به گزارش مشرق، شفافیت نظام سیاسی یکی از ابزارهای حکمرانی است که اخیراً بیشتر مورد توجه حکومت‌ها و مردم قرار گرفته است. اگرچه تحقیقات علمی فراوانی پیرامون اثرات شفافیت در دنیا صورت گرفته است؛ اما ابعاد گوناگون شفافیت همچنان یک موضوع جذاب برای پژوهش است؛ زیرا برخی پیامدهای شفافیت سیاسی به روشنی تبیین نشده است. همچنین مقوله شفافیت نیازمند بسط نظری و مفهومی بیشتر است و می‌توان شیوه‌های جدیدی از شفافیت را ابداع و پیشنهاد نمود. در ادامه گزارشی مختصر از اهم تحقیقات علمی در خصوص پیامدهای مثبت و منفی شفافیت نظام حکمرانی در کشورهای مختلف ارائه خواهد شد:
۱- مشروعیت، مسئولیت پذیری و اعتماد عمومی
مطابق مقالات معتبر علمی اثر شفافیت نظام سیاسی بر مؤلفه‌هایی همچون مشروعیت، مسئولیت پذیری و اعتماد عمومی قابل انکار نیست. به این معنی که شفاف سازی فرایندهای سیاسی موجب ارتقای سطح مولفه‌های فوق می‌گردد. البته شفافیت به تنهایی کافی نیست و نباید فقط از ابزار شفافیت استفاده نمود. به تعبیر یکی از مقالات علمی نباید سیاست افزایش مشروعیت و اعتماد و مسئولیت پذیری را به ایجاد یک سایت اینترنتی تقلیل داد[۱].
۲- فساد و اقتصاد غیررسمی
مقوله فساد امری بسیار پیچیده و چند بعدی است. از فساد سیاسی و اداری تا تخلف‌های مالی، قاچاق و اندازه اقتصاد غیر رسمی تحت عنوان «فساد» می‌گنجد. در دهه‌های قبل ادعا شده بود که شفافیت سیاسی و اقتصادی در کنترل فساد بسیار مؤثر خواهد بود. در سال‌های اخیر پژوهش‌های تجربی فراوانی در مورد نقش تأثیر شفافیت بر کاهش سطح فساد در دنیا انجام شد. نکته قابل توجه این است که تناقض میان نتایج این تحقیقات تجربی مشاهده می‌شود. برخی شفافیت را در کنترل فساد مؤثر دانستند[۲],[۳] و برخی دیگر آن را بی‌تأثیر بر کاهش فساد عنوان کردند. عده‌ای از پژوهش‌ها نیز به این نتیجه دست یافتند که شفافیت سیاسی و اقتصادی بر کاهش برخی مصادیق فساد مؤثر است ولی به تنهایی کافی نیست و نیازمند سیاست‌های مکمل است. به عبارت دیگر باید در هر کشور دید کدام نوع شفافیت بر کنترل کدام نوع از فساد اثر دارد[۴]؟ از جمله دلایل این تفاوت یافته‌های تجربی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود: گستردگی مفهوم شفافیت و مفهوم فساد، روش شناسی متفاوت پژوهش‌ها، تفاوت در طول دوره زمان مورد بررسی، تفاوت کشور مورد بررسی و کیفیت شفافیت ایجاد شده، استفاده از شاخص‌های مختلف برای اندازه‌گیری میزان شفافیت.
با موشکافی دقیق‌تر این تحقیقات می‌توان دریافت که شفافیت نظام سیاسی در صورتی که دقیق، کامل و در کنار سایر سیاست‌های مکمل اجرا شود (نه شفاف سازی صوری)، در کنترل و کاهش فساد و اقتصاد زیرزمینی مؤثر است.
۳- رفتار نمایندگان پارلمان
شواهد تجربی بیان‌گر آن است که به طور کلی شفافیت پارلمان در بهبود رفتار نمایندگان پارلمان در جهتشان قانون‌گذاری و نظارت تأثیر مثبت داشته است. یکی از از تحقیقات مربوط به پارلمان‌های اروپایی است و بر تأثیر مثبت شفافیت بر بهبود رفتار پارلمان تاکید دارد. مطابق این پژوهش بهبود رفتار نمایندگان بیشتر در قالب افزایش حجم فعالیت نمایندگان بروز داشته است[۵].
۴- نوع موضع‌گیری سیاست مداران و کارایی فرآیندهای تصمیم گیری
شمار اندکی از تحقیقات اظهار داشته‌اند که شفافیت نظام سیاسی منجر به موضع‌گیری‌های شدید (افراطی) نمایندگان می‌شود. همچنین شفافیت به کاهش کارایی فرایندهای سیاسی منجر خواهد شد. البته در همین تحقیقات آمده است که این نتایج هنوز مبهم هستند و نمی‌توان با قطعیت موارد فوق را از نتایج شفافیت قلمداد نمود. بنابراین نیازمند تحقیق بیشتر است[۶]. همچنین گروه دیگری از تحقیقات نتایج این پژوهش‌ها را مخدوش می‌کنند و معتقدند که طبق نظریه رأی دهنده میانه (پیروزی گروهی با ترجیحات میانه در انتخابات‌ها) شفافیت موجب خواهد شد سیاستمداران جهت کسب اعتماد ترجیحات میانه جامعه از حالت‌های افراطی به دور باشند.
۵- رفاه اقتصادی
شواهد تجربی درخور توجهی در زمینه تأثیر شفافیت بر رفاه اقتصادی وجود ندارد؛ ولی یک پژوهش نظری با استفاده از مدل‌های نظریه بازی‌ها، به این نتیجه دست یافته است که شفافیت بالاتر الزاماً به افزایش رفاه اقتصادی منجر نخواهد شد. به بیان دیگر ممکن است مؤثر باشد یا اثرگذار نباشد ولی تأثیر منفی بر رفاه اقتصادی ندارد[۷].
