری مدرس، نویسنده و پژوهشگر ادبیات کودک و نوجوان، علی گلشن، علی‌اصغر محمدخانی، محمدمهدی معراجی، محمدرضا موحدی و محمدعلی مهدوی‌راد از اعضای هیات انتخاب و خرید کتاب هستند.
روند کار هیات
ناشرانی که می‌خواهند کتاب‌هایشان در جلسات بررسی این هیات قرار گیرد، باید یک نسخه از کتاب‌های چاپ اول منتشر شده را به دبیرخانه هیات تحویل دهند و البته شروطی هم برای آن وجود دارد، هیات انتخاب، کتاب‌های فاقد مجوز قانونی و اعلام وصول، کتاب‌های آموزشی و کمک آموزشی مدارس و کنکور و کتاب‌های رنگ‌آمیزی و بازی‌های کودکان را نمی‌پذیرد. همچنین درصورتی که مشخص شود ناشر نسخه‌ای مغایر با اطلاعات واقعی کتاب مانند نوبت چاپ یا قیمت تحویل داده است، از استفاده تسهیلات انتخاب و خرید کتاب در بازه زمانی که در هیات تعیین خواهد شد، محروم می‌شود. کتاب‌ها بعد از تحویل از ناشر، ثبت اداری و نرم‌افزاری خواهند شد و پس از بررسی پیشنهادی در کمیته تخصصی بر حسب موضوع‌شان، در هیات انتخاب و خرید کتاب مورد تصویب نهایی قرار خواهند گرفت. معیار انتخاب کتاب‌ها و تعداد خریدشان، ترکیبی از شاخص‌های کیفی، قالبی و محتوایی مانند رعایت بایسته‌های نوشتاری به‌لحاظ روش تحقیق در آثار پژوهشی، میزان خلاقیت و نوآوری و پختگی متن در آثار هنری، پاکیزگی، کیفیت چاپ، صفحه‌بندی، ویراستاری و درج تصاویر، نیازسنجی‌های وزارتخانه بر مبنای اعلام کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی کشور، اولویت‌های موضوعی بر حسب وظایف و اهداف وزارتخانه و… است. ناشران بعد از اطلاع از تصویب عناوین ارسالی‌شان از طریق سایت اینترنتی، همراه با کتاب‌های مصوب به میزان اعلام شده به انبار کتاب مراجعه می‌کنند و پس از تحویل کتاب‌ها و دریافت رسید انبار، می‌توانند پول‌شان را دریافت کنند.
ناشران به چه چیز اعتراض دارند؟
حالا چرا ناشران باید از این مساله ناراحت باشند؟ خوب است که ارشاد کتاب می‌خرد، در همان ایام نمایشگاه کتاب، اعلام شد که قرار است دیگر کتابی از ناشران خریداری نشود، البته این خبر را مهرزاد دانش اعلام نکرد و همین هم باعث اعتراض او شد و خبر را تکذیب کرد. اما اصل قضیه اینجاست که ارشاد بودجه ندارد، درست مثل همه جای کشور، برای همین می‌خواست خرید کتاب از ناشران را کلاً منتفی کند. اما اعتراض‌هایی از سوی ناشران بلند شد که ما هیچ تسهیلاتی نداریم، مشکل کاغذ هم که اضافه شده و امیدمان به همین خرید کتاب‌هاست. اما جدایی از این قضیه، همیشه اعتراض‌هایی بوده که چرا در خرید کتاب باید از ناشران دولتی کتاب خرید؟ آنها که کارشان را انجام می‌دهند، رانت دولتی دارند و دیگر احتیاجی به این خریدها ندارند. اعتراض دیگر توجه به یک سری ناشر خاص خصوصی است و حجم کتابی که از آنها خریداری می‌شود و همیشه در لیست همیشگی خرید کتاب هستند.
مهرزاد دانش، دبیر هیات انتخاب و خرید کتاب در گفت‌وگویی که با «مهر» داشته است، درباره این اعتراض‌ها گفته است: «یک سال پیش از این به پیشنهاد من در هیات مصوب شد هر ناشری که به هر نحوی از بودجه‌های عمومی، دولتی و حکومتی استفاده می‌کند ولو اینکه ساختمانی به رایگان در اختیار داشته باشد یا در هزینه‌های جاری موسسه‌اش از حمایت برخوردار باشد، در فهرست ناشرانی که از آنها خرید کتاب انجام می‌شود، قرار نگیرد؛ این پیشنهاد تصویب شد و مدتی هم اعمال شد اما در ادامه با نامه‌نگاری‌های متعدد از سوی این ناشران با اداره توسعه کتاب و کتابخوانی همراه بودیم که همگی بر این مدعا استوار شده بود که این ناشران با وجود انتصاب به بدنه دستگاه‌های اجرایی به‌صورت خودگردان و بدون ارتزاق از بودجه عمومی فعالیت می‌کنند.