۶- پوپولیسم
برخی ادعا می‌کنند که افزایش شفافیت نهادهای سیاسی به پوپولیسم و عوام زدگی منجر خواهد شد. هرچند پژوهش‌های اندکی در این زمینه انجام شده است ولی برخی مقالات نشان می‌دهند که برخلاف تصور عده‌ای، افزایش شفافیت به کاهش پوپولیسم منجر می‌شود. البته پیشبینی و برآورد دقیق این تأثیر بسیار دشوار است[۸].
۷- سیاست‌های بازتوزیع
تحقیقات علمی نشان می‌دهد که افزایش سطح شفافیت نظام حکمرانی به افزایش قوانین و سیاست‌های بازتوزیع و در نتیجه افزایش برابری اقتصادی منجر می‌شود. در واقع با ایجاد شفافیت پارلمان و نظام سیاسی، نمایندگان بیشتر به اقشار ضعیف و کم درآمد جامعه توجه می‌کنند و سیاست‌های بازتوزیعی بیشتری تصویب می‌شود[۹].
۸- پیامدهای اقتصادی
در خصوص پیامدهای اقتصادی شاخص‌هایی همچون رفاه، سرمایه‌گذاری، کنترل بحران و بارتوزیع را می‌توان مدنظر قرار داد که برخی در قسمت‌های قبل تشریح شد. برخی از شواهد تجربی حاکی از آن است که شفافیت سیاسی و اقتصادی بر کنترل شدت بحران‌های اقتصادی و کوتاه نمودن مدت زمان بحران تأثیر مثبت دارد. این تأثیر مثبت، برای ایران که شاهد بحران‌های متعدد اقتصادی در سال‌های اخیر بوده حائز اهمیت است. در شرایط بحرانی اعتماد به حاکمیت و عدم وجود فضای نااطمینانی نقش اساسی در مدیرت بحران دارد و شفافیت به بهبود اعتماد و اطمینان عمومی کمک خواهد کرد[۱۰]. همچنین برخی پژوهش‌ها بر اثر مثبت شفافیت بر سرمایه‌گذاری دلالت دارد.
جمع بندی
در مجموع می‌توان گفت مقوله شفافیت نیازمند تحقیقات بیشتر نظری و تجربی است و می‌توان شیوه‌های نوینی از آن را در ساختار سیاسی، ابداع و پیشنهاد داد. با این وجود تحقیقات موجود حاکی از آن است به طور کلی شفافیت تأثیر مثبت بر کیفیت حکمرانی، سیاستگذاری و کاهش فساد دارد[۱۱]. اما این تأثیر مثبت خیلی بزرگ و شگفت انگیز نیست. همچنین شفافیت برای کاهش فساد، افزایش مشروعیت، افزایش مسئولیت پذیری، ارتقای شاخص‌های اقتصادی و... به تنهایی کافی نیست. به عبارت دیگر شفافیت نهادهای سیاسی در دنیای مدرن امری پذیرفته شده و گریز ناپذیر است اما نباید از سیاست‌های مکمل غفلت نمود.
مهدی سرمست؛ پژوهشگر اندیشکده حکمرانی شریف
[۱] Curtin, D., & Meijer, A. J. (۲۰۰۶). Does transparency strengthen legitimacy?. Information polity, ۱۱(۲), ۱۰۹-۱۲۲
[۲] Jiménez González, J. L., & Albalate, D. (۲۰۱۸). Transparency and local government corruption: what does lack of transparency hide?. European Journal of Government and Economics, ۷(۲), ۱۰۶-۱۲۲.
[۳] Bobonis, G. J., Gertler, P. J., Gonzalez-Navarro, M., & Nichter, S. (۲۰۱۹). Government transparency and political clientelism: Evidence from randomized anti-corruption audits in Brazil.
[۴] Georgieva I. (۲۰۱۷) Using Transparency Against Corruption in Public Procurement. Studies in European Economic Law and Regulation, vol ۱۱. Springer, Cham
[۵] Hix, Hagemann,Frantescu. (۲۰۱۲), Effects of Transparency on Behaviour in the European Parliament, Political Science and Political Economy Working Paper,Department of Government, London School of Economics
[۶] Wyatt, Daniel, The Many Dimensions of Transparency: A Literature Review (July ۱۴, ۲۰۱۸). Helsinki Legal Studies Research Paper No.
[۷] Bullock, D. S., Mittenzwei, K., & Josling, T. E. (۲۰۱۹). Social Welfare Effects of Transparency and Misinformation in a Political Economy. Journal of Agricultural and Applied Economics, ۵۱(۳), ۴۸۵-۴۹۴.
[۸] Sgueo, G. (۲۰۱۸). The Influence of Transparency on Addressing Populism in the EU. Available at SSRN ۳۱۳۷۰۹۹
[۹] Lim, H. (۲۰۱۹). Three Essays on the Political Economy of Transparency: How Transparency Influences Governance, Investment, and Redistribution (Doctoral dissertation).
[۱۰] Shambaugh, G. E., & Shen, E. B. (۲۰۱۸). A clear advantage: The benefits of transparency to crisis recovery. European Journal of Political Economy, ۵۵, ۳۹۱-۴۱۶.
[۱۱] Lim, H. (۲۰۱۹). Three Essays on the Political Economy of Transparency: How Transparency Influences Governance, Investment, and Redistribution (Doctoral dissertation).
۲۱:۳۲ - ۱۳۹۹/۰۵/۲۱