بر همین اساس تصمیم گرفته شد این ادعا راستی‌آزمایی شود و طی بررسی‌ای این ناشران را احراز صلاحیت کنیم که این اتفاق رخ داد و البته مجری این رخداد نیز دبیرخانه ما نبود. ما فهرست ناشرانی را که مجاز به خرید کتاب از آنها هستیم را از اداره توسعه کتاب و کتابخوانی دریافت می‌کنیم و این مرجع است که درحال حاضر تعیین می‌کند کدام ناشر خصوصی و کدام غیرخصوصی است. از فهرست ناشران این‌چنینی تنها هفت، هشت مورد از سوی اداره توسعه کتاب و کتابخوانی تایید شد و به ما درباره بلامانع بودن خرید کتاب از آنها نامه‌نگاری شد.»
دانش در بخش دیگری از صحبت‌هایش هم به همان بحث بودجه پرداخت و گفت: «هنوز بودجه ما رسماً به دبیرخانه ابلاغ نشده است، اما فکر می‌کنم بودجه خرید کتاب هیات، به میزان دوسوم کاهش را در سال جاری تجربه می‌کند. کمیته خرید کتاب ما در هیات در وضعیت بودجه‌ای امسال تغییر خواهد کرد و ما چاره‌ای جز کاهش خرید کتاب نداریم.»
دانش در بخش دیگری از صحبت‌هایش به شیوه جدید گزینش کتاب‌ها در این هیات اشاره و اظهار کرد: «از همه گروه‌ها خواستیم از این پس تنها درباره کیفیت کتاب با درجه‌بندی مشخصی نظر بدهند و پروسه تعیین تعداد نسخه‌ها برای خرید را دبیرخانه براساس نظر کیفی هیات انجام دهد. ضمن اینکه در رویه تازه سقف خرید کتاب در همه گروه‌ها حداکثر ۱۵۰ نسخه تعیین شده است.»
با نگاهی به جلسه اخیر هیات خرید کتاب متوجه می شویم که لیستی از ناشران دولتی در این خرید قرار دارند که مقدار خرید از آنها کم نیست. یا انتشاراتی که هر ساله در نمایشگاه کتاب با تذکراتی مبنی بر کپی کتاب‌های دیگر ناشران مواجه می‌شود، اما اسمش در لیست اخیر برای خرید کتاب وجود دارد!
موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، مرکز نشر هاجر، سوره مهر همه در لیست خرید اردیبهشت ماه قرار می‌گیرند، خریدهایی که بیشترین خرید این ماه از ناشران را به خود اختصاص داده‌اند.
موسسه اطلاعات تقریباً همیشه کتاب‌هایش در لیست خرید قرار می‌گیرد، انتشارات علمی و فرهنگی هم که یک ناشر دولتی است، همیشه اسمش در لیست قرار دارد و تعداد عناوین زیادی از آنها خریداری می‌شود!
دنیای اقتصاد (وابسته به شرکت دنیای اقتصاد تابان)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، سروش هم جزء ناشران پرتکرار هستند، مخصوصاً دنیای اقتصاد که مشخص نیست کتاب‌هایش که جزء حوزه اقتصادی می‌شوند چرا خریداری‌شده است؟
یکی دیگر از این ناشران، انتشارات فنی ایران است که کتاب‌هایش در حوزه کودک و نوجوان است و همیشه در لیست خرید کتاب قرار دارد، فرهنگ نشرنو هم همیشه حتی با تعداد عناوین کم در این لیست حضور دارد.
سازمان انتشارات و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، فنی ایران، آگاه و … باز هم در لیست خرید قرار دارند؛ شهر قلم هم ناشر پرتکرار این ماه خرید است.
نگاهی به هفت ماه خرید هیات انتخاب و خرید کتاب وزارت ارشاد نشان می‌دهد که ناشران دولتی و یا ناشران خصوصی خاص، جزء اولویت‌های ارشاد برای خرید کتاب هستند، حال اینکه این اتفاق چرا می‌افتد، در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. خریدهایی که عموماً با تعداد عناوین و نسخه‌های زیاد و یا اگر تعداد عناوین کم باشد، قیمت کتاب آنقدر بالاست که آن ناشر خاص ضرری نکند.
*فرهیختگان